Гавай утрауҙары
Гавай утрауҙары (йәки Гавай архипелагы, ингл. Hawaiian Islands, гав. mokupuni o Hawai’i) — 24 утрауҙан һәм атоллдарҙан торған, Тымыҡ океандың төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан (19° һәм 29° араһындағы төньяҡ киңлектә) архипелаг. Ул төньяҡ-көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа табан һуҙылған, вулкан сығышлы.
| Гавай утрауҙары | |
| ингл. Hawaiian Islands | |
 | |
| Кем хөрмәтенә аталған | Монтегю, Джон, 4-й граф Сэндвич[d] һәм Гавайи[d] |
|---|---|
| Дәүләт |
 Америка Ҡушма Штаттары[1] |
| Административ-территориаль берәмек | Гавайҙар |
| Сәғәт бүлкәте | HAST[d] |
| Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан | Тымыҡ океан |
| Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан | Тымыҡ океан |
| Иң юғары нөктә | Мауна-Кеа[d] |
| Ойошма ағзаһы | Кеше һәм биосфера[d] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 4205 метр |
| Майҙан | 16 636 км² |
 | |
| URL биосферного заповедника ЮНЕСКО | unesco.org/mabdb/br/brdi… |
 | |
 Гавай утрауҙары Викимилектә | |
Утрауҙар үҙ атамаһын иң ҙур утрау исеменән — Гавай — ала. Архипелагтың барлыҡ утрауҙары тиерлек АҠШ-тың Гавай штатын барлыҡҡа килтерә (1959 йыл). Берҙән-бер ташлама булып көнбайыш сиктәге Мидуэй атоллы тора. Ул АҠШ-ҡа ҡарай, әммә уларҙың өлөшө түгел (корпорацияланмаған, ойошмаған территория).
Тарихы
үҙгәртергәГавай утрауҙарын европалылар өсөн 1778 йылдың 18 ғинуарында билдәле инглиз диңгеҙсеһе Джеймс Кук үҙенең Тымыҡ океан буйлап өсөнсө сәйәхәте барышында аса (һәм ошонда уҡ 1779 йылдың 14 февралендә, Тымыҡ океандың төньяҡ өлөшө буйлап йөҙөгәндән һуң ҡышҡылыҡҡа ҡайтҡанда һәләк була)[2]. Кук уларға Адмиралтействоның Беренсе лорды Джон Монтегю, Сэндвичтың 4-се графы хөрмәтенә Сандвич утрауҙары (был исем XIX быуат аҙағына тиклем ҡулланыла) исемен бирә[3].
Куктың Гавай утрауҙарына килеүенә унда мең ярым тиерлек полинезиялы йәшәгән була. Гавай утрауҙарында кеше ҡасан йәшәй башлауының аныҡ тарихы буйынса берҙәм ҡараш юҡ. Иң киң таралған фекер буйынса, тәүге полинезиялылар Маркиз утрауҙарынан яҡынса беҙҙең эраның 300 йылдарында килә, улар артынса яҡынса 1300 йылда Таитиҙан күсенәләр килеп, тәүге күсенеүселәрҙе, уларҙың ҡатмарлы дини һәм социаль системаһын буйһондора.
Европалылар Гавай утрауҙарында бер нисә дәүләт ойошмаһына тап була, улар 1810 йылда Европа ҡоралына эйә булған I Камеамеа хакимлығындағы берҙәм Гавай короллегенә берләшә. Шәкәр ҡамышы етештереүгә ҡыҙыҡһыныу үҫеше быуат һуңында АҠШ-ты архипелагтың иҡтисади һәм сәйәси тормошона әүҙем ҡыҫылырға мәжбүр итә. Урындағы халыҡ, иммунитеты булмайынса, ситтән индерелгән инфекцияларҙан күпләп ҡырыла: быуат аҙағында 300 мең полинезиялынан ни бары 30 мең самаһы кеше ҡала. Улар урынына 1852 йылда Гавай ауыл хужалығы йәмғиәте Гонолулуға эшселәрҙең беренсе партияһын — 200 ҡытайҙы килтерә. Тиҙҙән башҡа партиялар ҙа килә. Ҡытайҙарға япондар, филиппиндар, корейҙар, шулай уҡ Европа эшселәре: Мадейра утрауынан португалдар, немецтар һәм норвегиялылар өҫтәлә.
1887 йылда аҡтарҙың ҡораллы отрядтары «штык Конституцияһын» ҡабул итергә мәжбүр итә. Сөнки утрауҙарҙың һуңғы батшабикәһе Лилиуокалани, был "конституция"ның положениеларын кире ҡағырға тырыша, әммә америка сығышлы бер төркөм бухтала торған караптан америка моряктарын ярҙамға саҡыра һәм 1893 йылда түңкәрелеш яһап, королеваны тәхетенән ҡолата. Бер йылда марионетка Гавай Республикаһы иғлан ителә һәм уның президенты Сэнфорд Доул була. Гавайи полковник Уильям Был 1898 йылда, испан-америка һуғышы ҡыҙғанда, АҠШ Гавайҙы аннексиялай[4] һәм 1900 йылда уға үҙидаралы территория статусын бирә. Президент Уильям Мак-Кинли Гавай утрауҙарын аннексиялау тураһында «килешеүгә» ҡул ҡуйғанда, урындағы халыҡ 38000 ҡултамға йыйып, уның кҡсҡнә инеүенә ҡаршылыҡ тыуҙыра; һөҙөмтәлә аннексия 1898 йылдың 4 июлендә ике палаталы конгресс «Ньюлендс резолюцияһын» ҡабул иткәндән һуң ғына раҫлана.
1901—1902 йылдарҙа Гавай утрауҙары сенаты рәйесе халыҡ араһынанн сыҡҡан революционер, Лукини Каук (канакса «рус докторы») исеме аҫтында билдәле Николай Судзиловский-Руссель[5] була. Вазифаһында саҡта ул канактарҙы яяҡлаусы реформалар үткәрергә өлгөрә, әммә АҠШ-тың йоғонтоһона ҡаршы тора алмай һәм Америкаға ҡаршы эшләгәне өсөн гражданлыҡтан мәхрүм ителә. Утрауҙарҙың шәкәр плантацияларына эйә булған биш компания урындағы сәйәсәтте контролләй һәм Гавай АҠШ сиктәрендә тигеҙ булмаған хоҡуҡҡа эйә булһын өсөн тырыша, сөнки был осраҡта утрауҙарға Американың хеҙмәт ҡануниәте таралмай өлгәшә һәм шәкәр плантацияларының утрау өҫтөнән контролде үҙ форсаттан ҡуйҙы белә — күрһә өсөн бөтә көсөн статусына эйә төҙөшә Гавайи, АҠШ, шулай итеп түгел, сөнки хеҙмәт ҡануниәтен америка утрауҙарында таралған.
1908 йылда XIX быуат аҙағында уҡ халыҡ-ара порт ролен уйнаған Пёрл-Харбор АҠШ Хәрби-Диңгеҙ көстәренең базаһына әйләнә. Япония авиацияһының 1941 йылдың 7 декабрендә базаға һөжүме АҠШ-тың Икенсе донъя һуғышына ҡушылыуына сәбәп була.
1959 йылдың 21 авгусынан «Гавай территорияһы» АҠШ-тың 50-се штаты статусын ала.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ http://www.unesco.org/mabdb/br/brdir/directory/biores.asp?code=USA+32&mode=all
- ↑ Гавайские острова // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Гавайские острова // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
- ↑ История внешней политики и дипломатии США, 1867—1918 / Рос. акад. наук. Ин-т всеобщ. истории; Редкол.: Г. П. Куропятник (отв. ред.) и др. — М.: Наука, 1997. — 383 с. — ISBN 5-02-008656-8
- ↑ Hawaii Legislators' Handbook — Apppendix E. Архивировано 2 февраль 2013 года.