Людовик XI
Людовик XI (франц. Louis XI; 3 июль 1423, Бурж, Франция — 30 август 1483, Плесси-ле-Тур замогы, Франция) — 1461—1483 йылдарҙа Франция короле, Валуа династияһынан[1].
| Людовик XI Благоразумный | |||
| франц. Louis XI | |||
.jpg) | |||
| |||
|---|---|---|---|
| 22 июля 1461 — 30 августа 1483 | |||
| Коронация: | 15 август 1461, Реймсский собор, Реймс, Франция | ||
| Алдан килеүсе: | Карл VII | ||
| Дауамсы: | Карл VIII | ||
| |||
| 3 июль 1423 — 22 июль 1461 | |||
| Алдан килеүсе: | Карл VII | ||
| Дауамсы: | Франсуа | ||
| Дине: | көнбайыш христианлығы | ||
| Тыуған: | 3 июль 1423 Бурж, Франция | ||
| Үлгән: | 30 август 1483 (60 йәш) Плесси-ле-Тур замок, Франция | ||
| Ерләнгән: | Базилика Нотр-Дам-де-Клери[fr], Клери-Сент-Андре, Франция | ||
| Нәҫел: | Валуа | ||
| Атаһы: | Карл VII | ||
| Әсәһе: | Мария Анжуйская | ||
| Ҡатыны: | 1-се: Маргарита Шотландская 2-я: Шарлотта Савойская | ||
| Балалары: | 2-се никахтан: улдары: Людовик, Иоахим, Франциск, Карл VIII, Франциск ҡыҙҙары: Луиза, Анна Французская, Жанна Французская | ||
| Автограф: | 
| ||
| Монограмма: | 
| ||
Людовик Ун беренсенең идара итеүе әллә ни һәйбәт булмаған сәйәси интригалар менән билдәләнә, уларҙың маҡсаты — тарҡау Францияны берләштереү һәм эре феодалдарҙың үҙаллылығын бөтөрөү. Был йәһәттән Людовик XI унан алда эшләгән королдәргә ҡарағанда ҙур уңыштарға өлгәшә: ул Францияла абсолют монархияға нигеҙ һалыусы тип иҫәпләнелә.
Тәҡүәле, аяуһыҙ һәм абай булған Людовик тере сағында уҡ бер нисә ҡушамат ала, әммә уларҙың береһе лә нығынып ҡалмай: Абай, Аҡыллы (франц. le Prudent) йәки, хупламайынса, Бөтә донъя үрмәксеһе (француз. Арагон универсале). Әхлаҡи принциптарҙан мәхрүм, шуға ҡарамаҫтан, ул сағыу шәхес була һәм тарихи романисттар тарафынан ихлас һүрәтләнә: Вальтер Скоттың «Квинтен Дорвард» һәм «Ҡыйыу Карл», йәки «Анна Гейерштейнская, Ҡараңғылыҡ деваһы» һәм Виктор Гюгоның «Собор Парижской Богоматери» (роман). Архив документтарынан тыш, уның идара итеүе буйынса төп сығанаҡтар булып түбәндәгеләр иҫәпләнелә: король кәңәшсеһе Филипп де Комминдың яҙмалары, бургунд дипломаты Оливье де Ламаршның мемуарҙары, һарай тарихсылары Жан де Кастель һәм Матье Левриендың хроникалары, епископ Лизьё Том Базендың «Карл VII һәм Людовик XI-ҙең ҡырын эштәре» король секретары Николя Жилдең «Франция хроникалары һәм йылъяҙмалары», шулай уҡ король нотариусы Жан де Руаның «Бәхәсле хроникаһы» .
Биографияһы үҙгәртергә
Людовик 1423[2][3] йылдың 3 июлендә Бурже ҡалаһында Франция короле Карл VII[4] ғаиләһендә тыуа. Йөҙ йыллыҡ һуғыш ваҡытында инглиздәр төньяҡ Францияны, шул иҫәптән Париж ҡалаһын тотоп тора, ә Карл VII биләмәләре илдең үҙәге һәм көньяғы менән сикләнә. Людовик 1423 йылдың 4 июлендә Изге Этьен соборында суҡындырылғандан һуң бер нисә аҙна үткәс, француз армияһы инглиздәрҙән Краван янындағы[5] алышта еңелеүгә дусар була[6].
Тәхет вариҫы. Атаһы менән көрәш үҙгәртергә
1436 йылдың 25 июнендә, 13 йәше лә тулмағанда, Шотландия короле Яков I яғынан хәрби ярҙамға мохтаж атаһының талабы буйынса, Людовик Тура ҡалаһында Яков I-сенең 11 йәшлек ҡыҙы Маргарита Стюарт[7] менән никахҡа инә. Дофин булараҡ та, ул «Прагерияла» — дворяндарҙың Карл VII-гә ҡаршы ихтилалында ҡатнаша (1440). Король фетнәселәрҙе ғәфү итә, шунан һуң Людовик Дофинала[8] йәшәй.
1444 йылда атаһы Людовик менән бергә Швейцарияға һәм Эльзасҡа ялланғандар походында ҡатнаша, Бирс янындағы Санкт-Якоб янындағы алышта ҡатнаша. 1445 йылда үҙенең беренсе ҡатыны Маргарита Шотландская вафат булғандан һуң, ул күпмелер ваҡыт атаһы һарайында була, әммә 1446 йылдың сентябрендә король һөйәркәһе Анессе Сорель[9] менән ихтирамһыҙ мөнәсәбәте арҡаһында унан ситләтелә. Тол килеш Дофинала йәшәй, унда үҙенә ике һөйәркә тота, әммә атаһы тәҡдим иткән Элеонора Португальская өйләнмәйенсә, атаһының ихтыярынан тыш 1451 йылдың яҙында герцог Савойяның ҡыҙы Шарлоттаға өйләнә. Карл күп тапҡырҙар улының һарайға килеүен талап итеүенә ҡарамаҫтан, ул баш тарта, уға тоғро булыуы тураһында формаль яуаптар ебәреп тора, ниһайәт, 1456 йылдың авгусында Лувенға бургунд герцогы Филипп Изгенең яҡлауы аҫтында ҡаса, герцог шул уҡ йылдың 15 октябрендә Брюсселдә[10] уны тантаналы рәүештә ҡаршы ала. 1461 йылда король-атаһы вафат булғас, Филипп Людовиктың үтенесе буйынса Реймс ҡалаһында Людовикты корол тәхетенә ултыртыу тантанаһында ҡатнаша, уны рыцарь дәрәжәһенә күтәрә һәм уны Парижға[11] тиклем оҙатып бара.[12] Шул уҡ ваҡытта Жан де Руа үҙенең «Ғауғалар хроникаһында» халыҡтың Филиппты һоҡланып сәләмләүе, ә Людовикҡа ҡарата һалҡын ҡарашта булыуын яҙып сыға.
Шәхес. Тәүге интригалары үҙгәртергә
Власть яратҡан, аҫтыртын, ҡаты бәғерле Людовик нескә психолог була. Уға тиклемге хөкүмәт тик көс ҡулланыу юлы менән генә эш иткән була, әммә Людовик көс ҡулланыуҙы хәйләкәрлек менән алмаштыра, ялғанға, алдауға нигеҙләнеп, феодаль сәйәсәтте бик ныҡ абайлыҡ менән алып бара. Атаһының кәңәшселәрен вазифаларынан бушатып, бөтә дошмандарын да юҡ итеп, король феодалдар менән көрәшә башлай. Ришүәт юлы менән ул Францияға Пикардияны кире ҡайтара, Бургунд герцогына ҡаршы хөсөтләшә (1464), Ланкастер һәм Йорк розалары араһындағы инглиз ыҙғыш-талашына ҡыҫыла. Людовиктың деспотлығы эре һәм ваҡ феодалдарҙы ла уға ҡаршы ҡуя.
Феодалдар менән көрәш үҙгәртергә
Хәрби еңелеүҙәр үҙгәртергә
Людовикҡа ҡаршы «Ижтимағи изгелек лигаһы» тип аталған сыуалыш башлана (1465). Был феодаль реакция башында королдең ҡустыһы герцог Карл Беррийский, Филипптың вариҫы Карл Ҡыйыу, шулай уҡ Франциск Бретонский тора. Людовик башта феодалдар менән һөйләшеүҙәр башлай, әммә һуңынан ғәскәр йыя һәм Монлериҙы яулап ала. 1465 йылдың 16 июлендә алыш була; Людовик, еңелеүсе булараҡ, Корбейға сигенә. «Лиганың» көстәре һиҙелерлек дәрәжәлә арта, һәм союздаштар Парижға яҡынлаша. Людовик, улар менән алышҡа инергә баҙнат итмәй, ә союздаштарҙы үҙ-ара талаштырырға тырыша, әммә Конфландағы оҙайлы һөйләшеүҙәрҙән һуң бирелергә мәжбүр була. 29 октябрҙә трактатҡа ҡул ҡуйыла, уның буйынса бөтә яҡлап та феодалдар һәм лига юлбашсыларының территориялары Людовиктың биләмәләре ҡыҫырыҡлай[13][14].
Әммә Людовик кәмһетелеүҙән ҡотола. Ул ҙур оҫталыҡ менән Нормандияны король идаралығы аҫтына кире ҡайтара (1466), ҡустыһы герцог Беррийскийҙы ул биләмәнән ҡыуып сығара, башта уға алмашҡа Шампанды бирергә вәғәҙә итһә лә, әммә һуңынан, 1469 йылдың апрелендә, ҡустыһына Гиень герцоглығы[15] биләмәһен милек булараҡ тапшыра. Ҡыйыу Карл, Людовикты Конфлан килешеүен боҙоуҙа ғәйепләп, янай башлай. Людовик коннетабль Сен-Поль һәм кардинал Ла Балю кәңәше буйынса Карлды алдарға ҡарар итә һәм уның янына Пероннаға һөйләшеүҙәр алып барыу өсөн бара (1468).
Шул уҡ ваҡытта Людовик ярҙам вәғәҙә иткән Льежда ихтилал була. Шул саҡта Карл Людовикты ҡулға ала һәм 1468 йылдың 14 октябрендә уны Пероннала килешеү төҙөргә мәжбүр итә, был килешеү буйынса Людовик Фландрия һәм Пикардия өҫтөнән бер ниндәй ҙә хоҡуҡтары булмауын таный. Льеж емертелә; Людовик фетнәселәрҙең аяуһыҙ язаға тарттырылыуының шаһиты була, түбәнселек менән Карлды еңеүе менән ҡотлай һәм, Франция халҡы алдында мәсхәрәгә ҡалып, Парижға ҡайта. 1470 йылдың ноябрендә, сауҙа ҡатламы ярҙамына таянып, Людовик Турала нотаблдәр йыйылышын ойоштора, был йыйылыш бургунд герцогын Париж парламенты судына саҡыра. Һуғыш башлана. Людовиктың хәле ауыр була: бөтә Көнбайыш Франция уға ҡаршы баш күтәрә. Тик Людовиктың ҡустыһы герцог Гиенскийҙың ҡапыл ғына вафат булыуы феодалдар коалицияһын ҡаҡшата. Пуату һәм Гиень король биләмәләренә ҡушыла. Карлдың Францияға уңышһыҙ походы (Бованы ҡамау) Людовиктың хәлен яҡшырта; ул Карл менән ваҡытлыса килешеү төҙөй (1472).[16][17][18]
Сәйәси еңеүҙәре үҙгәртергә
Хәйлә һәм көс ҡулланыу юлы менән Людовик феодаль хакимдарҙы буйһондора башлай: д’Арманьяктар йорто ҡолатыла, һәм Францияның көньяғында Людовиктың власы нығый. Ҡыйыу Карлға ҡаршы дошмандарҙы уятырға тырышап, Людовик Швейцария менән дуҫлыҡ булдырырға тырыша, Габсбург династияһы һәм швейцарҙар араһында «мәңгелек килешеү» төҙөй, инглиз короле Эдуард IV менән яраша, 1475 йылдың июлендә уның 20 меңлек армияһы Кала ҡалаһы янында туҡтала, уларға Ҡыйыу Карл һәм Францияның коннетабеле Луи де Люксембургтың ғәскәрҙәре лә килеп ҡушылырға тейеш була. Шуға ла Пикиньила килешеү төҙөлә.
Карл Грансон янында еңелгәндән һуң (1476) Людовик швейцарҙар менән ярашырға тырыша. Тиҙҙән Карл Муртен янында тағы ла етди еңелеүгә дусар була. 1477 йылдың 5 ғинуарында Карл Нанси янындағы алышта һәләк була.[19]
Карлдың тол ҡатыны ҡурсалау үтенесе менән мөрәжәғәт итеүенән файҙаланып, Людовик Бургундияны һәм Франш-Контены, ә күпмелер ваҡыт үткәс — Пикардияны һәм Артуаны биләп ала. Тиҙҙән бургунд дәүләтенең француздар баҫып алған өлкәләрендә фетнәләр башлана; Геннегау һәм Фландрияла Людовикҡа ҡарата тағы ла киҫкен дошманлыҡ хасил була. Эрцгерцог Максимилиан Австрийскийҙың Марияға өйләнеүе Людовиктың пландарын юҡҡа сығара, Людовик 1479 йылдың яҙында Франш-Контеның баш ҡалаһы Долгә баҫып инә. 1479 йылдың 7 авгусында Гинегат янындағы[20] алышта император ғәскәрҙәре француз армияһын ҡыйратыуға ҡарамаҫтан, шул уҡ йылдың сентябрендә Швейцария конфедерацияһы 150 000 флорин алыу шарты менән Франш-Контенан баш тарта. Франш-Конте1493 йылда Карл VIII һәм Максимилиан I ҡул ҡуйған Санлиста килешеүе буйынса тулыһынса Изге Рим империяһына күсә.
Хәрби реформа. Һуңғы йылдары үҙгәртергә
Гингат янында еңелгәндән һуң Людовик француз ғәскәрен үҙгәртеп ҡорорға ҡарар итә. Ҡалалар хәрби йөкләмәләрҙән азат ителә, вассалдарға, ҡаҙнаға күпмелер аҡса түләп, шәхси хәрби хеҙмәттән ҡотолоу рөхсәт ителә. Ялланған пехотаның төп массаһын швейцарҙар тәшкил итә; Людовиктың бөтәһе 30 000-гә тиклем яҡшы ҡоралланған ғәскәре, 5 000-гә яҡын кавалеристары һәм 25 000-гә тиклем пехота һалдаттары була. 1481 йылда уға Карл IV[21] үлгәндән һуң Прованс һәм Мэн ҡушыла.[22]
Наварра һәм Бретон герцоглығынан тыш бөтә Францияны үҙенең ҡул аҫтына берләштергән тулы хоҡуҡлы король булып, Людовик власын юғалтыуҙан ҡурҡа башлай һәм бер кем дә инмәҫлек итеп нығытылған Плесси-ле-Тур замогында төрмәләге кеүек йәшәй, унда үҙен лорд Краффорд етәкселегендәге шотланд гвардияһы менән уратып ала һәм бер кемгә лә ышанмай. Халыҡ араһында Людовик һәм уның хеҙмәтселәре — Иблис ҡушаматлы цирюльник Оливье ле Дэн һәм өлкән прево Тристан Лермит тураһында ҡот осҡос имеш-мимештәр тарала. Король үҙен астрологтар менән уратып ала, үлемдән ҡурҡа, сиркәүгә бай иғәнәләр ебәрә, әммә һуңғы минутына тиклем мәкерле сәйәси пландар ҡороп йәшәй. Замандашы-мемуарсы Филипп де Коммин хикәйәләре буйынса, бөтәһенән дә шикләнгән Людовик үҙенең абруйлы тотҡондарын бик оҙаҡ ваҡытҡа махсус тимер ситлектәрҙә бикләп тотоу ғәҙәтенә эйә була. Ситлектәрҙә тотоуҙы уйлап табыусы епископ Верденский Гийом де Аранкур үҙе лә бындай силектә 14 йыл ғүмерен үткәрә.[23][24]
Ғүмеренең һуңғы йылында ҡаты ауырыған Людовик XI монахтар ордены башлығы изге Франциск уны һауыҡтырыр, тип ышана. Королдең үтенесе һәм папаның үтенесе буйынса Франциск уҡыусылары менән бергә Францияның Плесси-ле-Тур король һарайына юллана. Король менән беренсе осрашыу 1483 йылдың 1 майында була. Людовик Францисктан һауығыу тураһында һорай, уға ул һаҡ ҡына яуап бирә: «Мин быны бик тә эшләргә теләр инем, әммә был ерҙә мин, һеҙ кеүек үк, фәҡир гонаһлы ғына; Алла быны эшләй ала», ти ул. Был тарихи эпизод Николь Госсе картинаһында һүрәтләнгән.
Был өмөтһөҙ тырышлыҡтан һуң Людовик XI бәләкәй Карл VIII янында үҙенең ҡыҙы Анна де Божёның Францияның регенты булыуын теләһен белдерә. 1483 йылдың 30 авгусында Людовик Плесси-ле-Турҙа вафат була.
Дөйөм характеристика. Дәүләт һәм мәҙәни эшмәкәрлеге үҙгәртергә
Людовик XI фиодализм емереклектәрендә абсолют монархияға нигеҙ һала, Францияның сиктәрен Юра, Альп һәм Пиреней тауҙарына тиклем киңәйтә. Идаралыҡты үҙ ҡулына алғас та мәрхүм Карл VII-нең ике секретарын Ноэль де Фрибуаны һәм Робер Блонделде саҡырып ала. Улар үҙ яҙмаларында француз тәхетенә тик Валуа династияһы вариҫтары ғына француз тәхетенә хоҡуҡлы, тип теркәй. Шул уҡ яҙмала ҡатын-ҡыҙ линияһы буйынса тәхеткә вариҫлыҡ тапшырылмауы айырып әйтелә[25].
Үҙ заманының иң белемле кешеләренең береһе, Людовик фән һәм сәнғәтте, бигерәк тә медицинаны һәм хирургияны ҡурсалай, Париж университетында медицина факультетын үҙгәртеп ҡора, Сорбоннала типографияға нигеҙ һала һәм, ғөмүмән, китап баҫыуҙың таралыуын ҡурсалай. 1466 йылда Людовик XI указына ярашлы Лион ҡалаһына Европала ебәк етештереү үҙәге роле бирелә. Людовик осоронда бер тапҡыр дәүләт чиндары йыйылышы үтә. Дәүләт саралары тураһында хәстәрлек күреүсе Людовик ғәйәт ҙур һалымдар индерә, һаран һәм тыйнаҡ була.
Оҙаҡ ваҡыт, нәҡ Людовик үҙ улына ҡыҙыҡлы өгөт-нәсихәт ижад иткән, тип иҫәпләнә.[26] Хәҙерге тикшеренеүселәр һарай табибы һәм астролог Пьер Шуане авторлығын фаразлай.[27]
Ғаиләһе һәм балалары үҙгәртергә
- 1-се ҡатыны: (1436 йылдың 24 июненән) Маргарита Стюарт (25.12.1424 — 16.08.1445), Шотландия принцессаһы, Шотландия короле Яков I һәм Джоанна Бофорҙың ҡыҙы. Балалары булмай.
- 2-се ҡатыны: (1451 йылдың 9 мартынан) Шарлотта Савойская (1440—1483), Людовик I, герцог Савойскийҙың, һәм Кипр принцессаһы Анна де Лузиньяндың ҡыҙы. 8 балаһы була:
- Луи (1458—1460)
- Иоахим (Жоаким) (1459)
- Луиза (1460)
- Анна де Валуа (1461—1522); 1473 йылдан Пьер II (1438—1503) герцог де Бурбонға кейәүҙә.
- Жанна де Валуа (1464—1505); 1476 йылдан Людовик XII Орлеанскийға (1462—1515) кейәүҙә, ул 1498 йылдан Франция короле була.
- Франсуа (1466)
- Карл VIII де Валуа (1470—1498), 1483 йылдан Франция короле.
- Франсуа (1472—1473).
Людовик XI образы фильмдарҙа һәм телесериалдарҙа үҙгәртергә
- «Чудо волков» / Le miracle des loups (Франция; 1924) — режиссёр Раймон Бернар, в роли Людовика — Шарль Дюллен.
- «Любимый плут» / The Beloved Rogue (США; 1927) — режиссёр Алан Кросланд, в роли Людовика — Конрад Фейдт.
- ««Если бы я был королём» / If I Were King (США; 1938) — режиссёр Фрэнк Ллойд, в роли Людовика — Бэзил Рэтбоун.
- «Горбун Собора Парижской Богоматери» / The Hunchback of Notre Dame (США, 1939) — режиссёр Уильям Дитерле, в роли Людовика — Гарри Девенпорт.
- «Квентин Дорвард» / Quentin Durward (США; 1955) — режиссёр Ричард Торп, в роли Людовика — Роберт Морли.
- «Если бы нам рассказали о Париже»/ Si Paris nous était conté (Франция,1956), режиссер Саша Гитри, в роли Людовика – Саша Гитри.
- «Собор Парижской Богоматери» / Notre-Dame de Paris (Франция; 1956) — режиссёр Жан Деланнуа, в роли Людовика — Жан Тиссье.
- «Чудо волков» / Le miracle des loups (Франция-Италия; 1961) — режиссёр Андре Юнебель, в роли Людовика — Жан-Луи Барро.
- «Квентин Дорвард» / Quentin Durward (Франция; 1971) — режиссёр Жиль Гранжье, в роли Людовика — Мишель Витольд.
- «Приключения Квентина Дорварда, стрелка королевской гвардии» (СССР; 1988) — режиссёр Сергей Тарасов, в роли Людовика — Александр Лазарев.
- «Горбун из Нотр-Дама» / The Hunchback (США, Венгрия, 1997) — режиссёр Питер Медак, в роли Людовика — Найджел Терри.
- «Жанна д’Арк» / Joan of Arc (Франция, 1999), в роли малолетнего Людовика — Ирвинг Помпюи.
- «Людовик XI, расколотая власть» / Louis XI, le pouvoir fracassé (2011; Франция) — режиссёр Анри Эльман, в роли Людовика — Жак Перрен.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Record #121082243 2020 йыл 24 октябрь архивланған. // общий каталог Национальной библиотеки Франции
- ↑ Эрс Жак. Людовик XI: Ремесло короля. — М., 2007. — С. 22.
- ↑ Champion Pierre. Louis XI — T. I. — Paris, 1927. — p. 91.
- ↑ Kendall P. M. Louis XI: The Universal Spider. — New York, 1971. — p. 33.
- ↑ Kendall 1971, p. 34.
- ↑ Guérard Albert. France: A Modern History. — Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press, 1959. — p. 552. — Note 3.
- ↑ Эрс Жак. Людовик XI… — С. 24.
- ↑ Champion Pierre. Louis XI. — T. I. — pp. 127—136.
- ↑ Kendall 1971, pp. 65-67.
- ↑ Эрс Жак. Людовик XI… — С. 47.
- ↑ Champion Pierre. Louis XI — T. II. — pp. 6-8, 11.
- ↑ Эрс Жак. Людовик XI… — С. 43.
- ↑ Champion Pierre. Louis XI — T. II. — pp. 71-75.
- ↑ Конский П. А. Людовик XI // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. — Т. XVIII. — СПб., 1896. — C. 226.
- ↑ Solon P. D. Louis XI // Medieval France: An Encyclopedia, ed. William Kibler. — New York; London, 1995. — p. 1075.
- ↑ Champion Pierre. Louis XI. — T. II. — pp. 98-100.
- ↑ Эрс Жак. Людовик XI… — С. 69.
- ↑ Champion Pierre. Louis XI. — T. II. — pp. 128—130.
- ↑ Эрс Жак. Людовик XI… — С. 77.
- ↑ Champion Pierre. Louis XI. — T. II. — pp. 299—300.
- ↑ Solon P. D. Louis XI // Medieval France: An Encyclopedia. — p. 1076.
- ↑ Филипп де Коммин. Мемуары. — М., 1986. — С. 243.
- ↑ Конский П. А. Людовик XI // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. — C. 227.
- ↑ Филипп де Коммин. Мемуары. — С. 255—256.
- ↑ Эрс Жак. Людовик XI… — С. 115.
- ↑ Доронина Л. Л. «Наставления Людовика XI» как источник для изучения представлений об идеальном государе во Франции второй половины XV века 2013 йыл 3 сентябрь архивланған. // Новый век. История глазами молодых: Сб. науч. раб. аспирантов и студентов СГУ. — Вып. 1.
- ↑ Bordonove Georges. Louis XI, le diplomate. — Paris: Pygmalion, 1986. — p. 250.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Филипп де Коммин. Мемуары / Пер., статья и прим. Ю. П. Малинина. — М.: Наука, 1986. — 496, [2] с. — (Памятники исторической мысли).
- Эрс Жак. Людовик XI: Ремесло короля. — М.: Молодая гвардия, 2007. — ISBN 978-5-235-03000-8.
- Champion Pierre. Louis XI. — Tomes I—II. — Paris: Champion, 1927. — 239+411 p. — (Bibliothèque du XVe siècle, 33—34).
- Kendall Paul Murray. Louis XI: The Universal Spider. — New York: W.W. Norton & Company Inc., 1971. — 464 p. — ISBN 978-1-842-12411-6.
- Le Roy Ladurie Emmanuel. The Royal French State 1460–1610. — Oxford, UK; Cambridge, USA: Blackwell Publishers, 1994. — x, 320 p. — ISBN 978-0-631-17027-3.
- Solon Paul D. Louis XI // Medieval France: An Encyclopedia, ed. William Kibler. — New York; London: Garland Publishing, 1995. — pp. 1075–1076. — ISBN 0-8240-4444-4.
- Heers Jacques. Louis XI: le métier de roi. — Paris: Perrin, 1999. — 430 p. — ISBN 978-2-262-01233-5; ISBN 978-2-702-83847-1.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- П. К—ский. Людовик XI // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- «Людовик XI Валуа», часть 1 и часть 2. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так».