Википедия

Банан

шул уҡ атамалы үҫемлек һәм уның еләге

Бана́н — Банан (Musa) үҫемлегенең ашарға яраҡлы емеше; Musa acuminata һәм Musa × paradisiaca, шулай уҡ Musa balbisiana, Musa fehi[en], Musa troglodytarum[en] һәм башҡалар улар иҫәбенә инә. Банан тип тағы Ensete ventricosum[en] тигән төрҙөң емештәрен дә атарға мөмкиндәр (ул Банандар ғәиләһенең икенсе бер ырыуына ҡарай)[9][10].

Банан
Рәсем
Төҫ Һары[1][2], йәшел[1][3], Көрән[3] һәм пурпурный[d]
Углеродный след 0,8 kilogram of carbon dioxide equivalent per kilogram[4] һәм 0,6 kilogram of carbon dioxide equivalent per kilogram[5]
Водный след 790 cubic metre per ton[6]
Энергетическая ценность 89 калория[7]
Етештерелә банан райский[d], Банан, M. acuminata[d], M. balbisiana[d] һәм банановое дерево[d][8]
Һештег banana
Викимәғлүмәт документацияһы for the best-known species, see Q10757112; for the genus, see Q8666090, 有关最著名物种，请参见Q10757112；有关生物属，请参见Q8666090, pour les espèces les plus connues, voir Q10757112; pour le genre, voir Q8666090 һәм 栽培品種はQ10757112、属名はQ8666090を参照
 Банан Викимилектә
Банандың өлгөрөп килгән емештәре (Вьетнам)
Типик тауар банандары — өлгөрөп етмәгән сорттар Кавендиш (инг.)баш.

Ботаника күҙлегенән ҡарағанда банан —еләк[11]. Вегетатив юл менән үрсеүсе культуралы үҫемлектәрҙең орлоғо булмай, еләгенең буйы 15 см, диаметры- 3—4 см. Бер суғы 300 еләктән торороға мөмкин, массаһы 50—60 кг етә[12].

Банан- боронғо аҙыҡ культураһы

үҙгәртергә

Банан — бик боронғо аҙыҡ культураһы, тропик илдәр өсөн бик мөһим аҙыҡ үҫемлеге, төп экспорт тауары. Өлгөргән бананды бөтә донъяла ҡулланалар, унан төрлө тәмле ашамлыҡтар әҙерләйҙәр. Ҡайһы бер халыҡтар уны эшкәртмәгән килеш кенә түгел, ҡыҙҙырып, ҡабығы менән, йә ҡабыҡһыҙ бешереп, ашай.[9][12]. Уларҙы киптерәләр, уларҙан консерва, банан оно, мармелад, сироп, шарап яһайҙар. Бананды мал- тыуарға ла ашаталар. Банандың еҫенә изовалериан — изоамил һәм уксус — изоамил эфирҙары тәьҫир итә[12]. Эҫе һәм бик дымлы тропик һәм субтропик райондарҙа үҫтерәләр. Ашарға яраҡлы банан төрҙәре бик күп[9].

Ҙурлығы, төҫө, формаһы буйынса сортына ҡарап, улар ныҡ айырылып тороуы мөмкин, йышыраҡ улар оҙонса цилиндр кеүек, өсмөйөш ҡырлы, турараҡ, йә кәкрәйеберәк торған була. Еләгенең оҙонлоғо 3 — 40 см, йыуанлығы — 2 — 8 см. Ҡабығы төҫө һары, йәшел, ҡыҙыл, хатта көмөш төҫтә лә була. Эсе аҡ, һарғылт, һары, ҡыҙғылт һары. Өлгөрмән саҡта ул ҡаты, һылашып тора, өлгөрһә, йомшаҡ һәм һутлыға әйләнә[13]. Ҡайһы бер илдәрҙә банан төп ашамлыҡ булып иҫәпләнә. Эквадорҙа, мәҫәлән, йылына йән башына 73,8 кг (Рәсәйҙә 7,29 кг), Бурунди (189,4 кг), Самоа (85,0 кг), Комор утрауҙарында (77,8 кг) һәм Филиппинда (40,6 кг) тура килә[14].

Культивациялау

үҙгәртергә

Тарихы

үҙгәртергә
 
Төп үҫтерелеүсе банан төрҙәренең тәбиғи ареалы. Musa acuminata ареалы йәшел төҫ менән күрһәтелгән, Musa balbisiana — ҡыҙыл һары төҫ менән.

Банан — бик борондан үҫтерелеүсе үҫемлектәрҙең береһе[15]. Малай архипелагы утрауҙары уның тыуған ере тип иҫәпләнә. Унда, ғалимдар уйлауынса, боронғо кешеләр уларҙы үҫтергән һәм балыҡ диетаһына өҫтәмә ризыҡ итеп ҡулланған[16].

Тымыҡ океан утрауҙары буйлап сәйәхәт итеп, улар үҙҙәренә билдәле булған емеш — еләк запасы туплаған һәм шул рәүешле банандарҙың таралыуына булышлыҡ иткән.

Банандарҙың географик сығышын билдәләгән тәүге хәҙерге ғалимдарҙың береһе — ғилми селекцияға нигеҙ һалыусыларҙың береһе академик Н. И. Вавилов. Ул 1920—1930 йылдарҙа ул донъяның төрлө төбәктәрен тикшерә һәм «Культуралы үҫемлектәрҙең барлыҡҡа килеү үҙәктәре» хеҙмәтендә һөҙөмтәләрҙе тасуирлай.[17][18].

 
Банандарҙың тәүге яҙма атамалары Һиндостандың «Махабхарата» йылъяҙмаларында телгә алына

Был үҫемлек тураһында тәүге яҙма мәғлүмәттәр беҙгә Һиндостандың Ригведа мәҙәниәте ҡомартҡыһында (б.э.т. XVII—XI бб.) килеп еткән — ул ваҡытҡа банандар диңгеҙҙә йөҙөүселәр ярҙамында Һиндостан субконтинентында интродукцияланған булғандыр, моғайын. Был сығанаҡта банандар манго һәм крыжовник менән бер рәттән ашарға яраҡлы үҫемлек тип аталған[15].

Үҫемлек б.э. тиклем XIV быуатта барлыҡҡа килгән боронғо һинд Махабхарат һәм Рамаяна[19] эпостарында күп тапҡыр телгә алына[20][21]. Атап әйткәндә, Рамаян йыйынтығындағы Аранья-канда китабында, батша ғаиләһе ағзалары банан япраҡтары сүстәренән туҡылған кейем кейгән, тиелә[15].

Цейлонда табылған һәм б.э. тиклем V—VI быуаттарға ҡараған пали телендәге Будда ҡанунында монахтарға байрам көндәрендә банандарҙан әҙерләнгән эсемлек эсергә рөхсәт ителгән, тип яҙылған[22].

Банан тураһында һинд яҙма сығанағы булмаған беренсе яҙма б.э. тиклем IV быуатта йәшәгән боронғо грек философы Теофрастың «Үҫемлектәр тарихы» һанала. Был эштә философ үҫемлектәрҙе системалы һүрәтләргә тәүге тапҡыр ынтылыш яһай, шунлыҡтан уны «ботаника»ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе тип иҫәпләйҙәр[23].

Ҡытай Лян династияһы ваҡытында йәшәгән ҡытай тактигы һәм яҙыусыһы Ян Фу (ҡыт. 楊阜), (502—557 йй.), үҙенең «Энциклопедия диковинок» хеҙмәтендә тәүге тапҡыр был илдә банан үҫтереү тураһында телгә ала[15][24].

Рим яҙыусыһы Өлкән Плиний «Тәбиғи тарихта» (77 йәш) Александр Македонскийҙың б. э. т. 327 йылда Һиндостанға сәфәре ваҡытында был емеште тәмләп ҡарауы һәм хатта үҙе менән Европаға алып инеүе хаҡында хәтергә төшөрә[24]. Әгәр быға тиклем көнбайыш донъяла банан өсөн аныҡ билдәләр билдәләнмәһә (гректар һәм римдар уның хаҡында «иҫ киткес һинд ағасы» тип һөйләй), Өлкән Плинийҙа ул беренсе тапҡыр «пала» булараҡ телгә алына. («pala»). Был атама әле һаман малаялам һәм пали (пали: kadaliphala) телдәрендә һаҡланған[25].

Банандар шулай уҡ Көньяҡ Америкала европалылар килгәнгә тиклем билдәле булған, тип уйлай ҡайһы бер ғалимдар. Раҫлауҙар банан япраҡтарының ҡалдыҡтарын Перу индеецтар ҡәберлегендә табылыуы менән нигеҙләнә. Бынан тыш, ҡайһы берәүҙәр, Әҙәм менән Һауаны ожмахта һынаусы «ожмах емеше» тип атағанда, тап бананды күҙ уңында тотҡан[26][27]. Был һүҙҙәр бәхәсле, сөнки боронғо мысырҙар ҙа, боронғо йәһүдтәр ҙә банан тураһында бер нәмә лә белмәгән.

650 йылдан һуң банан Һиндостандан Фәләстингә һәм Африканың көнсығыш ярҙарына килтерелә — был юлы ҡолдар һәм фил һөйәктәре менән әүҙем сауҙа иткән ғәрәптәр арҡаһында (Мөхәммәткә тиклем ғәрәптәргә банан тураһында билдәле булмай).

Ислам донъяһында банан муз (ғәрәп, фарсы) исеме менән билдәле була (ғәр. موز‎, фарс. موز, төр. Muz).

Европалылар тарафынан Көнбайыш Африканы XV быуатҡа тура килгән әүҙем тикшереү ваҡытына, банан инде унда бик яҡшы билдәле була. 1402 йылдан һуң португалдар бананды Гвинеянан Канар утрауҙарына алып килә, унда уларҙы үҫтереү менән шөғөлләнә. Ә 1516 йылда — Американы асҡандан һуң 24 йыл үткәс кенә Колумб уны Гаити утрауына алып килә. Һуңғы сәйәхәтте испан миссионеры монах Томас де Берланга(исп. Tomas de Berlanga етәкләй[28], ә тап экватор тирәһендә Пуэрто-Вьехо янында «шулай уҡ испан һәм урындағы ҡауындар күп; бөтә ерҙә лә йәшелсә һәм ҡуҙаҡтар уңыш килтерә, әфлисун ағастары һәм лайм һәм банан байтаҡ. Ҡайһы бер урындарҙа урындарҙа ғәҙәти булмаған ананас үҫә».

1686 йылда Филиппинға килеп киткән капитан Дампир емеште бына ниндәй тасуирлай:

Ҙур түгел, пизанг оҙонлоғоноң яртыһындай, әммә татлыраҡ һәм йомшағыраҡ, бер аҙ һутлы…тағы ла тәмлерәк… Банан, раҫларға тырышам, кокстың үҙен дә инҡар итмәйенсә, бөтөн емештәр араһында…король. Ул шул тиклем яҡшы, хатта испандар уға йәшәү өсөн иң файҙалы емештәр менән сағыштырғанда өҫтөнлөк бирә. Ул 6 йәки 7 дюйм оҙонлоҡта, кеше ҡулындай йыуанлыҡта үҫә.Тиресәһе йомшаҡ һәм емеше өлгөргәндә һарғая… Емеше ҡышҡы майға ҡарағанда ҡаты түгел, һәм уның төҫө лә һары. Тәме йоҡа, һәм ул ауыҙына мармелад кеүек ирей.

Тропикта банандар бик тиҙ популяр булыуына ҡарамаҫтан, Европа һәм Американың климаты уртаса булған илдәрендә улар оҙаҡ ваҡыт бик һирәк экзотик продукт булып ҡала, сөнки уларҙы ташыу һәм һаҡлау буйынса төп талаптарҙың береһе — даими температураның 14 градустан артмауы[16]. Быуаттың икенсе яртыһында ғына, тәүге һыуытҡыс ҡулайламаларын уйлап тапҡандан һәм тимер юлдар төҙөгәндән һуң, был емеш-еләктәрҙе тәүҙә Американың төньяҡ баҙарҙарына, һуңынан Европаға алып барыу мөмкинлеге тыуа. 1866 йылда Нью-Йорктың сауҙагәре Карл Франк Панамалағы Колон ҡалаһы янындағы плантацияларҙа үҫтерелгән банандың ҙур булмаған партияһын Америкаға индерә башлай. 1870 йылда «Телеграф» Америка балыҡсылыҡ судноһы капитаны Лоренсо Бейкер Ямайкала Нью-Джерсиҙағы Пуэрто-Антонионан 160 тәлгәш банан килтерә һәм уларҙы бик отошло һата, был ошо емеш-еләктәр менән киң сауҙа итеүгә башланғыс һала. 1876 йылда Филадельфияла Америка ҡушма штаттарының бойондороҡһоҙлоғоноң 100 йыллығына арналған күргәҙмәлә банандың бер данаһы 10 цент менән һатыла, был ул ваҡытта иң ҡыйбаты була. 1885 йылда капитан Бейкер, бизнесмен Эндрю Престон һәм туғыҙ эшҡыуар Кариб диңгеҙе утрауҙарында банандар һатып алыуҙы яйға һала. 30 марта ул Майнор Кейттың United Fruit Company компанияһы менән берләшә[29]. Хатта беҙҙең заманда ла был емештең бөтә сорттары ла экспортҡа яраҡлы түгел, һәм Ҡытай, Һиндостан, Таиланд һәм Бразилия кеүек күп илдәр бананды эске ҡулланыу өсөн генә үҫтерә йәки аҙ күләмдә экспортҡа сығара.[30].

Үҫтереү

үҙгәртергә
 
Банан плантацияһы

Банан туҡланыу продукты булараҡ тропиктарҙа — яҡынса 30° төньяҡ киңлек һәм 30° көньяҡ киңлек араһында[9], диңгеҙ кимәленән 2000 м тиклем бейеклектә үҫтерелә. Үҫемлектәрҙең үҫеүе өсөн иң уңайлы шарттар булып көндөҙ 26-35 һәм төнөн 22-28 градуслыҡ температуралар иҫәпләнә[31]. 16 градустан түбән булғанда үҫеш һиҙелерлек әкренәйә, ә 10 градуста бөтөнләй туҡтай. «Раджапури» кеүек һирәк сорттар ғына 0 градус самаһы түбән температураға сыҙай ала. Үҫемлектәр үҫкән диңгеҙ кимәленән бейеклек киңлеккә бәйле — ғәҙәттә ул 920 м артмай, хәйер, Гавай утрауы Мауиҙа улар 1000 м тиклем, ә Яңы Гвинеяла диңгеҙ кимәленән 2000 м тиклем бейеклектә үҫә[13]. Был емеш-еләктәрҙе үҫтереү өсөн шулай уҡ билдәле дымлылыҡ режимы ла ҙур әһәмиәткә эйә — ҡоролоҡ миҙгеле йылына 3 айҙан артмаҫҡа, ә яуым-төшөмдөң уртаса нормаһы айына 100 миллиметрҙан кәм булмаҫҡа тейеш. Шуға күрә сүллек климаты шарттары банан үҫтереү өсөн яраҡлы түгел[9].

 
Транспортировка плодов

Бер аҙ һыуытҡан осраҡта банан плантацияларын йылытырға тырышалар — уларҙы һыу менән батыралар йәки төтөн менән төтәҫләйҙәр. Күп культуралар көслө елгә бирешә — тәрән булмаған тамыр системаһы үҫемлекте урынында тотоп ҡала алмай, һәм юлаҡсалар буйлап өҙөлгән япраҡтар ғына уға баҫымды кәметә. Сәнәғәт масштабында үҫтереү өсөн яҡшы дренажланған, әсе тупраҡ талап ителә. Минераль матдәләргә бай булмаған тупраҡта, һәйбәт ҡараған осраҡта, үҫемлектәр үҫә, әммә был осраҡта уларҙы культивациялау иҡтисади яҡтан отошһоҙ булыуы ихтимал. Емештең уңышы йыл һайын гектарынан 400 центнерға тиклем етеүе мөмкин[13].

Емеш тулыһынса өлгөрөү осоро, ултыртыуҙан башлап, ғәҙәттә — 10-12 ай, ә ҡайһы бер сорттар өсөн 17-19 ай ваҡытты ала. Плантацияларға йылға үҙәндәрендәге уңдырышлы ерҙәрҙе, шулай уҡ убаларҙың тигеҙлек участкаларын һәм битләүҙәрен һайлайҙар. Әгәр ер эрозияға дусар булмаһа, ултыртыр алдынан яҡшы һөрөлә. Башлыса вегетатив юл, һирәгерәк орлоҡтар ярҙамында үрсей. Ғәҙәттә, ағас ултыртыу ямғыр алдынан йәки миҙгел башында үткәрелә — был осраҡта үҫентеләр кәрәкле дым күләмен ала. Ултыртылған ағастарҙың тығыҙлығы киң сиктәрҙә айырыла һәм күп факторҙарға бәйле, мәҫәлән, ҡуйыраҡ ултыртҡанда елгә ҡаршы тороу һәләте яҡшыра, әммә ауырыуҙарға бирешеүсәнлек арта. Дөйөм алғанда, бер гектарҙа 600-ҙән 4400-гә тиклем үҫемлек һыйҙырышлы булыуы ихтимал[9].

Плантация үҫеше ваҡытында сүп үләндәренә ҡаршы көрәш өсөн төрлө ысулдар ҡулланыла: мәҫәлән, гербицидтар ҡулланыу, ҡоро банан япрактары менән мульчировкалау (тамырҙар һалыу), хәтта ҡайһы сүп үләндәрен бик теләп ашаусы ҡаҙҙарҙы ҡулланыу. Әгәр тупраҡ уңдырышлы булмаһа, уға әүҙем ашлама индерәләр; өҫтәмә туҡландырыу өсөн ҡулланылған минераль матдәләрҙең составы һәр тәғәйен осраҡҡа бәйле — ул азот, калий йәки фосфор булыуы мөмкин.

Үҫемлектәр емеш бирә башлаһа, уларҙы мотлаҡ ағас йәки бамбук һайғауҙары менән терәтәләр, ә емештәрҙе яҡшыраҡ һаҡлау өсөн иҫке ҡоро япраҡтар, брезент, муҡса йәки пластик менән ҡаплайҙар. Емештәре 75 процентҡа ғына өлгөргән осраҡта, уларҙы йәшел килеш ҡырҡып алалар — бындай хәлдә улар еңел күсерелә һәм оҙағыраҡ һаҡлана. Банан үҙенең тауарлылығын юғалтмаһын өсөн, уны лимон һуты менән эшкәртәләр йәки углекислоталы минераль һыуға манып алалар[32]. Ғәҙәттә, бер үк үҫемлек 5-6 йыл дауамында үҫтерелә, һуңынан уның уңдырышлылығы һиҙелерлек кәмей; ғәҙәти шарттарҙа банандар 25 йыл һәм унан да күберәк дауамында емеш бирә[9].

Рәсәйҙә банан Сочи янында үҫә, ләкин емештәре аҙыҡҡа яраҡлылыҡ хәленә тиклем өлгөрмәй, сөнки ҡышын температура нулдән түбән була, ә өлгөрөү осоро бик оҙон. Үҫемлек ҡыш көнө күп осраҡта һәләк була, ә йылы көндәр етеү менән яңынан тергеҙелә. Банандың ҡайһы бер төрҙәре иң элек декоратив үҫемлектәр булараҡ үҫтерелә.

  •  
    Банандың сәскә атыуы
  •  
    Банандың сәскәһе һәм емшәне
  •  
    Емешен яҡшыраҡ һаҡлау өсөн пластик менән ҡаплайҙар
  •  
    Банандың сәскәһе һәм емшәне. Шәхси биләмә, Сочи,2012 йылдың май айы
  •  
    Банан сәскә көршәгендә

Аҙыҡ ҡиммәте

үҙгәртергә

100 г банандың аҙыҡ сифаты:[9]

Десерт банандар Платано
Өлгөргәнендә Йәшелендә Кипкәне Оно (йәшел) Өлгәргәне Йәшеле Кипкәне
(йәшел сағында)
Калориялылыҡ (ккал) 65,5—111 108 298 340 110,7—156,3 90,5—145,9 359
Дымы (г) 68,6—78,1 72,4 19,5—27,7 11,2—13,5 52,9—77,6 58,7—74,1 9,0
Аҡһымдар (г) 1,1—1,87 1,1 2,8—3,5 3,8—4,1 0,8—1,6 1,16—1,47 3,3
Майҙар (г) 0,016—0,4 0,3 0,8—1,1 0,9—1,0 0,1—0,78 0,10—0,12 1,4
Углеводтар (г) 19,33—25,8 25,3 69,9 79,6 25,50—36,81 23,4—37,61 83,9
Клетчатка (г) 0,33—1,07 1,0 2,1—3,0 3,2—4,5 0,30—0,42 0,40—0,48 1,0
Көлө, калий менән (г) 0,60—1,48 0,9 2,1—2,8 3,1 0,63—1,40 0,63—0,83 2,4
Кальций (мг) 3,2—13,8 11 30—39 5,0—14,2 10,01—12,2 50
Фосфор (мг) 16,3—50,4 28 93—94 21,0—51,4 32,5—43,2 65
Тимер (мг) 0,4—1,50 0,9 2,6—2,7 0,11—0,40 0,56—0,87 1,1
β-каротин (мг) 0,006—0,151 0,11—1,32 0,06—1,38 45
Витамин B1 (мг) 0,04—0,54 0,04—0,11 0,06—0,09 0,10
Витамин B2 (мг) 0,05—0,067 0,04—0,05 0,04—0,05 0,16
Витамин PP (мг) 0,60—1,05 0,48—0,70 0,32—0,55 1,9
Аскорбин кислотаһы (мг) 5,60—36,4 18—31,2 22,2—33,8 1,0
Триптофан (мг) 17—19 8—15 7—10 14,0
Метионин (мг) 7—10 4—8 3—8
Лизин (мг) 58—76 34—60 37—56

Былар ҡыҙыҡлы

үҙгәртергә
  • «Банан» һүҙе 1590—1600 йылдарҙа көнбайыш Африка халыҡтары телдәренән португалиялылар, йәки испандар тарафынан үҙләштерелгән ,Европа телдәрендә ул бер ишерәк яңғырай : «banana», йә «bana»[33].
  • Кенияла 2005 йылда конституция ҡабул итеү буйынса референдумда проект яҡлылар бананды , ҡаршылар апельсинды үҙ символдары итеп ала[34].
  • Яллы бүре — эт һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған һөтимәр януар банан ашай[35].
  • 1930 йылдарҙа фашист Германияһында банан ашау "партиот"лыҡ билдәһе түгел, тип иғлан ителә һәм уларҙы һатып алыуға тотонолған аҡсаны башҡа маҡсатта тотоналар . Шул сәбәпле немец докторҙары банандың " зыяны тураһында " аңлатыу эше алып бара: банан ашау, йәнәһе, "эсәк инвагинацияһына " (эсәк сырмалыуына) килтереү мөмкин. Емеш магазиндарында «Ысын патриот немец алмалары ашай» тигән плакаттар элеп ҡуйырға тейеш булалар[36][37].
  • Исландияла (Төньяҡ поляр түңәрәктән төньяҡта), икенсе донъя һуғышынан һуң банан үҫтерә башлайҙар.
  • Ҡытайҙа « тәмләп банан ашау» ҙы онлайн-видеотрансляция ваҡытында күрһәтеү тыйылған[38].

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 https://labanane.info/la-banane/presentation/
  2. ↑ https://www.aprifel.com/fr/fiche-nutritionnelle/banane/
  3. ↑ 3,0 3,1 https://www.fellah-trade.com/fr/filiere-vegetale/fiches-techniques/bananier
  4. ↑ Teran T. D., Suckow T. So schmeckt Zukunft: Der kulinarische Kompass für eine gesunde Erde (нем.) / Hrsg.: WWF Deutschland — 2021. — S. 51.
  5. ↑ Reinhardt G., Gärtner S., Wagner T. Ökologische Fußabdrücke von Lebensmitteln und Gerichten in Deutschland (нем.) — Institut für Energie- und Umweltforschung Heidelberg, 2020. — S. 8.
  6. ↑ Mekonnen M. M., Hoekstra A. Y. Table 3 // The green, blue and grey water footprint of crops and derived crop products (ингл.) // Hydrology and Earth System Sciences — Copernicus Publications, 2011. — Vol. 15, Iss. 5. — P. 1577—1600. — ISSN 1027-5606; 1607-7938 — doi:10.5194/HESS-15-1577-2011
  7. ↑ https://calories-info.com/banana-calories-kcal/
  8. ↑ https://www.persee.fr/doc/jatba_0021-7662_1961_num_8_10_6820
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 Morton, Julia F. Fruits of Warm Climates. — Florida Flair Books, 1987. — P. 29–46. — 505 p. — ISBN 978-0961018412.
  10. ↑ Grattan. F. J. H. An Introduction to Samoan Custom. — Apia, Western Samoa: Samoa Printing & Publishing, 1948. — P. 69.
  11. ↑ Fruit Identification Outline 2011 йыл 20 ноябрь архивланған.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Банан // Ангола — Барзас. — М. : Советская энциклопедия, 1970. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 2).
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Musa species (banana and plantain). Species Profiles for Pacific Island Agroforestry.. traditionaltree.org (2006). Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  14. ↑ данные FAO, 2005 год
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Pillay, Michael (Editor); Tenkouano, Abdou (Editor). Banana Breeding: Progress and Challenges. — CRC Press, 2011. — P. 24—26. — 383 p. — ISBN 1439800170.
  16. ↑ 16,0 16,1 Bananas and plantains (Musa spp.). Hands with yellow fingers.. Mildred E. Mathias Botanical Garden. Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года. 2012 йыл 14 июнь архивланған.
  17. ↑ Вавилов, Н. И. Ботанико-географические основы селекции. — М. — Л.: Государственное издательство совхозной и колхозной литературы, 1935.
  18. ↑ Петунин, О. В. Селекция и биотехнология. Интересные факты из жизни растений. bio.1september.ru. Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года. 2013 йыл 8 февраль архивланған.
  19. ↑ Buck, William. Ramayana. — Motilal Banarsidass, 2000. — P. 88. — 432 p. — ISBN 8120817206.
  20. ↑ Buck, William. Mahabharata. — Motilal Banarsidass, 2000. — P. 159. — 430 p. — ISBN 8120817192.
  21. ↑ Uberoi, Meera. Mahabharata. — Ratna Sagar, 1996. — P. 422. — 472 p. — ISBN 8170702313.
  22. ↑ Thurlow, Clifford. The Amazingly Simple Banana Diet. — Alma House, 1995. — 96 б. — P. 7. — ISBN 1899830006.
  23. ↑ Reynolds, Philip Keep. Earliest Evidence of Banana Culture. — American Oriental Society, 1951. — P. 9. — 28 p.
  24. ↑ 24,0 24,1 Heldstab, Celeste Rayne. The Kitchen Grimoire. — 2002. — P. 195. — 600 p. — ISBN 097747223X.
  25. ↑ Roche, Julian. The International Banana Trade. — Woodhead Publishing Limited, 1998. — P. 27. — 271 p. — ISBN 1855734052.
  26. ↑ Gewertz, Ken. Taxonomist Carl Linnaeus on show at HMNH. Гарвардский университет (1 ноябрь 2007). Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  27. ↑ Linnaeus grows bananas and comes up with a "modern" thermometer. Uppsala Universitet, Sweden. Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  28. ↑ . Көньяҡ Америкала бананды әүҙем үҫтереү тураһында быуат уртаһында уҡ үҙенең "Перу хроникаһы"нда Педро де Сьеса де Леон (1553) яҙғанПедро Сьеса де Леон. Хроника Перу. Часть Первая. www.kuprienko.info (А. Скромницкий) (24 июль 2008). Дата обращения: 17 ноябрь 2012. Архивировано 9 июль 2012 года.
  29. ↑ Леонов Н.С. Очерки новой и новейшей истории стран Центральной Америки. — М.: Мысль, 1975. — С. 165—166.
  30. ↑ The Origin of Bananas. Complete Guide to Bananas. banana.com. Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  31. ↑ Meiser, G.Gaelen. Musa "Banana". texasriviera.com. Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  32. ↑ Food Lover’s Companion information about banana. Barron’s Educational Series, Inc.. Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  33. ↑ Banana. Dictionary.com Unabridged. Random House, Inc.. Дата обращения: 1 декабрь 2011. Архивировано 22 ғинуар 2012 года.
  34. ↑ Q&A: Kenya referendum. BBC News (22 ноябрь 2005). Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  35. ↑ Consorte-McCrea, Adriana G. The Maned Wolf in Captivity // Canid news. — 1994. — Т. 2.
  36. ↑ Guenther, Irene. Nazi 'Chic'?: Fashioning Women in the Third Reich (Dress, Body, Culture). — Berg Publishers, 2004. — P. 97. — 320 p. — ISBN 978-1859737170.
  37. ↑ История бананов. Дата обращения: 10 ноябрь 2012. Архивировано 10 ноябрь 2012 года.
  38. ↑ В Китае запретили стримить поедание бананов. geektimes.ru. Дата обращения: 9 июнь 2016.

Һылтанмалар

үҙгәртергә
 
Викиһүҙлек логотипы
Викиһүҙлектә «банан» мәҡәләһе бар
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Банан&oldid=1276209» битенән алынған