Хованский Пётр Иванович Змей

Кенәз Петр Иванович «Йылан» (Кесе) Хованский (1648—1709) — рус дәүләт һәм хәрби эшмәкәре, баяр (1677 йылдан), полк воеводаһы, Мәскәү янындағы Леоново ауылы биләүсеһе.

Хованский Пётр Иванович Змей
Зат	ир-ат
Тыуған көнө	1648
Вафат булған көнө	1716
Атаһы	Иван Никитич Хованский[d]
Балалары	Василий Петрович Хованский[d]
Нәҫеле	Хованские[d]
Хәрби звание	Боярҙар һәм воевода[d]
Һуғыш/алыш	Астраханское восстание[d], Башҡорт ихтилалы һәм Булавинское восстание[d]

Сығышы

Бөйөк литва кенәзе Гедиминдан килеп сыҡҡан Хованскийҙарҙың затлы кенәз һәм бояр ырыуы вәкиле. Баяр һәм воевода кенәз Иван Никитич Хованскийҙың (1675 йылда вафат булған) ике улының кесеһе. Өлкән ағаһы — стольник кенәз Иван Иванович Хованский (1645—1701).

Биографияһы

1677 йылда кенәз Пётр Иванович Хованский баяр итеп ҙурлатылған. 1682 йылда — Хөкөм приказы судьяһы, һуңынан разрядтар тарафынан төрлө полктарҙа полк воеводаһы булараҡ телгә алына.

1706 йылда баяр П. И. Хованский Әстерхан ихтилалын (1705—1706 йй.) баҫтырыуҙа ҡатнаша. Ғинуарҙа П. И. Хованский етәкселегендәге алдынғы отряд фетнәселәргә ҡаршы сығыш яһай, ә уның артынан башында фельдмаршал Борис Петрович Шереметев торған төп отряд хәрәкәт иткән. 22 ғинуарҙа П. И. Хованский Царицынға килә, унан Әстерханға парламентёрҙар ебәрә. Боласылар араһында ыҙғыш башлана, хәлле ҡатнашыусылар хөкүмәт менән килешеү һәм ихтилалды туҡтатыу яҡлы булған, ә ярлылар («голытьба») батша ғәскәрҙәре ҡамауына ҡаршы тороуҙы планлаштыра, фетнәне дауам итеүҙе алға һөрә. 2 мартта Б. В. Шереметев һәм П. И. Хованский ҡорал һалған Чёрный Ярға ингән. 10 мартта әстерханлылар делегацияһы Б. В. Шереметев лагерына килә. 12 мартта батша ғәскәрҙәре уратып Әстерханды уратып алған һәм уны артиллерия утына тотҡан. 13 мартта хөкүмәт көстәре Әстерханға инә һәм ихтилалды баҫтыра. Күп ихтилал ҡатнашыусылары ҡулға алынған һәм язаланған.

1706 йылдың июлендә фельдмаршал Борис Петрович Шереметев ҡала һәм уның өйәҙҙәре менән етәкселек итеүҙе үҙенең урынбаҫары Петр Иванович Хованскийға тапшырған, ә үҙе Мәскәүгә киткән.

1708 йылда баяр кенәз Пётр Иванович «Йылан» Хованский башҡорт ихтилалын (1704—1711) баҫтырыуҙа ҡатнаша. Декабрь аҙағында 1707 йылда декабрь аҙағында Бөйөк Петр батша башҡорт ихтилалын баҫтырыу өсөн баяр кенәз П. И. Хованский командалығында биш башҡорт полкы ебәреү тураһында ҡарар ҡабул итә. ғинуар 1708 йылдың ғинуарында П. И. Хованский батша ғәскәре менән Ҡаҙанға килә, тәүҙә башҡорт ихтилалдары етәкселәрен тыныс саралар менән боланы туҡтатыу кәрәклегенә ышандырырға тырыша. 2 февралдә Пётр Иванович ХованскийҠаҙандан тәржемәсе һәм яһаҡ татарҙарын фетнәселәрҙең башлыҡтары менән осрашыуға ебәрә. Һөйләшеүҙәр Ҡаҙандан 80 саҡрымда ятҡан Арча даруғаһында үтә һәм һөҙөмтәһеҙ тамамлана. Баш күтәргән башҡорттар Ҡаҙан өйәҙен бөлгөнлөккә төшөрөүен һәм талауын дауам иткән. Ҡаҙан воеводаһы Пётр Иванович Хованский фетнәселәргә ҡаршы хөкүмәт отрядтарын ебәрә. Осип Бартенев отряды Ҡаҙандан Арча даруғаһы буйлап һөжүмен башлай һәм фетнәселәрҙе Өфө өйәҙенә табан сигенергә мәжбүр итә. Сергиевскиҙан килгән станица атаманы Невежин етәкселегендәге икенсе отряд башҡорттарҙы Биләр янында тар-мар итә.

1708 йылдың 22 февралендә кенәз П. И. Хованский үҙенең ғәскәре менән Ҡаҙандан башҡорт боласыларына ҡаршы походҡа сыға. Баш күтәреүселәр батша баш командующий менән һөйләшеү башлаған. Ҡаҙан воеводаһы Никита Алферович Кудрявцев Петр Хованскийға кәңәш «бурҙарҙың алдағын тыңламаҫҡа һәм уларға хәрби көс менән ҡурҡыу һалырға» тигән кәңәш бирә. Ләкин баяр Петр Иванович Хованский: «Өйрәтмә мине!» тип яуап бирә һәм һөйләшеүҙәр башлай. Петр Хованский ғәскәре менән Ҡаҙандан сыға. Батша баш командующийы менән һөйләшеү башларға йыйынған боласыларҙың башлыҡтары рустар яҡынлашҡан мәлдә Кама аръяғына сигенә. Татар һәм башҡорт улустары батшаға тоғролоҡҡа ант итә башлайҙар. Бер ҡаршылыҡҡа ла осрамаған Пётр Хованский ғәскәре менән һөжүмен дауам итә һәм 17 мартта инә Алабуғаға инә. Ҡаҙан воеводаһы Никита Кудрявцев, кенәз Пётрҙы йомшаҡлыҡта һәм эшләп еткермәүҙә ғәйепләп, Мәскәүгә ошаҡ хаттары яҙа. Пётр Хованский Алабуғанан ихтилал етәкселәре менән һөйләшеүҙе яңыртҡан. Фетнәселәрҙең бер өлөшө ҡорал һалған. 1708 йылдың 26 майында Пётр Хованский, полктары менән Ҡама йылғаһы аша сығып, Саллыға инә. Баш күтәреүселәрҙең бер нисә башлығы Хованский лагерына килә һәм буйһоноуын белдерә. Башҡорт башлыҡтары ихтилалды туҡтатырға ризалыҡ бирә, ә Пётр Иванович Хованский батша хөкүмәте исеменән баш күтәреүселәргә ярлыҡау вәғәҙә итә.

Батша Петр Алексеевич кенәз Петр Иванович Хованскийға ике указ ебәрә. Беренсе грамотала башҡорт ихтилалдарын баҫтырған өсөн рәхмәт әйтә, ә икенсе — уны баш күтәргән дон казактарына ҡаршы ебәрә.

Ҡаҙандан кенәз Пётр Иванович Хованский Волга һәм Дон казак ихтилалдарын баҫтырырға ебәрелә. Хан Ҡалмыҡ ханы Әйүкә тайша булавинлыларға ҡаршы көрәшер өсөн батша хөкүмәтенә ҙур ғәскәр бүлә. Аҫтында һуғыш. Һарытау янындағы һуғышта ҡалмыҡтар атаман Некрасов етәкселегендәге баш күтәреүселәр отрядын ҡыйрата. Волганан П. И. Хованский «бурҙарҙы үҙ торлаҡтарында эҙләү» маҡсатында Дон йылғаһы ҡушылдыҡтарына табан юллана. рус-ҡалмыҡ отряды Перекоп ҡаласығын яулаған, унда казактарҙы ҡырып һалған, уларҙың йорттарын талаған һәм яндырған. Ҡырғындар яҡынлашҡан ваҡытта баш күтәреүсе дон казактары ғаиләләре менән бергә (4 меңгә яҡын кеше) Паншиндан ҡаса. П. И. Хованский уларҙы баҫтырыу маҡсатында үҙенең иптәше Дмитриев-Мамонов менән ҡалмыҡтар артынан ебәрҙе. Паншиндан биш саҡрым түбәндә, Дон йылғаһы буйында, казактар тотош уратып алына. «Улар менән ҙур һуғыш булды, — тип яҙа Хованский батшаға, — һәм мин козактарҙың тағы ла берәй шулай ҡаты торғанлығын иҫләмәйем, һәм бигерәк тә ҡасҡын драгундар һәм аҫҡы яҡтан хәрәкәт иткән фельдмаршал әфәнде (Шереметев) полкынан һәм башҡа полктарҙан һалдаттар ныҡ торҙо тип аңлайым». Фетнәселәр тулыһынса еңелә, ҡатын-ҡыҙ, балалар һәм ылауҙарҙы еңеүселәр баҫып ала. Пётр Иванович Хованский тотҡан да һигеҙ дон ҡалаһын яндырған, ә утыҙ туғыҙ ҡала «ғәйебен таныған» һәм батшаға тоғролоҡҡа ант килтергән.

Ғаиләһе

Кенәз Пётр Иванович «Змей» Хованский ике тапҡыр өйләнгән булған. Уның беренсе ҡатыны Анна Кондратьевна Загряжская, стольник Кондратий Афанасьевич Загряжский ҡыҙы булған. Икенсе тапҡыр кенәз ҡыҙы Ирина Григорьевна Козловская өйләнә.

Балалары:

• Анастасия Петровна Хованская, Иван Самойлович Салтыковтың ҡатыны
• Аграфена Петровна Хованская, Григорий Михайлович Собакиндың ҡатыны
• Анна Петровна Хованская, кенәз Василий Афанасьевич Сонцев-Засекиндың ҡатыны
• Прасковья Петровна Хованская, кенәз Степан Иванович Барятинскийҙың ҡатыны
• Алексей Хованский Петрович (1685—1735)
• Василий Петрович Хованский (1694—1746), хәҙерге заман Хованскийҙарҙың ата-бабаһы

Әҙәбиәт

• Вахим Имамов «Запрятанная история татар» 2014 йыл 7 август архивланған.
• «Большая Российская энциклопедия» т.34 с.109
• Лебедев В. И. Булавинское восстание (1707—1708). М., 1967.
• Богуславский В. В. Славянская энциклопедия. Киевская Русь — Московия : в 2 т. — М.: Олма-Пресс, 2005 г.