Уғыҙнамә

Уғыҙнамә
	Уғыҙнамә
Дәүләт	Төркиә
Төп тема	Уғыҙ
Автор	Рәшит әд-Дин
Әҫәрҙең теле	фарсы теле һәм Төрөк теле
Том	1

«Уғыҙнамә» («Уғыҙ китабы»)^[1] — төрки халыҡҡа ҡараған уғыҙҙарының шәжәрәһе һәм уларҙың легендар ата-бабаһы Уғыҙ ҡаған (Уғыҙ хан) тураһындағы эпик әҫәрҙәр. Урта быуаттарҙа яҙылған айырым ҡулъяҙмалар беҙҙең көндәргәсә һаҡланған. Бынан тыш, Урта быуаттарҙың тарихи әҫәрҙәрендә һәм хеҙмәттәрендә айырым яҙмалар осрай. Атап әйткәндә, XIII—XIV быуаттарҙағы Иранзамин (Илханат, Хүләгүҙәр дәүләтенең) дәүләт эшмәкәре һәм тарихсыһы Фазлуллаһ Рәшид әд-Диндең «Жәмиғәт-тәүарих» («Йылъяҙмалар йыйынтығы») тигән хеҙмәтендә һаҡланған, бынан тыш XIII—XIV быуаттарҙа ҡарлуҡ-уйғырҙар яҙған текст та бар. Был ҡомартҡының XV быуатҡа ҡараған ҡулъяҙмаһы хәҙерге ваҡытта Парижда һаҡлана. XVII быуатта эпостың «Төркмән шәжәрәһе» тигән версияһын Хиуа ханы Әбү әл-Ғази яҙа.

Икенсе бер төрки эпик ҡомартҡыһы— «Ҡорҡот ата китабы»ның 12 риүәйәте лә шулай уҡ «Уғыҙнамә» тип атала.

2007 йылда әзербайжан композиторы Джаваншир Гулиев «Уғыҙнамә» тигән балет яҙа.

Рәшид әд-Диндең «Уғыҙнамә»һе

Рәшид әд-Диндең «Жәмиғәт-тәуарих» тигән фундаменталь хеҙмәте төрки ҡәбиләләренең боронғо тарихын тулы сағылдырған иң мөһим хеҙмәттәрҙән һанала. Унда уғыҙҙарҙың тарихы беренсе тапҡыр бөтә донъя тарихы менән бәйләп һүрәтләнә. Был XIII-XIV быуаттарҙа Алғы Көнсығышта, төрки-мосолмандарҙың ата-бабаһы булараҡ, уғыҙ ҡәбиләләренә айырым хөрмәт менән ҡарағанды күрһәтә.

«Уғыҙнамә»лә төрки уғыҙҙарының Төньяҡ Ҡытай, Төркөстан, Тибет, Һиндостан ерҙәрен, Урал һыртынан көнсығыштағы һәм көнбайыштағы ерҙәрҙе, Эмба, Яйыҡ һәм Волга йылғаларының түбән ағымындағы, хәҙерге Рәсәйҙең көньяғындағы, Төньяҡ Кавказдағы, Кавказ аръяғындағы, Иран, Кесе Азия, Ираҡ, Сүриә, Мысырҙағы төбәктәрҙе баҫып алғанлығы тураһында мәғлүмәттәр бар.

«Уғыҙнамә»лә дастандың дөйөмләштерелгән версияһы барлыҡҡа килгәнгә тиклем Уғыҙ тураһында бер нисә быуат айырым-айырым йәшәгән риүәйәттәр һәм легендалар бирелгән. Уғыҙ хан тураһындағы легенда бик күп илдәрҙә һәм халыҡтарҙа таралған. Дастанда күсмә халыҡтарҙың бик боронғо осоронан башлап, феодаль-патриархаль мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килгән осорға тиклемге тарихы тасуирлана.

«Уғыҙнамә»лә Көнсығыштағы тарихи процестың биш осоро һүрәтләнә: патриархаль мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килеү осоро; синфи мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килеү осоро; һундар осоро; Мете ханға тиңләштереү; VI—VIII быуаттарҙағы төрки осоро һәм IX—XII быуаттарҙағы бәшнәк-ҡыпсаҡ осоро.

Уғыҙ тураһындағы легенда быуаттар буйы уғыҙ ҡәбиләләре, сәлжүктәр, хәрәзмшаһтар һәм Сыңғыҙхан етәкселегендәге монгол яуҙары ваҡиғалары йоғонтоһонда үҙгәрә бара^[2].

Әбү әл-Ғазиҙың «Уғыҙнамә»һе

XVII быуаттағы Хиуа ханы, тарихсыһы Әбү әл-Ғази «Уғыҙнамә»нең мосолмандар күҙлегенән сығып «Төркмән шәжәрәһе» тигән үҙ версияһнын яҙа.

Хиуа ханы яҙған әҫәрҙә Уғыҙ хандың мөғжизәле тыуыуы, уның ҡылған батырлыҡтары, төрлө төрки ҡәбиләләргә башланғыс биргән улдары тураһында бәйән ителә[2] 2020 йыл 7 август архивланған..

Рәшид әд-Дин, Әбү әл-Ғази, Языджы-оғлу Али Уғыҙ ханды мосолман кешеһе итеп һүрәтләй.

Яҡынса XI быуаттан алып, уғыҙҙарҙы төркмәндәр тип атай башйлаҙар. Уларҙың вариҫтары хәҙер Төркмәнстанда, Төркиәлә, Әзербайжанда, Иранда, Иракта һ.б. илдәрҙә йәшәй.

Уғыҙ хан тураһындағы башҡорт сюжеттары

Әхмәтзәки Вәлидов фекеренсә, башҡорт фольклорында Уғыҙ хан тураһында ҡобайыр булған. Һаҡланып ҡалған тәүарих, шәжәрәләрҙәге мәғлүмәт буйынса Ғайса Хөсәйенов «Уғыҙ хан»дың башҡортса версияһын төҙөгән^[3].

«Уғыҙнамә»гә ярашлы, Уғыҙ хандың ғәскәрҙәре башҡорттарҙың Оло Балғур (Оло Биләр) исемле ҡәлғәһен һәм илдәрен яулап ала, уларҙың Ҡарашит яғбу тигән падишаһын әсиргә ала^[4]. Әбү әл-Ғазиға ярашлы, мадъярҙар һәм башҡорттар Уғыҙ ханға ҡаршы баш күтәрәләр^[5].

Иҫкәрмәләр

↑ Kemal H. Karpat, University of Wisconsin (Madison). A Language in Search of a Nation. Turkish in the Nation-state // The Emergence of National Languages / Edited by Aldo Scaglione. — Longo Editore, 1984. — С. 186.
↑ Р.М.Шукюрова. Введение в "Огуз-наме" (билдәһеҙ). Баку (1987).
↑ [1] 2020 йыл 7 август архивланған.
↑
"[Войска] победоносно и с триумфом возвратились и присоединились к Огузу. После этого они все вместе переселились в области северных стран и направились в сторону К.р.л. и Башгурда. Сначала они добрались до высокой крепости под названием Улу Багур. Здешнего правителя звала Кара-шит Ягы. Огуз одержал верх над его войсками и подчинил тамошние края. За то, что Огуз ко всякому проявлял милосердие и любовь, и взрослые, и старшие дали ему имя «Огуз ака». Когда начинался поход против К.р.л. и Башгурдов, то к Огузу собрались люди из девяносто тысяч юртов и поэтому их стали называть Он тогуз Огуз. В пути Огуз обнародовал приказ о том, что «всякий, кто отстанет в пути, должен быть наказан по закону (яса), чтобы не отставал… Что касается жителей страны К.р-л. и Башгурд, то они были весьма необузданными и коварными. Из-за своей гордости и надменности они не склоняли свои головы ни перед одним владыкой. Огуз захватил их падишаха по имени Кара-шит. К.р.л. и Башгурды стали илем и обязались выплачивать дань…»
— Фазлаллах Рашид ад-Дин. Огуз-наме / Пер. с персидского, предисловие, комментарии, примечания и указатели Р. М. Шукюровой. — Баку: Элм, 1987. — С. 33.
↑ Антонов И. В. Абу-л-Гази. Из «Шеджере-и таракимэ» («Родословная туркмен») // Башкиры в эпоху средневековья. — Уфа, 2012. — С. 300. — 308 с. — ISBN 978-5-905-269-05-9.

Һылтанмалар

Уғыҙнамә // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

Әҙәбиәт

Riza Nour, Oghouz-namé, épopée turque, (… notes, trad. française, texte en turc de Turquie, fac-si-milé), Alexandrie, 1928.
Кононов А. Н., Родословная туркмен, М.—Л., 1958 (лит., с. 181—90)
Щербак А. М., Огуз-наме, Мухаббат-наме, М., 1959
Перевод с персидского, предисловие, комментарии, примечания и указатели Р. М. Шукюровой. Фазлаллах Рашид ад-Дин. Огуз-Наме / редактор академик 3. М. Буниятов. — Б.: Элм, 1987. — 231 с. Архивная копия от 9 декабря 2012 на Wayback Machine
Башҡорт халыҡ ижады. 7‑се т. Яҙма ҡисса һәм дастандар. Өфө, 2004

[Karpat-1] Kemal H. Karpat, University of Wisconsin (Madison). A Language in Search of a Nation. Turkish in the Nation-state // The Emergence of National Languages / Edited by Aldo Scaglione. — Longo Editore, 1984. — С. 186.

[2] Р.М.Шукюрова. Введение в "Огуз-наме" (билдәһеҙ). Баку (1987).

[3] [1] 2020 йыл 7 август архивланған.

[4] 
"[Войска] победоносно и с триумфом возвратились и присоединились к Огузу. После этого они все вместе переселились в области северных стран и направились в сторону К.р.л. и Башгурда. Сначала они добрались до высокой крепости под названием Улу Багур. Здешнего правителя звала Кара-шит Ягы. Огуз одержал верх над его войсками и подчинил тамошние края. За то, что Огуз ко всякому проявлял милосердие и любовь, и взрослые, и старшие дали ему имя «Огуз ака». Когда начинался поход против К.р.л. и Башгурдов, то к Огузу собрались люди из девяносто тысяч юртов и поэтому их стали называть Он тогуз Огуз. В пути Огуз обнародовал приказ о том, что «всякий, кто отстанет в пути, должен быть наказан по закону (яса), чтобы не отставал… Что касается жителей страны К.р-л. и Башгурд, то они были весьма необузданными и коварными. Из-за своей гордости и надменности они не склоняли свои головы ни перед одним владыкой. Огуз захватил их падишаха по имени Кара-шит. К.р.л. и Башгурды стали илем и обязались выплачивать дань…»
— Фазлаллах Рашид ад-Дин. Огуз-наме / Пер. с персидского, предисловие, комментарии, примечания и указатели Р. М. Шукюровой. — Баку: Элм, 1987. — С. 33.

[5] Антонов И. В. Абу-л-Гази. Из «Шеджере-и таракимэ» («Родословная туркмен») // Башкиры в эпоху средневековья. — Уфа, 2012. — С. 300. — 308 с. — ISBN 978-5-905-269-05-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]