Ҡара тауҙар (Кавказ)
Ҡара тауҙар (Черногорье, Каратау, Ҡара Урман, Алғы һырт) (реф. тик. Черныя Горы, Черные горы, Черный Лѣсъ) — Кавказдағы тауҙарҙың тарихи исеме. Ороним Оло Кавказ тау системаһы төньяҡ битләүенең алғы һырттарын үҙ эсенә ала (таулы ил — Кавказ тауҙары, төбәк — Төньяҡ Кавказ).
Урынлашыуы үҙгәртергә
Өҙөклө тау массивтарынан (ҡыҫҡа һырттар), яйла, уба сылбырҙары һәм айырым торған түбәләрҙән ғибәрәт, Төп Кавказ һыртынан төньяҡҡа, Ҡобан йылғаһы тамағынан Һыулаҡ йылғаһына тиклем параллель рәүештә һуҙылған (төбәлгән йүнәлеше: көнбайыш-төньяҡ-көнбайыш — көнсығыш-көньяҡ-көнбайыш).
Бөгөн Ҡара тауҙарҙың тарихи исемен локалләштереү Рәсәй биләмәһе буйлап һуҙылған һырттарҙы:Краснодар крайы, Адыгея, Ҡарасай-Черкес, Ставрополь крайы, Ҡабарҙы-Балҡар, Төньяҡ Осетия, Ингушетия, Чечня һәм Дағстан республикалары һырттарын (ҡайһы берҙә төрлө тикшеренеүселәрҙә бер үк түгел) үҙ эсенә ала. Ҡара тауҙар сиктәрен төрлөсә аңлау менән бәйле, күп кенә сығанаҡтарҙа уларҙың төрлө морфометрик характеристикалары күрһәтелеүе мөмкин.
Атамаһы үҙгәртергә
Ҡара тауҙарҙың түбәләре бейек тау болондары йәки ҡар һыҙығы кимәленә етмәй, урман сиге менән сикләнә. Боронғо Ҡара тауҙарҙы ҡаплаған киң япраҡлы ҡуйы урмандарҙан, тауҙарға ҡараңғы төҫ биреүсе ҡарағусҡыл урманлы тауҙар теҙмәләренән моғайын, ҡасандыр шул атама хасил булғандыр [1][2][3][4][5].
Хәҙерге заманда үҙгәртергә
Беҙҙең көндәрҙә ғилми һәм публицистик әҙәбиәттә, совет осорондағы баҫмаларҙы ҡабатлап, тикшеренеүселәр Пастбищный һәм Лесистый һырттарын Ҡара тауҙарға индерә (мәҫәлән, «Оло Кавказ һырттары һәм уларҙың климатҡа йоғонтоһо» эштәре авторҙары, 2001)[4]. Бәғзе совет эштәрендәге кеүек үк, Ҡара тауҙар тигәндә тик Урманлы һырт ҡына тип аңлаусылар бар, был бигерәк тә Чечен Республикаһындағы Ҡара тауҙарҙың өлөшө өсөн хас (мәҫәлән, З. М. Багалова, Г. З. Анчабадзе[5])
Әммә был боронғо ороним тураһында белешмә баҫмалар телгә алмай башлай.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ ЭСБЕ Т. XIIIA, 1894, с. 850—851
- ↑ Рыжиков В. В., Гребенщиков П. А., Зоев С. О., 1971, с. 10
- ↑ 3-е изд. БСЭ Т. 29, 1978, с. 106
- ↑ 4,0 4,1 Ефремов Ю. В., Ильичёв Ю. Г. и др., 2001, с. 31
- ↑ 5,0 5,1 Анчабадзе, 2001, с. 16
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Агибалова В. В. На Ассу через Армхи (Туристские маршруты Солнечной долины) / Ред. Т. Ф. Мальчевская. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1988. — 80 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-7666-0011-9.
- Анчабадзе Г. З. Вайнахи / Ред. Н. В. Гелашвили. — Тбилиси, 2001. — 84 с.
- Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография / Научн. ред. А. Д. Яндаров, рецензент М. М. Ибрагимов. — Академия наук Чеченской Республики. Чеченский государственный университет. НИИ гуманитарных наук Чеченской Республики. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с. — ISBN 5-94587-072-3.
- Бокова В. Ф., Виноградов В. Б., Зоев С. О., Пономарёва И. З., Рашкевич Н. А., Рыжиков В. В., Сагайдачный Ю. М., Смирнова М. Н., Щербаков Н. Г. Физико- и экономико-географический очерк // По Чечено-Ингушетии (путеводитель) / Под общ. ред. В. В. Рыжикова. — Издание 2-е. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1980. — 176 с. — 15 000 экз.
- Виноградов В. Б., Зоев С. О., Пономарёва И. З., Рашкевич Н. А., Рыжиков В. В., Сагайдачный Ю. М., Смирнова М. Н., Щербаков Н. Г. Краткий физико- и экономико-географический очерк // По Чечено-Ингушетии (путеводитель) / Под общ. ред. В. В. Рыжикова. — Издание 1-е. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1969. — 268 с. — 15 000 экз.
- Деятельность Слепцова в 1850-51 годах = Дѣятельность Слѣпцова въ 1850 и 1851 годахъ // Терцы. Сборник исторических, бытовых и географическо-статистических сведений о Терском казачьем войске = Терцы. Сборникъ историческихъ, бытовыхъ и географическо-статистическихъ свѣдѣній о Терскомъ казачьемъ войскѣ / Сост. войсковой ст-на А. Ржевуский. — Владикавказ: Тип. областного правления Терской области, 1888. — С. 72—144. — 288 с.
- Ефремов Ю. В., Ильичёв Ю. Г., Панов В. Д., Панова С. В., Погорелов А. В., Шереметьев В. М. Морфометрическая и морфологическая характеристика основных хребтов // Хребты Большого Кавказа и их влияние на климат / Ответ. ред. Ю. В. Ефремов. — Краснодар: Просвещение-Юг, 2001. — 145 с. — 200 экз. — ISBN 5-93491-006-X.
- Летучий отряд в 1850 и 1851 годах = Летучій отрядъ въ 1850 и 1851 годахъ // Кавказский сборник = Кавказскій сборникъ / Под ред. ген.л-та И. С. Чернявского. — Тифлис: Печатано в типографии Я. И. Либермана, 1888. — Т. XII. — С. 345—479.
- Рыжиков В. В., Гребенщиков П. А., Зоев С. О. Физико-географические условия // Чечено-Ингушская АССР / Ред. В. Ф. Исакова. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1971. — С. 8—116. — 220 с. — 5000 экз.
Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар үҙгәртергә
- Кавказский хребет = Кавказскій хребетъ // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Изд-ли: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1894. — Т. XIIIA (Исторические журналы — Калайдович). — С. 850—854. — 481-960 с.
- Терская область // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Изд-ли: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1901. — Т. XXXIII (Термические ощущения — Томбази). — С. 82—90. — 478 с.
- Чёрные горы // БСЭ [в 65 т. + 1 т. без номера (СССР)] / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Изд-во СЭ, 1934. — Т. 61 (Ч — Шахт). — 61 000 экз.
- Чёрные горы // БСЭ [в 51 т. + 2 кн. предм.-алф. указ.] / Глав. ред. Б. А. Введенский. — 2-е изд. — М.: Изд-во СЭ, 1957. — Т. 47 (Цуруока — Шербот). — С. 198. — 672 с. — 300 000 экз.
- [bse.sci-lib.com/article122030.html Чёрные горы] // БСЭ [в 30 т. (т. №24 в 2 кн.) + 1 кн. алфав.-именн. указ.] / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Изд-во СЭ, 1978. — Т. 29 (Чаган — Экс-ле-Бен). — С. 106. — 640 с. — 632 000 экз.
- Чёрные горы // Краткая географическая энциклопедия [5 т.] / Глав ред. А. А. Григорьев. — М.: Изд-во СЭ, 1964. — Т. 4 (Союзная советская республика — Югославия). — С. 337. — 448 с. — 80 500 экз.
- Чёрные горы = Черныя Горы // Географическо-статистический словарь Российской империи = Географическо-статистическій словарь Россійской Имперіи / Сост. П. П. Семёнов-Тян-Шанский. — СПб: типография «В. Безобразов и Компания», 1885. — Т. V (Таарджалъ — Яя). — С. 689—690. — 1000 с.
- Чёрные горы = Черныя горы // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Изд-ли: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1903. — Т. XXXVIIIA (Человек — Чугуевский полк). — С. 688. — 483-958 с.