Туҙлыҡыуыш (Бәләбәй районы)

Туҙлыҡыуыш (рус. Тузлукуш) — Башҡортостандың Бәләбәй районындағы ауыл. Туҙлыҡыуыш ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 355 кеше. Почта индексы — 452036, ОКАТО коды — 80209837001.

Ауыл
Тузлукуш башҡ. Туҙлыкыуыш
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Бәләбәй районы
Сельсовет	Туҙлыҡыуыш ауыл Советы
Координаталар	54°15′30″ с. ш. 54°08′09″ в. д.
Халҡы	↘355 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452036
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 209 837 001
ОКТМО коды	80 609 437 101
ГКГН номеры	0517811
Тузлукуш

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Бәләбәй): 19 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Аксаков): 30 км

Туҙлыҡыуыш ауылы Өҫән йылғаһы буйында, район үҙәге Бәләбәй ҡалаһынан төньяҡҡа табан 19 километр һәм Аксаков тимер юл станцияһынан төньяҡҡа табан 30 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

Ҡазан даруғаһы Ҡаңлы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә 1744 йылғы керҙәшлек килешеүе буйынса шул уҡ Ҡазан даруғаһы Туҙлыҡыуыш ауылынан (хәҙерге Саҡмағош районы) яһаҡлы татарҙар индерелгән. Улар яйлап типтәрҙәр ҡатлмына күскән. 1759 йылда шундай уҡ килешеүгә нигеҙләнеп бында мишәрҙәр индерелгән. 1795 йылда 28 йортта 172 кеше йәшәгән.

Туҙлыҡыуыш ауылының XIX быуатта артабанғы үҫеше

1865 йылда Туҙлыҡыуыштағы 100 йортта 1143 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Ауылда 2 мәсет булған.

Ауылдың XX быуаттағы һәм хәҙерге үҫеше

1906 йылда Туҙлыҡыуыш ауылында мәсет, урыҫ-башҡорт мәктәбе, һыу тирмәне, бакалея кибете, запас икмәк һаҡлай торған мөгәзәй булған.

Әлеге ваҡытта Туҙлыҡыуыш ауылында фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар.

Халыҡ һаны

Туҙлыҡыуыш ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	1190
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	937
1959 йыл 15 ғинуар	612
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	295
2002 йыл 9 октябрь	346
2010 йыл 14 октябрь	355	168	187	47,3	52,7

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле шәхестәре

• Йәһүҙин Ғимат Йыһангир улы (1898, Бәләбәй районы, Туҙлыҡыуыш ауылы — 10.07.1938) — Ишембай нефтен үҙләштереүҙе башлаусы, БАССР-ҙың игенселек халыҡ комиссары (1937), сәйәси золом ҡорбаны.
• Ҡадиров Сабир Рәхим улы (1906—1984) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының политбүлек башлығы урынбаҫары, гвардия подполковнигы.
• Усманов Хәмзә Фәтих улы (24.04.1923-13.01.2009), ғалим-тарихсы, Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының почётлы академигы (1998), тарих фәндәре докторы (1978), профессор (1994), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1981). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы.
• Фазлетдинов Камил Нәжми улы (Камил Фазлый; 15.02.1949), мәғариф хеҙмәткәре, сатирик яҙыусы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2005). Бәләбәй ҡалаһы һәм Бәләбәй районының почётлы гражданы.
• Фазлетдинов Илдус Камил улы (01.04. 1975, Өфө), фольклорсы, шағир, журналист. Филология фәндәре кандидаты (2005). Матбуғат һәм киң мәғлүмәт сараларының атҡаҙанған хеҙмәткәре (2020). Ф. Карим исемендәге премия лауреаты (2019). Журналистар Союзы ағзаһы (2001), Яҙыусылар Союзы ағзаһы (2008). БДУ-ны тамамлағандан һуң (1996) унда эшләй, бер үк ваҡытта, 1995 йылдан — «Толпар» журналы редакцияһында (2015 йылдан баш мөхәррир урынбаҫары). 100-ҙән ашыу ғилми хеҙмәт авторы. «Башҡортостан татарҙары фольклоры: риүәйәттәр, легендалар, булған хәлдәр (былички), телдән һөйләнгән хикәйәләр» китабының төҙөүсеһе.
• Әхмәтйәнова Мәҙхиә Әхмәтйән ҡыҙы (10.12.1918, Бәләбәй районы, Туҙлыҡыуыш ауылы — 13.05.2005, Магадан) — башҡорт йырсыһы, меццо-сопрано. 1941 йылда Мәскәүҙә П. И. Чайковский исемендәге консерваторияһының башҡорт студияһының вокал класын тамамлай. 1941-1968 йылдарҙа - Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы.

Урамдары

• Ҡыҙыл Армия урамы (рус.  Красноармейская (улица)
• Чапаев урамы (рус.  Чапаева (улица)
• Йылға урамы (рус.  Речная (улица)
• Мәктәп тыҡрығы (рус.  Школьный (переулок)
• Совет урамы (рус.  Советская (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

• Өҫән

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Тәбиғәт һәйкәле:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡаңлы

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.

Һылтанмалар

• Туҙлыҡыуыш (Бәләбәй районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Совет муниципальных образований Республики Башкортостан.
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 120—121 с. — 304 с. — ISBN 5—295—02843—7 (рус.)