Учредителдәр йыйылышы ағзалары комитеты

Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты (ҡыҫҡаса Комуч йәки КОМУЧ) Рәсәйҙең беренсе большевиктарға ҡаршы Бөтә Рәсәй хөкүмәте, 1918 йылдың 8 июнендә Һамарҙа 1918 йылдың 6 ғинуарындағы ВЦИК декретына ярашлы Йыйылышты юҡҡа сығарыу менән риза булмаған Ойоштороу йыйылышы ағзалары тарафынан булдырылған.

Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты
Комуч беренсе составында — И. М. Брушвит, П. Д. Климушкин, Б. К. Фортунатов, В. К. Вольский (рәйес) һәм И. П. Нестеров
Дөйөм мәғлүмәт
Ил	Рәсәй
Нигеҙләнгән	8 июнь 1918 йыл
	Рәсәйҙең Ваҡытлы хөкүмәте
Бөтөрөлгән	23 сентябрь 1918 йыл
Дауамсы	Рәсәй дәүләте (1918—1920))
Рәйес	В. К. Вольский (беренсе һәм аҙаҡҡы)

Ойоштороу йыйылышының эшмәкәрлеген яңыртыуға Чехословак корпусының большевиктарға ҡаршы сығышы сәбәпсе була. Артабан (23 сентябрҙә) Комуч Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәтен («Өфө директорияһы») ойоштороуҙа ҡатнаша, ә ноябрь — декабрҙә власты Юғары Хаким А. В. Колчак ҡулына тапшырған хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә уның структуралары тулыһынса юҡ ителә. Ысынында Комуч власы Волга буйы һәм Көньяҡ Урал территорияларының айырым өлөштөренә генә йәйелгән була.

Комучтың беренсе составы

Комучтың беренсе составына биш эсер, Ойоштороу йыйылышы ағзалары инә: В. К. Вольский — рәйесе, Иван Брушвит, Прокопий Климушкин, Борис Фортунатов һәм Иван Нестеров.

Комуч агитацион мәҙәни-ағартыу бүлеге яңы властың рәсми баҫмаһы — «Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары Комитеты вестнигы» гәзитен — сығара башлай.

Комуч власының нығыныуы

Интервенттар һәм аҡтар биләгән территорияла Комуч Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы исеменен ваҡытлыса үҙен Рәсәйҙәге юғары власть тип иғлан итә (Йыйылыштың яңы саҡырылышына тиклем). Һуңғараҡ, Ойоштороу йыйылышының Һамарға күсеп килгән тағы ла бер төркөмө инеү хисабына (башлыса эсерҙар), Комитет байтаҡҡа киңәйә.

Һамарҙы Чехословак корпусы яулаған көндө Комуч «Халыҡ армияһы» исеме аҫтында үҙ армияһын булдырырға тотона. 1918 йылдың 9 июнендә Һамарҙа 650 кешенән торған 1-се Һамар ирекле дружинаһы ойошторола (капитан Бузковтың йыйылма пехота батальоны (2 рота, 90 штык), штабс-ротмистр Стафиевскийҙың атлылар эскадроны (45 ҡылыс), капитан Вырыпаевтың Волга атлы батареяһы (2 орудие һәм 150 хеҙмәтсе), атлы разведка, шартлатыу командаһы һәм хужалыҡ часы). Дружина менән етәкселек итергә Генераль штабы подполковнигы В. О. Каппель риза була. Уның командованиеһы аҫтында ғәскәрҙәр 1918 йылдың йәйендә Ҡыҙыл армияһын бер нисә ауыр еңелеүгә дусар итәләр; — 1918 йылдың 11 июнендә Каппель Сызранды ала; — 12 июндә Каппелдың доброволецтар отряды Һамарға кире ҡайта, унан Волга буйлап ҡаланы яулап алыр өсөн Ставрополгә (хәҙер Тольятти) ташлана. Каппель маҡсаттарына уңышлы ирешә, ыңғайында Волга буйын ҡыҙылдарҙан таҙарта; — 10 июлдә Каппель Сызрань тирәһендә яңы алыш алып бара һәм ҡаланы Комуч ҡарамағына тапшыра; — Артабан Боғорослан һәм Быҙаулыҡ баҫып алына. Мелекесс станцияһы янындағы ауыр алыштан һуң Каппель большевиктарҙы Сембергә алып ташлай һәм Һамарҙы һаҡлап ҡала; — 17 июлдә берләшкән урыҫ-чех отряды (2 пехота батальоны, атлы эскадрон, казак йөҙлөгө, 3 батарея) подполковник Каппель етәкселегендә Сембергә һөжүм итә һәм 150 километрлыҡ марш-бросок эшләп 1918 йылдың 21 июлендә һан буйынса өҫтөнлөклө ҡыҙылдар тарафынан обороноланған ҡаланы яулап ала.

7 августа, ҡыҙылдарҙың Көнсығыш фронтын көсәйтеүенә, «революция ҡурҡыныс аҫтында» тип иғлан иткән Троцкийҙың Волгаға шәхсән килеп етеүенә ҡарамаҫтан, подполковник В. О. Каппель командованиеһы аҫтындағы ғәскәрҙәр Ҡазанды һәм уның менән бергә ҡорал, боеприпастар, медикаментар, амуниция, шулай уҡ Рәсәйҙең алтын запасы (тәңкәләрҙә 650 миллион алтын һум, 100 миллион кредит билдәләре менән, алтын, платина киҫәктәре, башҡа ҡиммәттәр) менән ифрат ҙур складтарын алалар.

Шулай итеп, 1918 йылдың авгусына «Ойоштороу йыйылышы территорияһы» көнбайыштан көнсығышҡа 750 саҡрымға һуҙылған (Сызрандән Златоустҡа тиклем, төньяҡтан көньяҡҡа — 500 саҡрым (Семберҙән Вольскиға тиклем) йәйелә. Комучтың власы, Һамар, Һарытау (өлөшө), Сембер, Ҡазан һәм Өфө губерналарына тарала, уның хакмлығын Ырымбур һәм Урал казаклыҡтары ла таный.

Шулай уҡ Комуч Һамарға Әлихан Букәйханов һәм Мостафа Шоҡай етәкселегендәге ҡаҙаҡ «Алаш-урҙа»ның вәкилдәрен саҡыра һәм улар менән ҡыҙылдарға ҡаршы хәрби-сәйәси союз төҙөй.

Комуч үҙенә лояль булған хәрби көстәргә таянып түбәнге сараларҙы үткәрә: рәсми рәүештә 8-сәғәтлек эш көнө билдәләнә, эшселәр йыйылыштары һәм крәҫтиәндәр сходтары рөхсәт ителә, фабрика-завод комитеттары һәм профсоюздар һаҡланып ҡала. Комуч бөтә совет декреттарын юҡҡа сығара, заводтар, фабрикалар һәм банктарҙы хужаларына кире ҡайтара, шәхси эшҡыуарлыҡтың азатлығын иғлан итә, земстволарҙы, ҡала думаларын һәм башҡа советтарға тиклемге учреждениеларҙы тергеҙә. Аҡ һәм ҡыҙыл идеологик ҡараштар араһында икеләнеү арҡаһында Комуч ҡапма-ҡаршылыҡлы ҡарарҙар сығара: ерҙе национализациялау тураһында иғлан итә, шул уҡ ваҡытта ер хужаларына крәҫтиәндәр файҙаһына тартып алынған үҙҙәренең элекке биләмәләрен ҡайтарып алырға, хатта 1917 йылғы уңышты йыйып алырға, мөмкинлек бирә. Ауыл райондарына ер хужаларының һәм хәлле крәҫтиәндәрҙең (совет терминологияһында — кулактар) милеген яҡлау, шулай уҡ рекрут йыйыу, һуңынан Халыҡ армияһына ирҙәрҙе мобилизациялау өсөн хәрбиләшкән экспедициялар юллай.

Комуч һәм Башҡорт хөкүмәте

Комуч Башҡорт хөкүмәтен таный. Август аҙағында Башҡорт хөкүмәте Комуч менән Халыҡ армияһы составындағы Башҡорт ғәскәренең махсус статусын таныу буйынса килешеүгә ҡул ҡуя. Сентябрҙә 1-се һәм 2-се Башҡорт уҡсылар дивизиялары Айырым Башҡорт корпусына берләштереләләр. Комитет Башҡорт хәрби формированиеларын кейендереү һәм ҡоралландырыу өсөн 5 мең кейем комплекты, 1 мең винтовка һәм 10 пулемёт бүлеп бирә, үҙенең баҫмалары ярҙамында башҡорт халҡының мобилизацияһына булышлыҡ итә .

Комучтың бөтөрөлөүе

Халыҡ армияһының артабанғы уңышһыҙлыҡтарында төп ролде В. О. Каппелдең Волгалағы беренсе уңыштарында, Комуч контроле аҫтында бик күп территориялар булыуына ҡарамаҫтан, Комучтың эсер етәкселеге әҙерләгән резервтарҙың бөтөнләй булмауы уйнай.

Комучтың абруйы төшөүе айҡанлы Халыҡ армияһында индерелә башланған корпус системаһы ла мобилизация сараларының һәләкәткә осрауы арҡаһында юҡҡа сыға. Бигерәк тә Волга буйы эшсе синыф позициялары килешә алмаҫлыҡ була. Мәҫәлән, Һамар оҫтаханалары депоһы мастеровойҙары һәм эшселәре дөйөм йыйылышы ҡарарын хәбәр итә:

Протестовать против этой мобилизации и требовать от членов Учредительного собрания прекращения братоубийственной войны…

1918 йылдың 6 июлендә Һамарҙа протест белдергән тимер юлсыларының ҙур митингы үтә, уларҙың Комучҡа карата нәфрәттәре шул тиклем көслө була, хатта ҡаланың коменданты ғәскәрҙәрҙе саҡыртырға мәжбүр була.

Мобилизация иғлан иткәндән һуң Комучтың эсер етәкселеге элекке крәҫтиәндәргә таяныу идеяһына кире ҡайта. Крәҫтиәндәрҙе Комуч тирәһендә туплау һәм мобилизацияны уңышлы үткәреү өсөн хөкүмәт ауыл сходтарын, улус һәм өйәҙ крәҫтиән съездарын үткәреүен ойоштора. Һөҙөмтәләре эсерҙар өсөн шаҡ ҡатырғыс була: крәҫтиәндәр Граждандар һуғышында ҡатнашырға теләмәй, сходтар новобранецтарҙы армияға бирмәҫкә, хатта, һуғыш алып барыу өсөн булһа, налогтарҙы ла түләмәҫкә ҡарар сығаралар. Мобилизацияланған эшселәр һәм крәҫтиәндәр большевиктарға ҡаршы һуғышырға теләмәй, һәр уңайлы осраҡты файҙаланып, ҡасыу яғын ҡарайҙар, үҙ офицерҙарын бәйләп, ҡыҙылдарға әсирлеккә биреләләр. Армияла асыҡ баш бирмәү осраҡтары арта. 8 сентябрҙә Һамарҙа урынлашҡан ике полк фронтҡа сығыуҙан баш тарта. Уларҙы баҫтырыу өсөн 3 броневик, пулемёт командаһын һәм кавалерияны саҡыртырға тура килә — һалдаттар атылыу хәүефе аҫтында ғына ҡоралдарын һалырға мәжбүр булалар. 18 сентябрҙә, атыу ҡурҡынысына ҡарамаҫтан, ғәскәрҙәрҙең бөтөн эшелоны сығыуҙан баш тарта. Йыш ҡына Һамарҙа фатирҙа торған 14-се Өфө полкында дезертирлыҡ өсөн атылыу тураһында хәбәрҙәр була, полкта большевистик агитацияһының осраҡтары йыш күҙәтелә. Айырым ҡанһыҙлыҡ менән, нигеҙҙә эшселәрҙән торған, 3-сө Һамар полкының сығышы баҫтырыла, был полкта һәм 1-се Георгий батальонында гауптвахтанан дезертирлыҡ өсөн ҡулға алынған әсирҙәрҙе уңышһыҙ ҡотҡарыу ойошторолған була. Был осорҙа ҡалала булған генерал С. Н. Люпов иҫләүенсә, сафтан һәр өсөнсө кеше атылған ; һуңғараҡ бында фронтҡа сығыуҙан баш тартҡан 900 новобранецтар атып үлтерелә.

1918 йылдың сентяберендә Комуч Халыҡ армияны көсәйтелгән Ҡыҙыл армияның Көнсығыш фронтынан бер нисә тапҡыр еңелә.

Большевик етәкселеге Балтик флоты составынан Волгаға 3 миноносец күсерә, ҡыҙылдарҙың Волгалағы урындағы пароходтары ауыр диңгеҙ орудиелары менән ҡоралланған була. Һыуҙа өҫтөнлөк тиҙ арала ҡыҙылдарға күсә. Доброволецтарҙың көсө кәмей, ә ҡыҙылдар, киреһенсә, Волгаға үҙҙәренең иң яғшы ғәскәрҙәрен — Император армияһы ваҡытынан һаҡланып ҡалған һәм иҫке империя ғәскәрҙәренә ҡаршы большевиктарға ярҙам иткән латыш полктарын йүнәлтә.

Сентябрь аҙағына Халыҡ армияһы Комуч элек үҙенең контроле аҫтында тотҡан территорияларҙы ҡалдыра. 1918 йылдың 23 сентябрендә Өфөлә үткән Дәүләт кәңәшмәһендә Өфө директорияһы (Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте) ойошторола. Директория үҙ-ара ярышҡан Комуч һәм Себер дәүләтен берләштерә. Директория үҙенең эшмәкәрлеге тураһында отчетын Ойоштороу йыйылышына бирергә тейеш була. Шул уҡ ваҡытта Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы 1919 йылдың 1 ғинуарында эшен башлай тип иғлан ителә (250 депутат йәки 170 Ойоштороу йыйылышы ағзалары йыйылыу шарты менән). 1919 йылдың 1 февралендә Өфө кәңәшмәһе Комуч урынына Ойоштороу йыйылышының бөтә ағзалары Бөтә Рәсәй ойоштороу йыйылышының Съезын булдыра тип иғлан итә, съезд даими ғәмәлдә булған дәүләт-хоҡуҡи учреждениеһы иҫәпләнә, төп урыны Екатеринбургта була

1918 йылдың 28 сентябрендә генерал В. Г. Болдырев бөтә ҡоро ер һәм диңгеҙ ҡораллы көстәре Юғары башкомандующийы итеп тәғәйенләнә. Халыҡ армияһыy формаль рәүештә ғәмәлдән сығаралар һәм дөйөм урыҫ армия составына индерәләр.

Адмирал Колчак власҡа килгәндән һуң, 1918 йылдың 18 ноябрендә Директория һәм уның эргәһендә ойошторолған учреждениеларҙы генерал В. О. Каппель таратып ебәрә.

Комуч ағзаларының яҙмышы

Ойоштороу йыйылышы съезы ағзалары түңкәрелешкә ҡаршы сығып ҡарайҙар, Һөҙөмтәлә «Екатеринбургта булған Черновты һәм Ойоштороу йыйылышының башҡа әүҙем ағҙаларын ҡулға алыу буйынса саралар күреү» приказы бирелә. Екатеринбургтан һөрөлгән депутаттар Өфөлә йыйылалар, бында улар Колчакка ҡаршы агитация алып барырға маташалар. 1918 йылдың 30 ноябрендә Колчак «ихтилал күтәрергә маташҡандары һәм ғәскәрҙәр араһында емерткес эш алып барғандары өсөн» Ойоштороу йыйылышының элекке ағзаларын хәрби судына бирергә бойора. 2 декабрҙә полковник Круглевский командованиеһы аҫтында махсус отряды Ойоштороу йыйылышы съезы ағзаларының бер өлөшөн (25 кеше) ҡулға алына, тауар вагондарында Омскиға килтерелә һәм төрмәгә ябыла. Бынан алдараҡ, 1918 йылдың 24 октябрендә, депутат Б. Н. Моисеенко законһыҙ ҡулға ала һәм үлтерә. Большевиктарҙың уңышһыҙ ихтилалын Омскиҙа баҫтырғандан һуң 1918 йылдың 22 декабрҙән 23 декабренә ҡараған төндә төрмәлә булған Ойоштороу йыйылышы ағзаһы . Фомин Н. В. һәм 9 күренекле эсерҙарҙы һәм меньшевиктарҙы Колчак офицерҙары бер ниндәй хөкөмһөҙ ҡылыстар менән сапҡыслап һәм атып үлтерә.

Библиография

Каппель и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. — М.: НП «Посев», 2007. — ISBN 978-5-85824-174-4

Әҙәбиәт

• Лелевич Г. Обзор литературы о самарской Учредилке / Г. Лелевич // Пролетарская революция. — 1922. — № 7. — С. 225—229.
• Попов Ф. Г. За власть Советов. Разгром Самарской учредилки. — Куйбышев, 1959.
• Протасов Л. Г. Люди Учредительного собрания: портрет в интерьере эпохи. — Москва, 2008.
• Гармиза В. В. Крушение эсеровских правительств. — М., 1970.
• Матвеев М. Н. Земства Поволжья в 1917—1918 годах / Диссертация…канд.ист.наук. — Самара, 1995. — 241 с.
• Матвеев М. Н. Земское самоуправление Самарской губернии между разгоном Учредительного собрания и КОМУЧем / М. Н. Матвеев// Краеведческие записки. — Самара, 1995. — С. 114—125.
• Медведев В. Г. Белый режим под красным флагом: Поволжье, 1918. — Ульяновск: Издательство Северо-Восточного научного центра (СВНЦ), 1998. — 220 с. — ISBN 5-7769-0059-X.
• Лапандин В. А. Комитет членов Учредительного собрания: структура власти и политическая деятельность (июнь 1918 — январь 1919 гг.) / В. А. Лапандин. — Самара: СЦАИНИ, 2003. — 242 с.
• Лапандин В. А. Эсеровские политико-государственные образования в России в годы гражданской войны: историко-библиографическое исследование отечественной литературы 1918—2002 гг. / В. А. Лапандин. — Самара: Самар. центр аналит. истории и ист. информатики, 2006. — 196 с.
• Цветков В. Ж. «Демократическая контрреволюция» и её значение в формировании политического курса Белого движения. Комитет Членов Учредительного Собрания (Комуч) в Самаре и Прикамский Комуч (лето — осень 1918) // Белое дело в России. 1917—1918 гг. (формирование и эволюция политических структур Белого движения в России). — М.: Посев, 2008. — С. 325—343. — 520 с. — ISBN 978-5-85824-183-6.
• Прайсман Л. Г. Третий путь в Гражданской войне. Демократическая революция 1918 года на Волге СПб.: Изд-во им. Н. И. Новикова, 2015. 536с.

Һылтанмалар

• Комитет членов Учредительного собрания (Комуч, «Самарская учредилка») 2007 йыл 21 октябрь архивланған.
• Матвеев М. Н. Территория Комуч 2012 йыл 14 март архивланған.
• Матвеев М. Н. Аудио публичной лекции доктора исторических наук Михаила Матвеева «Комуч-демократическое правительство на Волге летом 1918 года» в самарском клубе «Арт-пропаганда». 14.02.2010 г. 2011 йыл 21 сентябрь архивланған.
• Шиловский М. В. Временное всероссийское правительство (Директория) 23 сентября — 18 ноября 1918 г. 2014 йыл 13 декабрь архивланған.
• Журавлёв В. В. Государственное совещание. К истории консолидации антибольшевистского движения на востоке России в июле — сентябре 1918 г. 2012 йыл 11 ғинуар архивланған.
• Флаги государственных образований времён гражданской войны.
• Назыров П. Ф., Никонова О. Ю. Уфимское государственное совещание. Документы и материалы. 2017 йыл 4 октябрь архивланған.
• Программа комитета членов Учредительного Собрания
• Приказ адмирала Колчака об аресте членов Комуча
• Военная история башкир. Энциклопедия. Уфа, «Башкирская энциклопедия», 2003, стр. 220