Словакия

Слова́кия (словак. Slovensko), рәсми исеме — Словак Респу́бликаһы (словак. Slovenská republika) — Үҙәк Европалағы дәүләт. 2001 йылдағы иҫәп алыу буйынса — халҡы 5,4 миллиондан ашыу, территорияһы — 48 845 км². Халҡының һаны буйынса донъяла 120-се, территорияһының майҙаны буйынса 127-се урында тора

Словак Республикаһы
Словацкая Республика
словак. Slovenská republika

Флаг {{{Герб урынына}}}
Гимн: «Nad Tatrou sa blýska»
Словакия картала (ҡара йәшел): — Европала (аҡһыл йәшел һәм ҡара һоро) — Европа Союзында (аҡһыл йәшел)
Үҙаллылыҡ датаһы	1 ғинуар 1993 ( Чехословакия тарҡалыуҙан)
Рәсми тел	Словак теле
Баш ҡала	Братислава
Эре ҡалалар	Братислава, Кошице, Прешов, Жилина, Нитра
Идара итеү төрө	парламент республикаһы
Президент Премьер-министр	Андрей Киска Роберт Фицо
Дәүләт дине	Католицизм
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	126 49 034 км² незначительно
Халыҡ • Һаны (2012) • Халыҡ тығыҙлығы	5 400 536 чел. (112) 110 чел./км²
ЭТП (ППС)   • Бөтәһе   • На душу населения	127,111 млрд долл. 23 384 долл.
ЭТП (номинал)   • Бөтәһе   • Бер кешегә	97,239 млрд долл. 17 888 долл.
КПҮИ (2013)	▲ 0,830 (очень высокий) (37 урын)
Этнохороним	словактар
Валюта	евро (EUR)
Интернет-домен	.sk
Код ISO	SK
МОК коды	SVK
Телефон коды	+421
Сәғәт бүлкәте	Үҙәк Европа ваҡыты (UTC+1]], йәй — Үҙәк Европаның йәйге ваҡыты (UTC+2)

Баш ҡалаһы — Братислава. Дәүләт теле — словак теле

Унитар дәүләт, парламент республикаһы. 2014 йылдың июнендәге мәғлүмәт буйынса, ил президенты — Андрей Киска, премьер министр — Роберт Фицо. 8 крайға бүленгән.

Европа үҙәгендә урынлашҡан. Континенталь дәүләт, диңгеҙгә сығыу юлы юҡ. Украина, Польша, Чехия, Австрия һәм Венгрия менән ҡоро ер сиге бар.

Дингә ышанған халыҡтың күбеһе, яҡынса 70 проценты, католик динен тота.

Иҡтисади яҡтан тиҙ үҫешеүсе индустриаль ил. 2011 йылға эске тулайым продукт кимәле йән башына 127,111 АҠШ доллары тәшкил итә. Аҡса берәмеге — евро. .

Илдең бойондороҡһоҙлоғо 1993 йылдың 1 ғинуарында иғлан ителә. Территория үҙ тарихында, VII быуатта Само дәүләтенән башлап, XX быуатта Чехословакияға тиклем, бик күп держава һәм дәүләт берәмектәре составына инә. Икенсе донъя һуғышы ваҡытында Өсөнсө рейхҡа буйһонған Словак дәүләте була. Ул 1945 йылда Чехословакияның өлөшө һанала.

Тарихы

     IX быуаттағы Нитран кенәзлеге

Славяндар V быуатта, халыҡтарҙың бөйөк күсеше дәүерендә территорияларын Словакияға күсерә. Словакия VII быуатта Само дәүләте державаһы үҙәгенең өлөшө була. Һуңғараҡ уның территорияһында Нитран кенәзлеге урынлаша. Бөйөк Моравия булараҡ билдәле булған славян дәүләтенең иң юғары үҫеше IX быуатта [Кирилл һәм Мефодийҙың һәм Бөйөк Моравия кенәзе Святополк I етәкселегендәге экспансияның килеү ваҡытына тура килә. Һөҙөмтәлә, XII—XIV быуаттарҙа, Словакия Венгрия кенәзлегенең бер өлөшө була. Һуңғараҡ, 1918 йылда тарҡалғанға тиклем Австро-Венгрия составына инә. Ошо уҡ йылда Словакия Чехия һәм Подкарпат Русе менән берләшеп, Чехословакия дәүләтен барлыҡҡа килтерә. 1919 йылда Венгр Ҡыҙыл Армияһының төньяҡҡа походында Словакия территорияһында күпмелер ваҡытҡа Словак Совет Республикаһы урынлаша. 1938 йылда Мюнхен килешеүенән һуң Чехословакия тарҡалғас, Словакия нацист Германияһы тарафынан контролгә алынған Тәүге Словак республикаһы була. Икенсе Бөтә Донъя һуғышынан һуң, Чехословакия яңынан тергеҙелә һәм 1945 йылда Совет Социалистик Республикалар Союзының йоғонтоһона эләгә. 1968 йылдың октябрендә Федерация тураһында Конституцион закон ҡабул ителә, ул 1969 йылдың 1 ғинуарында көсөнә инә. Быға ярашлы, 1960 йылда рәсми рәүештә Чехословакия тип аталған Чехословакия Социалистик Республикаһы икегә: Чех Социалистик Республикаһы һәм Словак Социалистик Республикаһына бүленә. 1989 йылда тыныслыҡ Бәрхәт революцияһы ваҡытында социалистик Чехословакияның бөтөүе Чехословакияның бөтөн дәүләт булараҡ тарҡалыуын да аңлата. Был 1990 йылда Чех һәм Словак Федератив Республикаһы, һуңғараҡ, 1993 йылдың 1 ғинуарында ике айырым дәүләт — Словакия менән Чехияның («бәрхәт айырылыу») барлыҡҡа килеүенә сәбәпсе була. 2004 йылдың 29 мартында Словакия НАТО, 2004 йылдың 1 майында Евросоюз ағзаһы була.2007 йылдың 21 декабрендә Шенген зонаһына, 2009 йылдың 1ғинуарынан Евро зонаға инә.

Физик-географик характеристикаһы

Герлахов Штиты

Словакия төньяҡтан һәм төньяҡ-көнсығыштан Карпат тауҙары теҙмәһе менән уратып алынған. Карпаттан көньяҡҡа табан уңдырышлы ерҙәр менән бүленгән ҡалҡыулыҡтар өҫтөнлөк ала, шул урында Дунайға бик күп йылғалар ҡоя. Уларҙың иң ҙуры Ваг, Нитра һәм Грон. Словакия территорияһының 80%-ы диңгеҙ кимәленән 750 метр бейеклектә булһа ла, илдә Дунайға яҡын Братислава һәм Комарно районында урынлашҡан, уңдырышлы Урта Дунай уйһыулығы ла бар һәм ул илдең игенгә бай ере һанала.

Һыу ресурстары

Дунай йылғаһы илдең көньяҡ-көнсығыш сиген булдыра. Уға көньяҡҡа ҡарай аҡҡан бик күп Карпат йылғалары ҡоя. Дунайҙың иң эре ҡушылдыҡтарының береһе — Ваг, Нитра һәм Грон. Көнсығышта Лаборец, Ториса һәм Ондава кеүек Карпат йылғалары Дунайҙың иң эре ҡушылдығы Тиса йылғаһы бассейнына ҡарай.

Климаты

Словакияға континенталь климат хас. Ҡыш һыуыҡ һәм ҡоро булһа, йәй йылы һәм дымлы. Тауҙарҙа яуым-төшөм күп. Йыллыҡ яуым-төшөм суммаһы тауҙарҙа 1000 мм-ҙан күберәк, ә тигеҙ ерҙә йылына 500 мм тәшкил итә. Братиславала ғинуарҙың уртаса температураһы — 1 °C, илдеке — +21 °C. Тауҙарҙа ҡыш һыуығыраҡ, йәй һалҡыныраҡ.

Флора һәм фаунаһы

Илдең 40%-ын урмандар алып тора. Көньяҡ һөҙәклектәр бук һәм имән кеүек киң япраҡлы урмандар йәки ҡатнаш урман менән ҡапланып алынған. Шул уҡ ваҡытта төньяҡ һөҙәклектәрҙә ылыҫлы урман, күбеһенсә шыршы һәм аҡ шыршы таралған. Илдә киң япраҡлы ағастар 53 %, бигерәк тә бук — 31 % һәм имән 10 %. Ә инде ылыҫлы ағастарҙан шыршы — (29 %) һәм аҡ шыршы (9 %) күберәк. Тауҙарҙа альп туғайлыҡтары урынлашҡан. Словакияның таулы урмандарында боландар, һеләүһендәр, бүреләр һәм айыуҙар, ә ваҡ кейектәр араһында төлкөләр, тейендәр, йәтсәләр бар.

Милли парктар

Милли парк

Милли парктар һаҡланған тәбиғәт территориялары һәм объекттарының бары тик бер өлөшө генә. Уның менән Тирә-яҡ мөхитте һаҡлау министрлығы идара итә. 1949 йылдан 2002 йылға тиклем 9 милли парк булдырылған:

• Велька Фатра
• Мала Фатра
• Муранска Планина
• Низке Татры
• Пьенины
• Полонины (Словакия милли паркы)|Полонины
• Словацкий Карст
• Словацкий Рай
• Татры

Минераль ресурстар

Словакияла иҡтисад ихтыяжына файҙаланылған нефть, тәбиғи газ, һоро күмер табыла. Нефть эске энергетика талабының 1%-ын, һоро күмер — 80%-ын, ҡалғандарын Чехиянан индерелгән импорт ҡаплай. Илдә уран запасы, таш күмер, һәүерташ газы запасы бар. Әммә бөгөнгө ваҡытта үҙҡиммәтенең юғары булыуы сәбәпле улар эшкәртелмәй. Ил шулай уҡ руда (мәғдән) булмаған материалдар запасына ла бай. Экспортҡа сығарылған магнезит сығарыу әүҙем алып барыла. Элек Словакияла бик күп алтын, көмөш һәм башҡалар сығарылған. Бөнгө ваҡытта ҡиммәтле металдар әҙләп кенә Ходруша-Хомре районында табыла.

Дәүләт ҡоролошо

Словакияның башлығы булып, 5 йыл срокка дөйөм тура һайлауҙарҙа һайланған Словакияның президенттар исемлеге (Prezident Slovenskej Republiky) тора. Башҡарма властың күп өлөшө Хөкүмәт башлығы, Словакияның премьер-министрҙар исемлеге иңенә һалынған. Партияның йәки коалицияның лидеры булған Словакияның премьер-министрҙар исемлеге президент тарафынан тәғәйенләнә. Башҡарма орган — Словак Республикаһы Хөкүмәте (Vlada sloveskej Republiky). Министрҙар кабинетының ҡалған өлөшө премьер-министрҙар рекомендацияһы буйынса шулай уҡ президент тарафынан тәғәйенләнә. Словакияның иң юғары закондар сығарыу органы булып, 150 урынлыҡ, бер палаталы Словак Республикаһының Милли советы (Národná Rada Slovenskej Republiky) һанала. Делегаттар Пропорциональ вәкиллек базаһында 4 йыллыҡ срокка һайлана. Әгәр бөтә депутаттарҙың биштән өс өлөшө тауыш бирһә, парламент президентты отставкаға ла ебәрә ала. Бер айҙа өс тапҡыр хөкүмәт программаһы белдереүен хупламаған осраҡта президент парламентты тарата ала. 2012 йылдың 10 мартындағы Словак Республикаһының Милил Советына сираттан тыш һайлау түбәндәге һөҙөмтәләрҙе күрәһәтә:

Название	Расшифровка	%	Мандатов	Мандатов в предыдущем созыве
Smer-SD	Курс — социаль демократия	44.41	83	62
KDH	Христиан-демократик хәрәкәте	8.82	16	15
OĽaNO	Ябай кешеләр һәм бойондороҡһоҙ шәхестәр	8.55	16	-
MOST-HÍD	Мост (партия)	6.89	13	14
SDKÚ-DS	Словак демократик һәм христиан союзы	6.09	11	28
SAS	Ирек һәм теләктәшлек (партия)	5.88	11	22
SNS	Словак милли партияһы	4.55	-	9

Конституцион күҙәтеү органы — конституцион Суд (Ústavný súd). Уға ведомство ҡарамағындағы конституцион мәсьәләләр ҡарай. Был судтың 10 ағзаһын, парламент тәҡдим иткән бер нисә кандидат араһынан президент һайлай. Юғары суд инстанцияһы — Юғары Суд (Najvyšší súd). Тәүге суд инстанциялары — край судтары (Krajský súd), түбәнге суд системаһы звеноһы — округ судтары (Okresný súd).

Сәйәси партиялар

Уңдар

• Словак милли партияһы— милли, уң популистик
• Демократик Словакия хәрәкәте өсөн — Халыҡ партияһы— уң популистик
• Беҙҙең Словакия — Халыҡ партияһы — ультра уң

Уң центристар

• Ғәҙәти кешеләр партияһы— консерватив
• Словак демократик һәм христиан союзы — Демократик партия— консерватив
• Христиан-демократик хәрәкәт— консерватив
• Яңы күпселек— консерватив
• Либераль партия— консерватив

Центристар

• Азатлыҡ һәм теләктәшлек партияһы— либераль

Һулдар

• Социаль демократия курсы— социал-демократик
• Демократик һулдар партияһы— социал-демократик
• Словакияның Коммунистар партияһы— коммунистик
• Словакияның эшселәр союзы — һул популистик
• 99 %— граждандар тауышы— һул популистик

Спектрҙан тыш

• «Күпер» партияһы— милли венгр партияһы, этник-ара диалог яҡлы
• Венгр коалицияһы партияһы— венгр милли партияһы

Профсоюздар

Иң эре профсоюз үҙәге — Словак Республикаһының профсоюдар конфедерацияһы (Konfederácia odborových zväzov Slovenskej republiky).

Административ бүленеш

Словакияның административ бүленеше

Словакия 8 крайға бүленә (словак. kraj). Улар үҙҙәренең административ үҙәк исемен йөрөтә. 2002 йылда һәр край ниндәйҙер автономия ала.

1. Братислава крайы (словак. Bratislavský kraj)
2. Трнава крайы (словак. Trnavský kraj)
3. Тренчинск крайы (словак. Trenčiansky kraj)
4. Нитранск крайы (словак. Nitriansky kraj)
5. Жилинский крайы (словак. Žilinský kraj)
6. Банскобистрицк крайы (словак. Banskobystrický kraj)
7. Прешовск крайы (словак. Prešovský kraj)
8. Кошицк крайы (словак. Košický kraj)

крайҙар бер нисә районға бүленә(словак. okresy, ед.ч. словак. okres). Әлеге ваҡытта словакияла бөтәһе 79 район бар.

Иҡтисады

Братиславалағы Миилли банкбинаһы

Словакия — үҫешкән индустриаль-аграр ил. Сағыштырмаса күп тармаҡлы ауыл хужалығы заманса материаль-техник базаға һәм инфраструктураға нигеҙләнгән. Өҫтөнлөгө: етештерү үҫешкән, бигерәк тә Братислава районында.

Туризм

Словакия юғары туристик потенциалға эйә. Уның тәбиғәте, тауҙары, мәмерйәләре, саңғы курорттары, һарайҙары һәм ҡалалары күп туристарҙы йәлеп итә. 2006 йылда илгә 1,6 миллион турист килә, ә иң популяр ерҙәр булып Братислава һәм Бейек Татры һанала. Туристарҙың күбеһе Чехиянан — 26 %, Польшанан — 15 % һәм Германиянан 11 % килә. Илдең күп кенә граждандары сит илгә сыға. Мәҫәлән, 2012 йылда ситкә сығыусы ағымда 3017 мең кеше иҫәпләнә.

Автомобиль сәнәғәте

1990 йылдар башында, Чехословакияның тарҡалыу ваҡытында, Словакия территорияһында автомобилдәр етештерелмәй. Братиславала бары тик Чех автомобиле Шкода өсөн комплекттар сығарыусы автозавод ҡына була. 1990 йылдар аҙағына 2000 йылдар башына, инвестициялар йәлеп итеү сәйәсәтенә ярашлы, ил территорияһында сит илдәрҙең эре автомобиль заводтары менән төҙөлөш башлана. Братиславала, Братислав автозавод корпусы территорияһында, Volkswagen (концерн), Трнавала Peugeot, Жилинда Kia Motors компанияһы заводтары төҙөлә. 2000 йылда Словакияла 182 мең автомобиль етештерелә. Ә инде 2015 йылда 218 мең автобиль етештерелә. Йән башына автомобилдәр етештереү буйынса Словакия донъя лидерына әйләнә.

Халҡы

Иҫәбе, күсереп ултыртыу

Халҡының иҫәбе — 5,5 млн кеше. Территория буйлап тигеҙ урынлаштырылған. Көньяҡ-көнбайышта тығыҙлыҡ ҙурыраҡ, сөнки ауыл хужалығы алып барыуға рельеф яраҡлы.

Словакия халҡы

Словакияның күселек халҡы — этник словактар, 2011 йылдағы иҫәп алыуға ярашлы, 85,8 %. Венгрҙар— иң әҙ милләт 9,7 %. Улар башлыса көньяҡ һәм көнсығыш райондарҙа йәшәй. Башҡа этник төркөмдәргә сегәндәр, чехтар, русиндар, украиндар, немецтар, поляктар инә.

Словакияла дин

Дөйөм алғанда, бигерәк тә күрше Чехия менән сағыштырғанда, Словакия дини ил һанала. Словак конституцияһы дин тотоуға иреклек бирә. Словакияның күпселек гражданы, 69%-ы католиктар; икенсе урындағы төркөм — протестанттар,11 %; лютерандар (башлыса словактар), реформаттар (күпселектә венгрҙар); грек католиктар — 4 % һәм православтар — 1 %.

Телдәр

Рәсми дәүләт теле — словак теле . Венгр теле Көньяҡ Словакияла берҙәй статусҡа эйә. Словакия законы буйынса, венгр теле халыҡтың 20 процентын венгрҙар тәшкил иткән өс төбәктә словак теле менән бер рәттән, рәсми тел булараҡ файҙаланыла. Күпселек словакия халҡына, 2011 йылдағы иҫәп алыуҙар буйынса 4 240 453 кешегә (78,6 %) әсә теле булып словак теле һанала. Венгр телен туған теле итеп 122 518 кеше (2,3 %); русин теле дүртенсе урында тора, уны 55 469 кеше, халыҡтың 1%-ы үҙенең туған теле тип иҫәпләй. Ҡалған телдәр 1 %- тан әҙерәк тауыш йыйған, йәғни 55 469 кеше.

Мәҙәниәт

• Словакияның билдәле кешеләре
• Словакия музыкаһы
• Словакия әҙәбиәте
• Словак милли театры

Ҡораллы көстәре

Хәрби полиция хеҙмәткәре

Словакияның ҡораллы көстәре ҡоро ер ғәскәрҙәренән һәм хәрби-һауа көстәренән, һауа һөжүменә ҡаршы оборона, сик ғәскәрҙәре һәм граждандар обронаһы ғәскәрҙәренән тора. Армия иҫәбендә 14 000 һалдат һәм офицер. 2004 йылда Словакия НАТО ағзаһы була. 2005 йылдың авгусынан дөйөм хәрби йөкләмә юҡҡа сығарыла һәм профессиональ армияға күсеү ойошторола. 2009 йылда хәрби бюджет 1,35 миллиард АҠШ доллары тәшкил итә. Словакия БМО-ның күп кенә тыныслыҡ урынлаштырыу миссияларында ҡатнаша. |

Дәүләт байрамдары

• 1 ғинуар — Словак Республикаһының барлыҡҡа килеүе
• 8 май — Нацизмды еңеү көнө
• 5 июль — Изге Кирилл һәм Изге Мефодия көнө
• 29 август — Словак милли ихтилалы көнө
• 1 сентябрь — Словак Республикаһының конституция көнө
• 17 ноябрь — Тоталитаризмға ҡаршы көрәш көнө
• 25 декабрь — Раштыуа
• Яҙ көнө дәүләт байрамы булараҡ пасха билдәләнә.

Һылтанмалар

• Словакия Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• Официальный сайт правительства 2012 йыл 10 апрель архивланған.
• Официальный сайт президента
• Národná Rada — Официальный сайт Национального Совета (парламента страны)
• Посольство Словацкой Республики в Москве
• Карты Словакии
• SK TODAY Новости из Словакии. Независимое интернет-издание. (инг.)
• Krejčí, Oskar: Geopolitics of the Central European Region. The view from Prague and Bratislava 2006 йыл 16 август архивланған. Bratislava: Veda, 2005. 494 p. (чех.)(недоступная ссылка)

Словакия