Википедия

Химик ҡорал

кешеләргә зыян килтереү йәки үлтереү өсөн химик матдәләр ҡулланған ҡоролма

Химик ҡорал — ағыулы матдәләрҙең ағыулы үҙенсәлектәренә нигеҙләнгән күпләп юҡ итеү ҡоралы, уларҙы ҡулланыу саралары: артиллерия снарядтары, ракеталар, миналар, һауа бомбалары, газ ебәреү системалары, цилиндр газын осороу системалары, ВАП, гранаталар, шашкалар.Ядро һәм биологик (бактериологик) ҡорал менән бер рәттән күпләп юҡ итеү ҡоралына (WMD) ҡарай.

Химик ҡорал ҡулланыу төрлө халыҡ-ара килешеүҙәр менән бер нисә тапҡыр тыйыла:

  • 1899 йылдағы Гаага конвенцияһы, уның 23-сө статьяһы берҙән-бер маҡсаты дошмандың кеше көсөн ағыулау булған ҡорал ҡулланыуҙы тыя;
  • 1925 йылғы Женева протоколы;
  • 1993 йылда химик ҡорал эшләүҙе, етештереүҙе, запасҡа сығарыуҙы һәм ҡулланыуҙы һәм уларҙы юҡ итеүҙе тыйыу тураһындағы конвенция.

Химик ҡорал төрҙәре

үҙгәртергә
 
«Киләсәк һуғышы — химик һуғыш» пропагандистик плакаты. Билдәһеҙ рәссам. Пермь, 1925 йыл
 
155 мм-лы химик артиллерия снарядтары ике йәшел һыҙат һәм «HD GAS» (АҠШ) яҙыуы менән билдәләнгән
 
Химик кластерлы хәрби башлыҡ М134 MGR-1 ракетаһы зарин тултырылған контейнерҙар менән
 
3 йәшел һәм 1 һары һыҙат менән билдәләнгән VX менән йыһазландырылған M23 химик минаһының корпусы
 
Зарин менән йыһазландырылған һәм 3 йәшел һыҙат менән билдәләнгән МК-1 химик авиабомбаһы[1]

Химик ҡорал түбәндәге характеристикалары менән айырыла:

  1. Ағыулаусы матдәләрҙең (агент) кеше организмына физиологик йоғонтоһо характеры ;
  2. тактик тәғәйенләнеше;
  3. яҡынлашып килгән һуғыу тиҙлеге;
  4. ғәмәлдәге ағыулаусы матдәнең сыҙамлылығы;
  5. ҡулланыу саралары һәм ысулдары.

Кеше организмына физиологик тәьҫире характеры буйынса ағыулы матдәләрҙең алты төп төрө бар:

  • Нервы системаһына тәьҫир итеүсе нервы ағыулаусы матдәләр. Нервы ағыулаусы матдәләрҙең маҡсаты — мөмкин тиклем күберәк үлем осрағы булған шәхси составты (кадрҙарҙы) тиҙ һәм күпләп эшкә яраҡһыҙ итеү. Был төркөмдөң ағыулы матдәләренә зарин, зоман, табун, Новичок һәм V-газ инә.
  • Тире-шеш ағыулаусы матдәләрҙең тәьҫире, ул башлыса тире аша зарарланыуға килтерә, ә аэрозоль һәм пар рәүешендә ҡулланғанда — шулай уҡ һулыш алыу системаһы аша инә. Төп ағыулы матдәләр — иприт, люизит.
  • Дөйөм ағыулы хәрәкәттең ағыулаусы матдәләре, организмға эләгеп, кислородтың ҡандан туҡымаларға күсеүен боҙа.Был иң тиҙ тәьҫир итеүсе ағыулы матдәләр. Уларға гидроцианид кислотаһы һәм цианоген хлориды инә.
  • Тонсоғоу ғәмәленең ағыулаусы матдәләре, башлыса үпкәгә тәьҫир итә. Төп ағыулаусы матдәләре — фосген һәм дифосген.
  • Психохимик ғәмәлдең ағыулаусы матдәләре, күпмелер ваҡыт дошмандың кеше көсөн сафын сығарырға һәләтле. Был ағыулы матдәләр, үҙәк нервы системаһына тәьҫир итеп, кешенең нормаль психик эшмәкәрлеген боҙа йәки ваҡытлыса һуҡырлыҡ, һаңғыраулыҡ, ҡурҡыу, хәрәкәт функцияларын сикләү кеүек тайпылыштар тыуҙыра. Был матдәләр менән психик ҡаҡшау тыуҙырыусы дозаларҙа ағыуланыу үлемгә килтермәй. Был төркөмдөң ағыулы матдәләре — хинуклидил-3-бензилат (BZ) һәм лизергик кислоталы диэтиламид.
  • Асыу килтереү, ярһыу ғәмәленең ағыулаусы матдәләре, йәки ирританттар (ингл. irritant — ярһыу). Ярһыу килтереүсе матдәләр тиҙ тәьҫир итә. В то же время их действие, как правило, кратковременно, поскольку после выхода из заражённой зоны признаки отравления проходят через 1—10 мин. Үлемесле тәьҫире организмға минималь һәм оптималь һөҙөмтәле дозаларҙан тиҫтәләрсә—йөҙ тапҡырға күберәк дозалар ингәндә генә мөмкин. Ярһыу килтереүсе ағыулы матдәләргә күҙ йәштәрен сығарыу, сөскөрөү, тын юлдарын ҡыҫыу (шулай уҡ нервы системаһына йоғонто яһауы һәм тиренең зарарланыуына килтере) инә. Күҙ йәштәрен сығарыусы матдәләр (лакриматорҙар) — CS, CN (хлорацетофенон) һәм PS (хлорпикрин). Сөскөртөү матдәләр (стерниттар) — DM (адамсит), DA (дифенилхлорарсин) һәм DC (дифенилцианарсин). Күҙ йәштәрен һәм сөскөрөү тәьҫирен берләштергән ағыулы матдәләр бар. Ярһыу килтереүсе ағыулы матдәләр күп илдәрҙә полиция хеҙмәтендә тора һәм шуға күрә полиция, йәки үлемесле булмаған махсус ҡорал саралары (махсус ҡоралдар) тип классификациялана.

Дошмандың кеше көсөн туранан-тура тар-мар итеү маҡсатын ҡуймаған башҡа химик берләшмәләрҙе ҡулланыу осраҡтары ла бар. Әйтәйек, 1854 йылда Севастополь ҡамауында (ҡара. Ҡырым һуғышы) британ ғәскәрҙәре одоранттар, йәки «һаҫыҡ бомбалар» ҡулланған[2]. Вьетнам һуғышында АҠШ ағастарҙан япраҡтарҙың төшөүенә сәбәпсе булған дефолианттар ҡуллана, атап әйткәндә «Агент Оранж», унда үтә ағыулы 2,3,7,8-ТХДД була.

Тактик классификация буйынса ағыулы матдәләр төркөмдәргә хәрби тәғәйенләнеше буйынса бүленә:

  • үлемесле — кеше көсөн юҡҡа сығарыу өсөн тәғәйенләнгән матдәләр, уларға нервы-паралитик, тире-шеш, дөйөм ағыулы һәм тонсоҡтороусы ағыулы матдәләр инә;
  • кеше көсөн ваҡытлыса сафтан сығарыу — бер нисә минуттан алып бер нисә тәүлеккә тиклем ваҡытҡа дошмандың кеше көсөн сафтан сығарыуҙы тәьмин иткән матдәләр. Уларға психотропик (инкапаситанттар) һәм ирританттар инә.

Әммә үлемесле булмаған матдәләр ҙә үлемгә килтереүе мөмкин. Атап әйткәндә, Вьетнам һуғышы йылдарында АҠШ армияһы газдарҙың түбәндәге төрҙәрен ҡуллана:

  • CS — ортохлоробензилиден малононитрил һәм уның рецепт формалары;
  • CN — хлорацетофенон;
  • DM — адамсит йәки хлордигидрофенарсазин;
  • CNS — хлропикриндың рецепт формаһы;
  • BA (BAE) — бромацетон;
  • BZ — хинуклидил-3-бензилат.

АҠШ хәрбиҙәренең мәғлүмәттәре буйынса, газдар үлемесле булмаған концентрацияларҙа ҡулланылған. Әммә Сорбонна медицина факультеты профессоры Фрэнсис Кан билдәләүенсә, Вьетнамда CS газы үлемесле ҡорал (сикле арауыҡтарҙа күпләп ҡулланыу) булған шарттарҙа барлыҡҡа килгән[3].

Тәьҫир итеү тиҙлеге буйынса тиҙ тәьҫир итеүсе һәм әкрен тәьҫир итеүсе ағыулы матдәләр бүленә. Тиҙ тәьҫир итеүселәргә нервы-паралитик, дөйөм ағыулаусы, ярһыу килтереүсе һәм ҡайһы бер психотроп матдәләр инә. Әкрен тәьҫир итеүсе матдәләргә тире-шеш, тонсоғоу һәм айырым психотроп матдәләр инә.

Емергес һәләтте һаҡлау оҙайлығына ҡарап, ағыулы матдәләр ҡыҫҡа ваҡытлы эш итеү (ҡыҫҡа йәки көсһөҙ) һәм оҙайлы (ныҡ) матдәләргә бүленә. Беренсеһенең зарарлы эффекты минуттарҙа иҫәпләнә (AC, CG). Һуңғыһының ғәмәле ҡулланғандан һуң бер нисә сәғәттән бер нисә аҙнаға тиклем дауам итеүе мөмкин.

Беренсе донъя һуғышы йылдарында химик ҡорал хәрби хәрәкәттәрҙә (Варшава, Осовец һ. б.) бик киң ҡулланыла, әммә, ғәмәлдәренең үлемесле булыуына ҡарамаҫтан, ул түбән һөҙөмтәлелек күрһәтә. Ҡулланыу мөмкинлеге елдең һауа торошона, йүнәлешенә һәм көсөнә ныҡ бәйле булған; күпләп ҡулланыу өсөн яраҡлы шарттарҙы ҡайһы бер осраҡтарҙа аҙналар буйы көтөргә тура килгән. Һөжүм ваҡытында химик ҡорал ҡулланғанда, уларҙы ҡулланған яҡ үҙе үҙенең химик ҡоралынан юғалтыуҙар кисерә, ә дошмандың юғалтыуҙары һөжүмдең традицион артиллерия әҙерлегенән юғалтыуҙарҙан артыҡ булмай. Беренсе донъя һуғышы тарихсыһы Сергей Геннадьевич Нелипович фекеренсә, химик ҡоралдың һөҙөмтәлелеге түбән булыуы үҙ-ара «күпләп ҡырыу ҡоралын ҡулланыуҙы тыныс ҡына кире ҡағыуға»[4] килтерә һәм артабанғы һуғыштарҙа химик ҡоралды күпләп хәрби ҡулланыу күҙәтелмәй.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында, Германияның химик һуғыш башланыуына әҙерлек сиктәрендә, СССР ирекмәндәргә химик ҡорал ҡулланыу буйынса тәжрибә үткәрә. 1941 йылдың июлендә Мәскәүҙә медицина студенттары (ирекмәндәр араһында) һайлап алына, уларға һул ҡулының тиреһенә иприт һәм люизит тамсылары һалына. Иприт һәм люизит локаль анальгетик йоғонто яһағанға күрә, ирекмәндәр ҡулланғанда ауыртыуҙы һиҙмәгән. Ирекмәндәр бер нисә көн Любянкала, тиренән зарарланыу эҙҙәре сыҡҡансы тороп ҡала. Бынан һуң тирелә асыҡ-көрән таптар ҡала һәм бөтә ирекмәндәрҙе өйҙәренә ҡайтаралар, был тәжрибәне кешегә һөйләү тыйыла[5].

XX быуат аҙағында, ғәскәрҙәрҙе WMD-нан һаҡлауҙың юғары үҫеше арҡаһында, хәрби ағыулаусы матдәләрҙең төп маҡсаты — дошмандың кеше көсөн ҡыҫырыҡлау һәм бығауҙау һанала.

Тарих

үҙгәртергә

Химик ҡорал ҡулланыу менән бәйле һуғыштар һәм конфликттар

үҙгәртергә
 
Герман минометы, химик зарядтар менән. 1916
 
Көнсығыш фронтта Беренсе донъя һуғышында немец ғәскәрҙәренең дошман яғына һиптереү юлы менән химик һуғыш ағыулаусы матдәләренең газ болото барлыҡҡа килеүе

Химик ҡорал ҡулланып теракт һөжүмдәре

үҙгәртергә

1995 йылдың 20 мартында Аум Синрикё сектаһы Токио метрополитенында химик һөжүм яһай. Яҡынса 5000 кеше өҫкө һулыш алыу тракты менән етди ағыуланған, күптәренең күҙҙәре янған. 13 кеше һәләк була.

Химик ҡорал менән геноцид акттарын тормошҡа ашырыу

үҙгәртергә
  • Икенсе донъя һуғышы йылдарында Германия оккупацияланған территорияларҙың граждандар, шулай уҡ хәрби әсирҙәр концлагерҙарында күпләп үлтереү өсөн «Циклон Б» ағыулы матдәһен ҡуллана.

Ағыулы матдәләр ярҙамында енәйәтселек менән көрәш

үҙгәртергә
 
CS менән химик ҡул гранатаһы, кәүҙәһе деформацияланған
 
Полиция хеҙмәткәрҙәренең ағыулы ярһыу эффектлы махсус аэрозоль баллондарын ҡулланыуы. Сиэтл, 1999 й.

Сыуалыштар һәм демонстрациялар менән көрәш

үҙгәртергә
 
Демонстрацияны таратҡанда ярһыу ағыулаусы матдәнең аэрозоль болото барлыҡҡа килеүе. Париж, 2019 йыл

Сыуалыштар һәм кәрәкмәгән сығыштар менән көрәшеү өсөн күп илдәрҙең властары үлемесле булмаған ағыулы матдәләр ҡуллана. Ағыулы матдәләр түбәндәге формала ҡулланылырға мөмкин:

  • химик матдәләр менән граната (Рәсәйҙә — «Черёмуха», «Дрифт»);
  • аэрозоль спрейы (Рәсәй Федерацияһында — «Черёмуха 10М»).

Рәсәйҙә химик ҡорал

үҙгәртергә

1993 йылда Рәсәй Химик ҡорал конвенцияһына ҡул ҡуя, ә 1997 йылда ратификациялай.Был йәһәттән күп йылдар дауамында тупланған ҡоралды юҡ итеү өсөн «Рәсәй Федерацияһында химик ҡорал запастарын юҡ итеү»[13] тип аталған федераль маҡсатлы программа ҡабул ителә. Тәүҙә программа 2009 йылға тиклем проектлана, әммә финанс булмауы арҡаһында бер нисә тапҡыр оҙайтыла. 2014 йылдың апреленә Рәсәйҙең химик ҡорал запастарының 78 проценты юҡ ителгән[14]. 2015 йылдың октябренә Рәсәй химик ҡорал запасының 92 процентын юҡ итте[15].

Рәсәйҙә химик ҡоралдың һигеҙ һаҡлағысы була, уларҙың һәр береһе юҡ итеү предприятиеһына тап килә:

  • Покровка ауылы, Һамар өлкәһе Безенчук районы (Чапаевск-11) юҡ итеү заводы тәүгеләрҙән булып 1989 йылда хәрби төҙөүселәр тарафынан ҡуйылған, әммә бөгөнгө көнгә тиклем консервацияланған;
  • Горный (Һарытау өлкәһе) (2008 йылда эшкәртеү тамамланған);
  • Камбарка (Удмурт Республикаһы) (2009 йылда эшкәртеү тамамланған);
  • Кизнер ауылы (Удмурт Республикаһы) (2013 йылда файҙаланыуға тапшырылған[16], 2017 йылда эшкәртеүҙе тамамлаған);
  • Щучье (Ҡурған өлкәһе) (завод 2009 йылда сафҡа индерелә, 2015 йылда эшкәртеүҙе тамамлай[17]);
  • Марадыково ауылы (Марадыковский объекты) (Киров өлкәһе) (2006 йылда файҙаланыуға тапшырылған, 2015 йылда эшкәртеүҙе тамамлаған[18]);
  • Леонидовка ауылы (Пенза өлкәһе) (2008 йылда ғәмәлгә индерелә, 2015 йылда эшкәртеүҙе тамамлай[19]);
  • Почеп (Брянск өлкәһе) (2010 йылда файҙаланыуға тапшырылған, 2015 йылда эшкәртеүҙе тамамлаған[15]).

2017 йылдың 27 сентябрендә Рәсәй Федерацияһы Президенты В. В. Путинға Рәсәй Федерацияһының химик ҡоралын тулыһынса юҡ итеү тураһында хәбәр ителә.[20].

Иҫкәрмә

үҙгәртергә
  1. ↑ Гамурар А., Вишняков О. Маркировка американских авиационных бомб // Статья в № 8 журнала «Зарубежное военное обозрение» от 1995 г.
  2. ↑ М.Володин «Химическое оружие с запахом герани»
  3. ↑ Кунцевич А. Д., Назаркин Ю. К. Химическая война США в Индокитае 2009 йыл 19 май архивланған., 1987
  4. ↑ Сергей Нелипович: «Война сделала революцию необратимой»
  5. ↑ Евгения Соколова Мой Сталинград // Наука и жизнь : журнал. — 2020. — № 2. — С. 39—40.
  6. ↑ Фрайс А. Амос, Клапенс Д. Вест. Химическая война / перевод М.Н. Соболева. — 2 изд. — Москва: Государственное Военное Издательство, 1924. — 506 с. — 10 250 экз.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Белаш Е. «Мифы Первой мировой» М., «Вече», 2012 г.
  8. ↑ Nicolas Werth, Karel Bartošek, Jean-Louis Panné, Jean-Louis Margolin, Andrzej Paczkowski, Stéphane Courtois, Чёрная книга коммунизма: преступления, террор и репрессии, Harvard University Press, 1999, hardcover, 858 pages, ISBN 0-674-07608-7
  9. ↑ «Причём на наши аэродромы были доставлены в большом количестве и химические бомбы с отравляющими веществами. В ряде случаев наши оружейники и лётчики путали осколочные и химические бомбы и отправлялись с ними бомбить японцев. Так, 2 августа 4-я эскадрилья 53-й бригады атаковала высоту Заозёрная вместо осколочных бомб АО-10 осколочно-химическими бомбами АОХ-10, поскольку внешне они были очень похожи.» Александр Широкорад. Япония. Незавершенное соперничество. Глава 25. Конфликт на озере Хасан
  10. ↑ США применяли дефолианты и слезоточивый газ; северовьетнамские войска применяли слезоточивый газ.
  11. ↑ Иракские повстанцы взяли на вооружение опыт Первой мировой. Дата обращения: 13 май 2009. Архивировано 6 июнь 2009 года.
  12. ↑ В Ираке боевики применили химическое оружие
  13. ↑ Постановление Правительства Российской Федерации № 305 от 21.03.1996 г. «Об утверждении федеральной целевой программы „Уничтожение запасов химического оружия в Российской Федерации“» // Электронный текст документа в 15-й редакции от 16.11.2018 г. на ИПС «КонсультантПлюс». Документ (1-я редакция) был опубликован в № 14, ст. 1448 «Собрания законодательства РФ» 01.04.1996 г, в № 62 газеты «Российская газета» 02.04.1996 г.
  14. ↑ ОЗХО: Россия на сегодня уничтожила 78 % своего арсенала химоружия
  15. ↑ 15,0 15,1 В России завершено уничтожение крупнейшего арсенала химического оружия // Lenta.ru, 08.10.2015
  16. ↑ Последний российский завод по уничтожению химоружия открыли в Удмуртии
  17. ↑ Власти: работы по уничтожению химоружия завершились под Курганом // РИА Новости, 20.11.2015
  18. ↑ Бабич: РФ в этом году практически завершила уничтожение химоружия // РИА Новости, 30.10.2015
  19. ↑ Последний химический боеприпас уничтожен в «Леонидовке» // Интерфакс, 17.08.2015
  20. ↑ Историческое событие: Россия досрочно уничтожила все химическое оружие // Статья от 27.09.2017 г. «Вести.ру».

Әҙәбиәт

үҙгәртергә

Һылтанмалар

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Химик_ҡорал&oldid=1200286» битенән алынған