Википедия

Таш быуат

кешелек үҫешендә мәҙәни-тарихи осор

Таш быуат — археологик термин, кешелек үҫешендәге металдар дәүеренә тиклемге бик ҙур дәүер.

Таш быуат
Рәсем
Кем хөрмәтенә аталған Каменные инструменты[d]
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе Бронза быуат
Тамамланыу датаһы б. э. т. 2000
 Таш быуат Викимилектә

Төп эш һәм һуғыш ҡоралдары башлыса таштан, шулай уҡ ағастан һәм һөйәктән эшләнгән боронғо мәҙәни-тарихи дәүер. Таш быуат аҙағында балсыҡ һауыт-һаба ҡуллана башлайҙар.

Б. э. т. I быуатта Тит Лукретий Карус металдарға тиклем кешенең төп һуғыш һәм эш ҡоралы таш булған, тип фаразлай. Был дәүерҙе бүлеү идеяһын француз антикварианы Николя Модель 1734 йылда тәҡдим итә. Был тәҡдим 1836 йылда дат археологы Тумсен тарафынан фәнни нигеҙләнә, ул кеше үҫеше осоронда өс мәҙәни-тарихи дәүерҙе билдәләй: таш, бронза һәм тимер быуат. 1860-сы йылдарҙа инглиз ғалимы Джон Либбок таш быуатты ике дәүергә — палеолит һәм неолит дәүеренә бүлә. 1860 йылдар аҙағында француз археологы Г. Мортилье вағыраҡ бүлеүҙе тәҡдим итә (шеллиан, мустериан, солутреан, ауриньяк, Мадлен, Робенхаузен).

Әммә Ер шарының төрлө төбәктәрендә кешелек цивилизацияһы тигеҙһеҙ үҫә. Ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә хатта металл дәүерендә лә таш ҡоралдар киң ҡулланылған. Шуға күрә был осорға һылтаныу өсөн «Таш быуаттар дәүере» терминын ҡулланыу «Таш быуат» тип әйкәнгә ҡарағанда яҡшыраҡ. Таш быуаттың башланыу һәм тамамланыу осоро ла бәхәсле, төрлө ерҙә төрлөсә булған.

Ҡоралдарҙы төрлө таштарҙан яһайҙар. Таш быуат аҙағында, баҡыр, Бронза һәм Тимер быуатҡа хас металл әйберҙәр эшләргә өйрәнәләр. Таш ҡоралдар таштың төрлө төрҙәренән эшләнгән. Шулай итеп, флинт һәм эзбизташ сланецтар ҡорал һәм киҫеү ҡоралы сифатында ҡулланылһа, ә эш ҡоралдары, мәҫәлән, ҡул тирмәндәре өсөн таштар базальт һәм ҡомташтан эшләнгән. Шулай уҡ ағас, һөйәк, ҡабырсаҡ, болан мөгөҙө киң ҡулланылған.

Был дәүерҙә таш эшкәртеү технологияларын ҡулланыу кешелек эволюцияһына ҙур йоғонто яһай. Кешеләрҙең йәшәү ареалы Көнсығыш Африканан бөтә донъяға тарала. Ҡырағай хайуандарҙы эйәләштерә башлайҙар, баҡыр рудаһынан баҡыр алырға өйрәнәләр. Таш быуат аҙағында ҡайһы бер ҡырағай хайуандарҙы йортлаштырыу бара һәм металл етештереү өсөн баҡыр мәғдән иретеү башлана. Таш быуат кешелек үҫешенең тарихҡаса булған осорона ҡарай, сөнки ул ваҡытта кешелек әле яҙырға өйрәнмәгән була (был тарихи хронологияның традицион башланғысын кәүҙәләндерә).

Таш бауаттағы эш ҡоралдары

Хронология үҙгәртергә

  • Палеолит — 2,6 млн йыл элек башланып беҙҙең эраға тиклем 10 меңйыллыҡҡа тиклем.
  • Неолит — беҙҙең эраға тиклем 7 меңенсе йылдар.
  • Энеолит — беҙҙең эрға тиклем 4-3 меңйыллыҡтар. Ҡайһы саҡта оҙонораҡ, ҡайһы саҡта бөтөнләй булмаған.

Терминдың килеп сығышы үҙгәртергә

Беҙҙең эраға тиклем I быуатта Тит Лукреций Кар металдар дәүеренә тиклем кешенең төп ҡоралдары таштан яһалған дәүер булған тигән фекерҙе әйткән. Был дәүерҙе айырым билдәләү идеяһын француз антиквары Никола Маудель 1734 йылда тәҡдим иткән. Был күҙаллау Дания археологы Кристиан Юргенсен Томсен тарафынан 1836 йылда раҫлап ҡуйыла, ул кешелек үҫешендә өс мәҙәни- тарихи дәүерҙе айыра: таш быуат, бронза (ҡула) һәм тимер быуаттар . 1860 йылдарҙа инглиз ғалимы Джон Либбок таш быуатты ике осорға бүлә— палеолит һәм неолит. 1860 йылдар аҙағында уны француз археологы Г. Мортилье вағыраҡ осорҙарға бүлә (шелльская, мустьерская, солютрейская, ориньякская, мадленская, робенгаузенская культура).

Ләкин Ер шарының төрлө ерендә кешелектең үҫеше бер тигеҙ бармаған. Металл дәүерендә лә ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә таш ҡоралдар күп ҡулланылған. Шуға был дәүерҙе «таш быуат» урынына «таш быуаттар» тип билдәләү дөрөҫөрәк булыр. Был дәүерҙең башы менән аҙағы ла бәхәстәр тыуҙыра.

Таш ҡоралдар таштарҙың төрлө төрөнән эшләнгән. Мәҫәлән, саҡматаш менән эзбизташ араһындағы һәүерташ киҫеүсе ҡоралдар һәм ҡоралдар , базальт менән ҡомташтан эш ҡоралдары, мәҫәлән, ҡул тирмәндәре өсөн таштар эшләнгән . Был дәүерҙә шулай уҡ ағас, һөйәк, йомортҡа ҡабығы, болан мөгөҙө ҡулланылған.

Был осорҙа технологияларҙы киң ҡулланыу тәүләп кеше эволюцияһына ныҡлы йоғонто яһаған. Кешене Көнсығыш Африка саванналарынан алып, Ер йөҙөндәге башҡа өлкәләргә тиклем барып еткән. Таш дәүерендә ҡайһы бер ҡырағай хайуандар ҡулға эйәләштерелгән, металл етештереү өсөн баҡыр рудаһын иретеү башланған . Таш быуат кешелек тарихына тиклемге осорға ҡарай, сөнки был ваҡытта әле кеше яҙа белмәгән (ғәҙәттәге тарихи йыл иҫәбе башы).

Археологияла таш быуат үҙгәртергә

 
Таш быуат ҡармағы

Таш быуат тип аталған дәүерҙең сиктәре шартлы һәм бәхсәле, был региондарға бәйле ҡарала. Ләкин таш быуатты бөтә кешелек үҫешенең бер дәүере тип ҡарарға була, хатта был дәүерҙә ҡайһы бер әлеге ваҡытҡа тиклем технологиялар алға киткәнерәк цивилизациялар йоғонтоһона эләкмәгән мәҙәниәттәрҙә металлургия һаман да барлыҡҡа килмәгән. Шулай ҙа был дәүер 3 млн йыл тирәһе элек Африкалағы тәүгегоминидтан (кешегә оҡшаштар) башланып киткән. Ул көндәлек тормошонда таш ҡоралдар ҡуллана башлаған. Австралопитектарҙың күбеһе таш ҡоралдар ҡулланмаған, ләкин уларҙың мәҙәниәте был дәүергә бәйләп өйрәнелә.

Беҙҙең заманға тиклем тик таш әйберҙәр генә килеп еткән, улар нигеҙендә бөтә дәүерҙе археологик тикшеренеүҙәр алып барыла. Археологтар таш ҡоралдарҙың төрөн, уларҙың тәғәйенләнешен һәм ҡулланыу технологияһын төрлөсә тикшереп ҡарайҙар. Күп осраҡта таш ҡоралдар яртылаш ватыҡ килеш табыла . Эксперименталь археология бүлеге уларҙы яңынан тергеҙеү йәки уларҙың күсермәһен эшләү менән шөғөлләнә.

Хронология үҙгәртергә

Палеолит үҙгәртергә

Был кешелектең иң боронғо тарихи дәүере. Кешенең хайуандар донъяһынан айырылып сығыуы, тәүтормош общинаһы ҡоролошо осоронан боҙлоҡтарҙың һуңғы иреүенә тиклемге дәүер. Терминды археолог Джон Лаббок 1865 йылда уйлап сығарған. Палеолит осоронда кеше көндәлек тормошонда таш ҡоралдар ҡуллана башлаған. Таш быуат- кеше тарихының иң оҙаҡ дәүере (99 % яҡын ваҡыт[1]) һәм 2,5[2], йәки 2,6[3] миллион йыл тирәһе элегерәк башланған. Таш быуатта таш ҡоралдар ҡулланыла, ауыл хужалығын булдырыла һәм б.э.тиклем 10 меңенсе йылдар тирәһендә плейстоцен (геология буйынса) тамланғансы бара[1][4][5] Палеолит дәүерен Мезолит алмаштыра, ә ул үҙ сиратында неолитик революция менән тамамлана.

Палеолит осоронда кешеләр ҙур булмаған общиналар, ырыуҙар менән йәшәгән, үлән, емештәр йыйған һәм ҡырағай хайуандарға һунар иткән[6]. Палеолит осоронда таш ҡоралдарҙан тыш, ағас, һөйәк ҡоралдар, тире һәм үҫемлек епсәләре лә ҡулланылған, тик улар беҙҙең заманға хәтле һаҡланмаған. Палеолит осоронда кеше ябай таш ҡоралдар менән файҙаланған Homo habilis төрөнән хәҙерге заман кешеһенә (Homo sapiens sapiens) тиклем үҙгәргән[7]. Палеолит аҙағында (Урта һым Юғары Палеолит) кешеләр тәүге сәнғәт әҫәрҙәрен эшләй һәм дини йолалар үтәй башлаған (үлгәндәрҙе ерләү, дини ғөрөф-ғәҙәттәр) ref name="McClellan"/>[8][9][10]. Палеолит осоронда Боҙлоҡ дәүере һәм Боҙлоҡтар араһындағы дәүерҙәр булған, улар осоронда ерҙәге климат йә йылынған, йә яңынан һыуына башлаған.

Иртә Палеолит үҙгәртергә

Плиоцен аҙағында башланған был дәүерҙә Homo habilis (человек умелый) беренсе таш ҡоралдарҙы ҡуллана башлаған. Таш ватып яһалған сапҡыс ҡоралдар әлеге Танзания ерендә табылған. Был ваҡытта кешеләр үлгән хайуандар итен ашап, үҫемлектәр йыйып йәшәгән. Һунар итә белмәгәндәр. 1,5 миллион йыл элек — Homo erectus(тура йөрөгән кеше) барыҡҡа килә, был кешенең алғараҡ киткән төрө. 1 миллион йыл тирәһе элек кеше Европаға килә, таш балталар ҡуллана башлай.

Иртә палеолит мәҙәниәттәре үҙгәртергә

Африка: 2,5—1 млн йылдар элек

  • Олдувай мәҙәниәте 2,5—1 млн йыл элек
  • Ашёль мәҙәниәте 2,5 млн — 200 мең йыл элек

Европа: 1,2 млн — 600 мең йыл элек

  • Аббевиль мәҙәниәте 1,5 млн — 600 мең йыл элек
  • Альташейлен мәҙәниәте 600—350 мең йыл элек
  • Жунгашейлен мәҙәниәте 350—150 мең йыл элек
  • Спаташейлен мәҙәниәте 150—100 мең йыл элек

Урта палеолит үҙгәртергә

Был осор 200 мең йыл элек башланған, был ваҡытта неандерталь төрө кешеләре йәшәгән (120—35 мең йыл элек). Уларҙан ҡалған иң яҡшы өйрәнелгән ҡомартҡылар Мустьер мәҙәниәтенә ҡарай . Неандерталь төрө кешеләре 300 мең йыл элек юҡҡа сыҡҡандар, улар урынын Африканан килгән кеше төрө алған. Был турала Марокола Джебель-Ирхудтағы асыштар, Флорисбадтағы кешенең баш һөйәге Homo sapiens clade (ранний тип человека разумного) тураһында һөйләй[11][12]. Неандерталь мәҙәниәтен бик түбән кимәлдә торған тиһәләр ҙә, улар төрө кешеләре ололарҙы ололаған, үлгәндәрҙе махсус ерләгән, был уларҙың абстракт уйлау һәләте лә булыуы тураһында һөйләй.

1997 йылда Мюнхен университеты ғалимдары тәүләп неандерталь кешеһе ДНК-һының шифрын уҡый— неандерталь кешеләре менән хәҙерге заман кешеләренең тәүбабаһы- кроманьон кешеһе гендары ныҡ айырыла, тимәк улар туған түгел.

Бер аҙ ваҡыт (35—45 мең йыллап) неандерталь һәм кроманьон кешеләре бер тирәлә йәшәгән һәм үҙ-ара дошман булғандар. Бордо университеты профессоры Жан-Жак Юблен шундай һығымтаға килгән.

Урта палеолит мәҙәниәттәре үҙгәртергә

Европа

  • Микок мәҙәниәте 125—38 мең йыл элек
  • Мустьермәҙәниәте 125—38 мең йыл элек
  • Блатспиццен төркөмө мәҙәниәте 50—35 мең йыл элек
  • Атерий мәҙәниәте 40—18 мең йыл элек
  • Иберия -Мавритания мәҙәниәте (эпипалеолит) 17—8 мең йыл элек

Үрге палеолит үҙгәртергә

35—10 мең йыл элек һуңғы Боҙлок осоро тамамлана, хәҙерге кешенең ата-бабалары бөтә Ер шары буйлап тарала. Уларҙың мәҙәниәте сағыштырмаса тиҙ үҫешә.

Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка ул саҡта Евразия менән тоташҡан булған. Климат үҙгәреү сәбәпле, донъя океаны кимәле күтәрелә һәм Америка менән Азия араһында әлеге Беринг боғаҙы барлыҡҡа килә. Боронғо Америка кешеләре (палеоиндейцы) 13,5 мең йыл тирәһе элек үҙаллы мәҙәниәт булып ойоша. Ер йөҙөндә ул дәүерҙә башлыса һунарсы- йыйыусылар ҡәбиләләре йәшәй.

Үрге палеолит мәҙәниәттәре үҙгәртергә

  • Шательперон / Граветт б.э.т. 35—30 мең йыл элек
  • Граветт б.э.т.26—19 мең йыл элек
  • Солютрей (Испания и Франция) б.э.т. 19—16 мең йыл элек
  • Мадлен Германия б.э.т. 13—9,5 мең йыл элек
  • Гамбург б.э. т.13—12 мең йыл элек
  • Федермессер төркөмө б.э.т. 10—8,7 мең йыл элек
  • Бромм б.э.т.9,7—9 мең йыл элек
  • Аренсбург б.э.т. 9,5—8,5 мең йыл элек

Дания

  • Гамбург б.э.т.13—10 мең йыл элек
  • Лингбин б.э.т.10,7—10 мең йыл элек
  • Бромм б.э.т.11,7—9 мең йыл элек
  • Аренсбург б.э.т. 9—8 мең йыл элек

Төньяҡ Америка

  • Кловис 11—10 мең йыл элек


Мезолит үҙгәртергә

Палеолит менән неолит араһындағы осор (б.э.т. X—VI -се меңйыллыҡ). Һуңғы Боҙлок эрей башлағас, ерҙә климат үҙгәреүе сәбәпле, кешеләргә был шарттарға яраҡлашырға кәрәк була. Был осорҙа микролиттар— бәләкәй таш ҡоралдар булдырыла. Бынай таш ҡоралдарҙы Европаға Яҡын Көнсығыштан да алып киләләр. Бәләкәй таш ҡоралдар һунар итеүҙә лә бик файҙалы була, ҡайҙы бер ерҙәрҙә уларҙы балыҡ тотоуҙа ла ҡулланалар (Лепенский Вир). Был дәүерҙә һунарсылар этте ҡулға эйәләштергән тигән фараз әйтелә.

Кешелек тарихында билдәле тәүге һуғыш мезолит осоронда «Зыярат 117» тип йөрөтөлгән Мысырҙағы платола була.

Мезолит мәҙәниәттәре үҙгәртергә

Германия

  • Бюрен б.э.т. 7,7—5,8 мең йыл
  • Маглемозе:
    • Дуфензее б.э.т. 7—5,8. мең йыл
    • Олдесроер төркөмө б.э.т. 6—5 мең йыл

Дания

  • Маглемозе б.э.т. 8,3—6 мең йыл
  • Гуден б.э.т. 8—4 мең йыл
  • Клостерлинд б.э.т. 8—5 мең йыл
  • Конгемозе б.э.т. 6—5,2 мең йыл
  • Эртебёлле б.э.т. 5,2—3 мең йыл

Төньяҡ Скандинавия

  • Фосна-Хенсбак б.э.т. 9—2 мең йыл
  • Комс б.э.т. 8—3 мең йыл
  • Асколь б.э.т. 7,5 мең йыл

Франция

  • Совтер б.э.т. 8—4 мең йыл
  • Тарденуаз б.э.т. 4,5—3,5 мең йыл
  • Кампиний б.э.т. 4 мең йыл

Испания

  • Азиль б.э.т. 8,5—5 мең йыл
  • Астурий б.э.т. 8,5—5 мең йыл

Төньяҡ Африка

  • Натуфий б.э.т. 12—7 мең йыл
  • Капсий б.э.т. 9—3 мең йыл

Неолит үҙгәртергә

 
Скара-Брей, Шотландия. Европала иң яҡшы һаҡланып ҡалған неолитик ауыл

Яңы таш быуатта неолитик революция дәүерендә ауыл хужалығы һәм малсылыҡ, көршәк яһау һөнәре һәм тәүге ҙур кеше тораҡтары булдырыла (Чатал-Гуюк һәм Иерихон). Тәүге неолит мәҙәниәттәре б.э.т. 7000 йыл тирәһендә «уңдырышлы ярымай» өлкәһендә (Яҡын Көнсығыш) барлыҡҡа килә. Ауыл хужалығы һәм цивилизация Урта диңгеҙ буйына, Һинд йылғаһы үҙәнендә, Ҡытайҙа, Ҡөньяҡ-Көнсығыш Азияла үҫешә башлай.

Халыҡтың күбәйеүенә бәйле үҫемлек аҙығына ихтыяж да арта, был ауыл хужалығының үҫешенә килтерә. Ер эшкәртеү өсөн таш ҡоралдар ҡуллана башлайҙар, ә үҫтерелгән уңышты таш ҡоралдар ҡулланып йыялар. Тәүге таш ҡоролмалар төҙөлә (Иерихон стенаһы, Стоунхендж). Былар неолит осоронда кешеләр һаны күбәйеүе, матди ресурстарҙың күбәйеүе тураһында һөйләй, тимәк ҙур проекттарҙы тормошҡа ашырырға мөмкинлектәр ҙә барлыҡҡа килгән. Ниндәйҙер кимәлдә был хәл социаль иерархия һәм элиталар килеп сығыуға нигеҙ һалған[13]. Ҡайһы бер Һуңғы Неолит осоро йәмғиәттәр ҡатмарлы иерархиялы ҡәбиләләр булып формалашһа ла (мәҫәлән, боронғо Гавай утрауҙары), күпселек неолит йәмғиәттәре сағыштырмаса ябай булған һәм уларҙың элитаһы булмаған[14]. Дөйөм алғанда, неолитик мәҙәниәттәрҙә палеолитик һунарсылар һәм йыйыусыларҙыҡына ҡарағанда иерархиялы йәмғиәттәр күберәк булған[15]. Неолит осоронда даими сауҙа барлыҡҡа килгән, кешеләр тауарҙарҙы йөҙҙәрсә километр алыҫлыҡҡа йөрөтә башлаған. Скара-Брей (Шотландиянан йыраҡ түгел Оркней утрауҙары) — неолит ауылдарының яҡшы бер миҫалы . Был ауылда таш карауаттар, кәштәләр, хатта бәҙрәфтәр булған.

Неолит мәҙәниәттәре үҙгәртергә

Көнбайыш Европа,Үҙәк Европа һәм Төньяҡ Европа (беҙҙең эраға тиклем) :

  • Һыҙыҡ һәм таҫма төҫлө керамика мәҙәниәте б.э.т. 5,5—4,5 мең йыл
  • Киртләсле керамика мәҙәниәте б.э.т. 4,9—4,5 мең йыл
  • Эртебелле б.э.т. 5—4,3 мең йыл
  • Рёссен б.э.т. 4,6—4,3. мең йыл
  • Мишель Берже б.э.т. 4,93—3,5 мең йыл
  • Буранка төҫлө һауыттар мәҙәниәте б.э.т. 4,3—2,7 мең йыл
  • Шар төҫлө амфоралар мәҙәниәте б.э.т. 3,1—2,7 мең йыл
  • Һуғыш балталары мәҙәниәте б.э.т. 2,8—2,4 мең йыл
  • Ҡыңғырауға оҡшаш һауыттар мәҙәниәте б.э.т. 2,5—2,2 мең йыл
  • Хәнйәрҙәр мәҙәниәте б.э.т. 2,3—1,6 мең йыл

Дания:

  • Һуңғы Эртебёлле мәҙәниәте б.э.т. 3—2 . мең йыл
  • Һуғыш балталары мәҙәниәте б.э.т. 3—2,5 мең йыл
  • Хәнйәрҙәр мәҙәниәте б.э.т. 2,5—1,6 мең йыл

Швеция һәм Норвегия:

  • Һуғыш балталары мәҙәниәте б.э.т. 2,8—2,3 мең йыл

Франция:

  • Шассе мәҙәниәте б.э.т. 4,6—2,4 мең йыл
  • Тарденуаз мәҙәниәте б.э.т. 4,5—3,5 мең йыл

Швейцария:

  • Кешенең антропоген тәьҫире мәҙәниәте, 6,9 мең йылдан алып (урман ҡырҡыу, етен һәм иген үҫтереү)
  • Лахугит б.э.т. 5,8—5,1 мең йыл
  • Кортайо б.э.т. 4—3,5 мең йыл
  • Пфин б.э.т. 3,9—3,5 мең йыл
  • Хорген б.э.т. 3,3—2,8 мең йыл
  • Һуғыш балталары мәҙәниәте б.э.т. 2,8—2,3 мең йыл
  • Ҡыңғырауға оҡшаш һауыттар мәҙәниәте б.э.т. 2,5—2,2 мең йыл

Россия:

  • Андреев мәҙәниәте

Сәнғәт үҙгәртергә

Тәүтормош музыка мәҙәниәте тураһында беҙҙең көнгәсә һаҡланып ҡалған музыка ҡоралдары буйынса, ә һынлы сәнғәт тураһында таштарҙағы һүрәттәр буйынса (петроглифтар һәм ҡаяларҙағы һүрәттәр) мәғлүмәт алырға була. Яҙма тарихҡа тиклемге сәнғәт дини функция үтәгәндерме, уныһы билдәһеҙ. Боронғо кешеләр үҙҙәренең йолаларын үтәгәндә бейегәндәр, йырлағандар һәм төрлө музыка ҡоралдарында уйнағандар.

Дини хөрәфәттәр үҙгәртергә

Хәҙерге заман тикшеренеүселәре яҙма тарихҡа ҡәҙәре кешеләрҙең төрлө йолалары һәм хөрәфәттәре булған тип иҫәпләйҙәр. Борон кешеләр үлем һәм ерләү менән бәйле йолалар башҡарғандар. Әлбиттә төрлө ерҙә улар төрлөсә булған.

Урта палеолит осоронда уҡ кешеләр үлгәндәрҙе ерләй башлағандар. Үлгән кешенең тәнен, уның ҡәберен биҙәү өсөн үҫемлек һеркәләренән төрлө буяуҙар, охра (һары буяу) һәм башҡаларҙы ҡулланғандар. Таш быуатта үлгәндән һуңғы тормош идеялары һәм кешеләрҙең дини тойғолары формалаша башлай. Шулай уҡ ямғыр теләү, һунарға әҙерлек, сирлеләрҙе дауалау йолалары булған.

Ҡарағыҙ үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ 1,0 1,1 Nicholas Toth and Kathy Schick. Handbook of Paleoanthropology (билдәһеҙ). — Springer Berlin Heidelberg, 2007. — С. 1963. — ISBN 978-3-540-32474-4 (Print) 978-3-540-33761-4 (Online).
  2. ↑ "Stone Age, " Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007 2009 йыл 20 август архивланған. © 1997—2007 Microsoft Corporation. All Rights Reserved. Contributed by Kathy Schick, B.A., M.A., Ph.D. and Nicholas Toth, B.A., M.A., Ph.D.
  3. ↑ Grolier Incorporated. The Encyclopedia Americana (билдәһеҙ). — University of Michigan: Grolier Incorporated (инг.)баш., 1989. — С. 542. — ISBN 0-7172-0120-1.
  4. ↑ "Stone Age, " Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007 2009 йыл 29 октябрь архивланған. © 1997—2007 Microsoft Corporation. All Rights Reserved. Contributed by Kathy Schick, B.A., M.A., Ph.D. and Nicholas Toth, B.A., M.A., Ph.D.
  5. ↑ Grolier Incorporated. The Encyclopedia Americana (билдәһеҙ). — University of Michigan: Grolier Incorporated (инг.)баш., 1989. — С. 542. — ISBN 0-7172-0120-1.
  6. ↑ McClellan. Science and Technology in World History: An Introduction (инг.). — Baltimore, Maryland: JHU Press (инг.)баш., 2006. Page 6-12
  7. ↑ "Human Evolution, " Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007 2009 йыл 28 октябрь архивланған. © 1997—2007 Microsoft Corporation. All Rights Reserved. Contributed by Richard B. Potts, B.A., Ph.D.
  8. ↑ phillip lieberman. Uniquely Human (билдәһеҙ). — 1991. — ISBN 0674921836.
  9. ↑ Kusimba, Sibel. African Foragers: Environment, Technology, Interactions (инг.). — Rowman Altamira (инг.)баш., 2003. — P. 285. — ISBN 0-7591-0154-X.
  10. ↑ World’s Oldest Ritual Discovered — Worshipped The Python 70,000 Years Ago The Research Council of Norway (2006, November 30). World’s Oldest Ritual Discovered — Worshipped The Python 70,000 Years Ago. ScienceDaily. Retrieved March 2, 2008, fromhttp://www.sciencedaily.com/releases/2006/11/061130081347.htm
  11. ↑ Shannon P. McPherron. The Age of the Homo sapiens fossils from Jebel Irhoud (Morocco) and the origins of the Middle Stone Age // Nature, June 8, 2017, DOI: 10.1038/nature22335
  12. ↑ Jean-Jacques Hublin, Abdelouahed Ben-Ncer, Shara E. Bailey, Sarah E. Freidline, Simon Neubauer New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens (инг.) // Nature. — 2017-06-07. — В. 7657. — Т. 546. — С. 289—292. — ISSN 1476-4687. — DOI:10.1038/nature22336
  13. ↑ Ian Kuijt (2000) «Life in Neolithic Farming Communities: Social Organization, Identity, and differentiation» page 317 Springer press
  14. ↑ Leonard D. KatzRigby. Evolutionary Origins of Morality: Cross-disciplinary Perspectives (инг.). — United Kingdom: Imprint Academic, 2000. — P. 352. — ISBN 0719056128. Page 158
  15. ↑ Guthrie, pg 420.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Таш_быуат&oldid=1151839» битенән алынған