Иҫке Хәлил (Дыуан районы)

Иҫке Хәлил (рус. Старохалилово) — Башҡортостандың Дыуан районындағы ауыл. Мәсәғүт ауыл Советына ҡарай. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 378 кеше. Почта индексы — 452530, ОКАТО коды — 80223822005.

Ауыл
Старохалилово башҡ. Иҫке Хәлил
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Дыуан районы
Ауыл биләмәһе	Мәсәғүт ауыл Советы
Координаталар	55°34′43″ с. ш. 58°20′41″ в. д.
Халҡы	↗378 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452530
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 223 822 005
ОКТМО коды	80 623 422 106
ГКГН номеры	0520702
Старохалилово

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Мәсәғүт): 10 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Мәсәғүт): 10 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 85 км

Иҫке Хәлил ауылы Әй йылғаһы буйында, район үҙәге Мәсәғүттән төньяҡ-көнбайышҡа табан 10 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 85 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

Иҫке Хәлил ауылына Себер даруғаһы Һарт улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың атамаһы — улус старшинаһы Хәлил Яҡуповтың исеменән. Ауыл яҡынса 1776 йылдан билдәле, йәниҫәп материалдарында Халилево (Халилово) тип теркәлгән.

Хәлил атамаһы һуңғараҡ бирелгән. Тәүге төпләнеүсе кеше беҙгә билдәле түгел. Әммә уның улдары 1816 йылда үткәрелгән VII рәүиз мәғлүмәттәрендә теркәлгән: 73 йәшлек Ишназар Хәлилов, уның улдары Ҡотлош, Иҫәнғәзе, Ильяс. Ишназарҙың игеҙәге Аҡҡужа Хәлилов (1831 йылда вафат булған) һәм уның улдары Мөхәмәткәрим, Нурмөхәмәт. 70 йәшлек Ишҡужа Хәлилов улы Фәтҡулла һәм ейәне Мөхәммәт менән. Иң кинйәһе 39 йәшлек Үтәғол Хәлилов (1830 йылда вафат булған), уның улдары Ҡалубәк, Ҡоломбәт.

1795 йылда 33 йортта 196 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ, сана һәм арба эшләү менән шөғөлләнгәндәр.

Хәрби йөкләмә үтәү — башҡорттарҙың төп бурысы булған: йыл һайын 4-5 ғаилә ҡорал, ҡылыс, һөңгө, уҡ-һаҙаҡ тотҡан, яҡшы кейем, ике ат һәм аҙыҡ-түлек әҙерләгән яугир хәрби хеҙмәткә алынған. Улар башҡорт полктары сафында хеҙмәт иткән. Иҫке Хәлил ауылынан Юлдаш Моратбаев Парижға барып еткән һәм «1812 йылғы һуғыш иҫтәлегенә» миҙалына лайыҡ булған.

Мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған.

1834 йылда 40 йортта — 252 кеше, 1859 йылда  61 йортта 334 кеше йәшәгән.

1859 йылда Хәлил составына 22 йортта 98 кеше йәшәгән Киҫәүбай (Кискебай) ауылы ла ингән.

XIX быуат башында Киҫәүбай ауылы (атамаһы — антропонимдан, 1816 йылда бында исеме хаталы яҙылған Кесебай Таҡмышев, 1755 йылғы, теркәлгән; ул тәүге төпләнеүсе булған) барлыҡҡа килгән. XVIII быуатта был ауыл булмған, шуның өсөн 1795 йылғы материалдарҙа был ауыл буйынса мәғлүмәт күренмәй.

1816 йылғы VII рәүиз мәғлүмәттәре буйынса, Әй йылғаһы ҡушылдығы Шиғәле йылғаһы эргәһендәге Киҫәүбай ауылында 20 йортта — 100 кеше, 1834 йылда  шул уҡ 20 йортта 124 кеше йәшәгән. 1870 йылда 19 йортта 49 ир-егет һәм 49 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. Ул саҡта Хәлил һәм Киҫәүбай стан (улус) үҙәгенән 45 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан.

Ул саҡта Хәлил һәм Киҫәүбай ауылдары стан (улус) үҙәгенән 45 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. 1920 йылда улар (икенсеһе Киссубай тип йөрөтөлә) Дыуан-Мәсетле улусы составында була һәм уның үҙәгенән 12 саҡрымға алыҫлыҡта тора. Икеһе лә Әй йылғаһы буйында. XIX быуат һуңында Киҫәүбай ауылының икенсе исеме Хәлил булған. XIX—XX быуат сигендә Яңы Хәлил ауылы барлыҡа килгән. 1920 йылда яңы ауылда 46 йорт һәм 216 кеше булған. Үрге Ҡыйғынан — шул уҡ исемле улус үҙәгенән 15 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан булған, уға үрҙә телгә алынған бүлендек ауыл буйһонған. Шулай итеп, Киҫәүбай яңы барлыҡҡа килгән Яңы Хәлил ауылы өсөн туранан-тура нигеҙ булып тормаған, тип әйтергә мөмкин. Киҫәүбай ауылы Хәлил (Иҫке Хәлил) составына 1926 йылдан һуң инә.

Хәлил халҡына хужалыҡтың бөтә тармаҡтары һәм айырым кәсептәре таныш ине. Хәлилдә 252 кешегә 11 сирек ужым, 236 сирек яҙғы иген, Киҫәүбайҙа 124 кешегә — 6 сирек ужым һәм 98 сирек яҙғы иген сәселгән. Картуф был ауылдарға барып етмәгән әле. Бүлеп бирелгән ерҙәр бер участкала булған. Урмандың бер өлөшө һөрөлгән. Әй, Шәғәле, Тәндәк йылғалары менән һуғарыла. Өс баҫыулы сәсеү әйләнеше һөрөнтө ерҙе тиреҫләргә мәжбүр иткән. Быуат аҙағында шәхси эшҡыуарҙарҙың 1 һуҡҡысы һәм 2 елгәргесе булған. 12 йылға ҡуртымға бирелгән 2 тирмән урыны (6 һәм 12 дисәтинә), 2 усадьба урыны (1 һәм 0,5 дисәтинә) — шундай һалым статьялары була. Йыл һайын 30 кеше Златоуст ҡаҙна заводына барып аҡса эшләгән..

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1784	Һарт улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	7-се йорт	4-се Загорный Башҡорт кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Мырҙалар улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	Үрге Ҡыйғы биләмәһе	Дыуан-Ҡошсо кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Мәсәғүт ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Мәсәғүт ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Мәсәғүт ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы
2008	Мәсәғүт ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

1865—1870 йылдарҙа 53 йортта — 282 кеше йәшәгән.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1906 йылда Иҫке Хәлил ауылында мәсет, 2 һыу тирмәне теркәлгән. 1920 йылда Иҫке Хәлилдә 68 йортта 331 кеше булған.

XX быуат башында бүлендек Яңы Хәлил ауылы барлыҡҡа килгәндән һуң хәҙерге исемен ала.

1939 йылға тиклем Иҫке Хәлилгә XIX быуат башында нигеҙләнгән Киҫәүбай ауылы, 1973 йылға — XX быуат башында нигеҙләнгән Романовка утары ҡушылған.

Халыҡ һаны

Иҫке Хәлил ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	331
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	358
1959 йыл 15 ғинуар	516
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	270
2002 йыл 9 октябрь	351
2010 йыл 14 октябрь	378	187	191	49,5	50,5

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Юлдаш Моратбаев — Парижға барып еткән һәм «1812 йылғы һуғыш иҫтәлегенә» миҙалына лайыҡ булған.
• Таһир Байышев (15.08.1886—19.03.1974) — ғалим, башҡорт лексикографы һәм диалектологы, тел белгесе. Филология фандәре кандидаты (1950). Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусы. Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1949).
• Низам Ҡәрип (25.07.1905—26.10.1942) — Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған башҡорт яҙыусыһы, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре.
• Зөлфиә Ханнанова (1.01.1970) — шағир, Башҡортостан Республикаһының Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы (2004) һәм Рәмзилә Хисаметдинова исемендәге әҙәбиәт премияһы лауреаты (1996), Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2008),
• Рәмзиә Хисамова (18.08.1947) — Башҡорт дәүләт академия драма театры актёры, Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы (1989).

Урамдары

Иҫке Хәлил урамдарына түбәндәге исемдәр ҡушылған.

• Тыныслыҡ урамы (рус.  Мира (улица)
• Яңы тыҡрыҡ (рус.  Новый (переулок)
• Ҡояшлы урам (рус.  Солнечная (улица)
• Йәшел урам (рус.  Зелёная (улица)
• Низам Ҡәрип урамы (рус.  Низама Карипа (улица)
• Йылға урамы (рус.  Речная (улица)
• Төҙөлөш урамы (рус.  Строительная (улица)
• Яңы урам (рус.  Новая (улица)
• С. Юлаев урамы (рус.  С. Юлаева (улица)
• Үҙәк урамы (рус.  Центральная (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Урмандар:

Йылғалар:

• Әй, Шәғәле, Тәндәк

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Тарихи ҡомартҡы: Ауыл эргәһендә Иҫке Хәлил ҡурғандары урынлашҡан.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Әйле

Сығанаҡтар

• Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001. — 106—108 с. — ISBN 5—295—02843—7 (рус.)

Һылтанмалар

• Иҫке Хәлил (Дыуан районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.