Ҡариҙел (йылға)
Ҡариҙел (Өфө; рус. Уфа) — Көньяҡ Уралдағы йылға. Ҡариҙел, йылға, Ағиҙел йылғаның уң ҡушылдығы.
| Ҡариҙел | |
|---|---|
| |
| Характеристика | |
| Оҙонлоғо | 918 км |
| Бассейн | 53 100 км² |
| Һыу сығымы | 388 м³/с |
| Һыу ағымы | |
| Инеше | Уралтау һыртындағы Хлебное күле (Көньяҡ Урал) |
| · Координаталар | 55°31′45″ с. ш. 60°07′04″ в. д.HGЯO |
| Тамағы | Ағиҙел |
| · Урынлашыуы | Өфө |
| · Координаталар | 55°31′45″ с. ш. 60°07′04″ в. д.HGЯO |
| · Координаталар | 54°40′38″ с. ш. 55°59′22″ в. д.HGЯO |
| Урынлашыуы | |
| Һыу бассейны | |
| Ил |  Рәсәй Федерацияһы
|
| Регион | Силәбе өлкәһе, Свердловск өлкәһе, Башҡортостан |
| РДҺР | 10010200812111100020106 |
| Ҡариҙел Викимилектә | |
.jpg)
Силәбе өлкәһе, Ҡарабаш тау итәгендәге Өфө күленән башлана.
Силәбе, Сведловск өлкәләре, Башҡортостандың Дыуан, Ҡариҙел, Нуриман, Благовещен, Иглин, Өфө райондары аша аға.
Өфө ҡалаһының көньяғында Ағиҙел йылғаһына уң яҡтан ҡушыла.
Ҡариҙел йылғаһының оҙонлоғы 918 км.
Төп ҡушылдыҡтары: Бисәрт, Төй уң яҡтан, Әй, Йүрүҙән һул яҡтан
Географияһы
үҙгәртергәОҙонлоғо — 918 км, бассейн майҙаны — 53,1 тыс. км². Уртаса йыллыҡ һыу тотоноу күләме: 388 м³/с, иң күбе: 3740 м³/с, иң кәме: 55 м³/с. Октябрь уртаһынан — декабрь башы аралығында туңа, апрелдә — май башында боҙ китә. Башлыса ҡар һыуҙарынан туйына.
Өфө күленән, Силәбе өлкәһе Ҡарабаш ҡалаһынан 5 км төньяҡ-көнбайыштараҡ баш ала. Баш өлөшөндә Ҡариҙел үҙен тау йылғаларына хас тота, тар ғына үҙәндән аға. Әй ҡилеп ҡушылғандан һуң ул бер аҙ олпатлана, бында инде моторлы бәләкәй кәмәләр йөрөй ала. Әммә йырҙа бормалы һәм һайлыҡтар ҙа осрай.Ҡариҙел ауылынан түбәнерәк Павловка һыуһаҡлағысы быуаһы тәьҫирендә һыу тәрәнәйә һәм киңәйә башлай. Һыуһаҡлағыс оҙонлоғо 100 километр тәшкил итә. Плотинанан түбәнге өлөштә йылға тәрән һәм ярайһы тиҙ ағымлы. Йылға бассейнында карст йыш осрай..
1760-сы йылдарҙа П. И. Рычков үҙенең «Топография Оренбургская» тигән китабында былай тип яҙған:
«Уфа, по Татарски Уфи Идель, вышла изъ Уральских горъ на Сибирской дорогѣ, въ вотчинѣ Купаканской и Каратабынской волостей Башкирцовъ, въ урочищѣ называемомъ Кара Ташъ, то есть Черной камень. Въ вершинахъ теченіемъ своимъ захватываетъ она нѣсколько Пермской провинціи, потомъ идетъ почти самого срединою Уфинской провинціи, и выше города Уфы версты съ двѣ впала въ рѣку Бѣлую. Во время послѣдняго Башкирскаго замѣшанія построены по ней двѣ крѣпости: Красноуфинская и Ельдяцкая, въ коихъ понынѣ регулярные гарнизоны и нерегулярные служивые люди содержатся. По ней и по впадающимъ въ нее рѣкамъ мѣдных и желѣзныхъ рудъ, такожъ и всякихъ лѣсовъ имѣется довольно, для которыхъ заводчикомъ Петромъ Осокинымъ построенъ желѣзной заводъ, но по продажѣ отъ него Осокина состоитъ нынѣ за Тулянами Масаловыми; и хотя оной заводъ построенъ близъ ея вершинъ, однако внизъ по ней суда съ желѣзомъ свободно ходятъ.»
Этимологияһы
үҙгәртергәАғиҙел һәм Ҡариҙел йылғалары ҡушылған урында йылғалар араһындағы аҡһыл һәм ҡараһыу сик бик асыҡ күренә.Риүәйәттә былай тип әйтелә: Урал тигән бәһлеүәндең еткән ике ҡыҙы була. Уларҙың ҡайһыһы баш булырға тейешлеге тураһында йыш бәхәсләшәләр. Урал ҡыҙҙарын үҙаллы сығарып ебәреп, үҙҙәрен нисек тотоуҙарын күрергә, һуңынан кем баш булыуын хәл итергә була. Мөһабәт гранит ҡапҡаһын асып ҡыҙҙарын сығарып ебәрә. Аталары ҡыҙҙарының көс-ҡеүәтен, ныҡышлығын һынай: әле юлдарына ҡая таш сығарып ҡуя, әле һаҙлыҡ менән юлдарын бүлдерә. Атаһы күреп тора: көньяҡҡа табан йүгергән ҡыҙы ҡеүәтләнә һәм ныҡлыраҡ була бара ғына түгел, ә йөрәге лә яҡтырып, юлындағы барыһын да арбап алған. Ә икенсеһе дыуамал, үҙ һүҙле — ҡаяларға ташлана, ҡаралып-ҡарайып, һыуҙары һалҡынайып килеп сыға[2]
Йылғаны урыҫ телендә Уфимка, Уфа тип йөрөтһәләр ҙә, башҡорттар һәм татарҙар Ҡариҙел тип атайҙар[3]
Ҡушылдыҡтары
үҙгәртергә(км — тамағынан)
(йылға оҙонлоғо >50 км)
- 21 км: Юрмаш (оҙонлоғо 64 км)
- 27 км: Шөғөр
- 47 км: Тыуыш (Ҡариҙел ҡушылдығы)
- 63 км: Бәләкәс
- 71 км: Иҙәк (Оло Иҙәк) (оҙонлоғо 72 км)
- 74 км: Уҫы (Өфө йылғаһы ҡушылдығы) (оҙонлоғо 126 км)
- 117 км: Һалдыбаш (оҙонлоғо 79 км)
- 138 км: Бурна
- 145 км: Эҫем
- 158 км: Воложка ҡылымығы
- 166 км: Яманйылға
- Павловка һыуһаҡлағысы:
- 340 км: Ҡорош
- 374 км: Аяҙ
- 382 км: Әй (оҙонлоғо 549 км)
- 406 км: Һарығая
- 421 км: Боғалыш
- 453 км: Йыуа (Ҡариҙел ҡушылдығы)
- 473 км: Һарына (оҙонлоғо 57 км)
- 499 км: Сарга
- 510 км: Зюрзя
- 514 км: Бисер (Бисерть) (оҙонлоғо 193 км)
- 517 км: Баяк
- 550 км: Манчаж
- 551 км: Бардым
- 559 км: река без названия
- 564 км: Еманзелга (оҙонлоғо 63 км)
- 573 км: Межевка
- 579 км: Средняя Курка
- 587 км: Артя (оҙонлоғо 59 км)
- 593 км: Югыз
- 606 км: Кокай
- 616 км: Латыш
- 642 км: Упуда
- 646 км: Шарама
- 647 км: Урмикеевка
- 649 км: Серга (оҙонлоғо 113 км)
- 677 км: Шокурка
- 688 км: Кусейка
- 692 км: Шемаха
- 713 км: Рассыпная
- 713 км: Табуска
- 719 км: Арганча
- 741 км: Белянка
- 743 км: Масҡары (Ҡариҙел ҡушылдығы)
- 757 км: Курга
- 782 км: Кабанка
- 788 км: Ураим (оҙонлоғо 74 км)
- 791 км: Наҙы (Ҡариҙел ҡушылдығы) (оҙонлоғо 53 км)
- Наҙы-Петровск һыуһаҡлағысы
- 840 км: Суроям
- 846 км: Карсанак
- 849 км: Мерзела
- 853 км: Уфалейка (оҙонлоғо 70 км)
- 868 км: Тахта
- Долгобродское водохранилище
- 878 км: Ҡыҙыл (Ҡариҙел ҡушылдығы)
- 885 км: Большая Егуста
- 893 км: Шигир
- 903 км: Азяш
Галерея
үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Рычков Пётр Иванович. Топографія Оренбургская. Часть первая. — СПб.: Типографія Императорской Академіи Наукъ, 1762. — С. 229—230. — 331 с.
- ↑ Три путешествия по рекам. Река Уфа. www.southural.ru. По Тропам Южного Урала. Дата обращения: 16 май 2019.
- ↑ Река Уфа (Караидель). yuzhnyj-ural.ru. Весь Южный Урал. Дата обращения: 16 май 2019.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Бадков В. А. Өфө, йылға // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.