Төньяҡ Кавказ
Төньяҡ Кавказ — Рәсәйҙең тарихи-мәҙәни төбәге.
| Төньяҡ Кавказ | |
 | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Майҙан | 258 300 км² |
.png) | |
 | |
 Төньяҡ Кавказ Викимилектә | |
| Төнъяҡ Кавказ | ||||
| Хәҙерге көндәге өлкәләр |
Рәсәйҙең Европа көнъяғы[1] ⁄ Рәсәйҙең Азия өлөшөнөң иң көнбайышы[2] | |||
|---|---|---|---|---|
| Халҡы |
абазиндар, аварҙар, адыгтар, даргиндар, ҡарасайҙар, ҡумыҡтар, лактар, лезгиндар, нуғайҙар, осетиндар, урыҫтар, чечендар һ.б. | |||
| Майҙаны |
258 300 км² | |||
| Хәҙерге исеме | ||||
| Өлкә биләгән урын (хәҙерге картала) |
Краснодар крайы, Адыгея, Ҡарасай-Черкес Республикаһы, Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы, Төньяҡ Осетия — Алания, Ингушетия, Чечен Республикаһы, Дағстан, Ставрополь крайы, Ростов өлкәһе (өлөшләтә), Ҡалмыҡстан (өлөшләтә) | |||
|
| ||||
| Тарихи өлкә урынындағы хәҙерге өлкәләр: | ||||
| ||||
Географияһы
үҙгәртергәОло Кавказ һыртының төньяҡ өлөшөн һәм Кавказ алдын, көньяҡ битләүҙең Псоу йылғаһына тиклем (Рәсәйҙең дәүләт сиге үтә)[3] көнбайыш өлөшөн үҙ эсенә ала. Был Рәсәй Федерацияһындағы иң күп халыҡлы төбәк. Рәсәйҙә йәшәгән Төньяҡ Кавказ халыҡтары вәкилдәренең дөйөм иҫәбе — 6 миллион самаһы. Майҙаны 258,3 мең км² (ил майҙанының 1,5 %). Халҡы — 14,8 миллион кеше (2010 йылдың 1 ғинуарына ҡарата), йәки Рәсәй халҡының 10,5 %[4].
.svg)
Физик география күҙлегенән ҡарағанда, Төньяҡ Кавказ Европаға ла, Азияға ла индерелеүе мөмкин. Был Европа менән Азия араһындағы сикте үткәреү вариантына ҡарай: күбеһенсә Европа (шул иҫәптән совет һәм Рәсәй) географик традицияһындағы кеүек, Европа-Маныч уйпатлығы буйлап үткәрелһә, Рәсәйҙең Европа өлөшөнән бөтә Төньяҡ Кавказды алып ташлау мөмкинлеге бар. Оло Кавказдың һыу айырғысы буйынса (бындай версия Америкала киң таралған) сик үткәрелгәндә Төньяҡ Кавказдың тулыһынса Европа биләмәһендә тип һаналыуы мөмкин (Ҡара диңгеҙ һыҙатындағы Сочи, Туапсе, Геленджик, Новороссийск һәм Анапанан тыш).
Тарихы
үҙгәртергәРәсәйҙең иң күп милләтле тарихи-мәҙәни төбәге. Төньяҡ Кавказ XVI быуаттан башлап өлөшләп Рәсәй дәүләте составына инә бара һәм 1864 йылда, Кавказ һуғышы тамамлағандан һуң тулыһынса ҡушыла.
Хәҙерге Төньяҡ Кавказ территорияһында 7 республика : Адыгея, Ҡарасай-Черкесия, Ҡабарҙы-Балҡар, Төньяҡ Осетия-Алания, Ингушетия, Чечня һәм Дағстан, шулай уҡ 2 край: Көньяҡ һәм Төньяҡ Кавказ федераль округтарына ингән Краснодар һәм Ставрополь крайҙары урынлашҡан[4]. Әгәр Төньяҡ Кавказ составына Кавказ алды, уның сиген Кумо-Маныч уйпатлығы буйлап үткәреп, тулыһынса индерелһә, Төньяҡ Кавказға Манычтан көньяҡҡа табан ятҡан Ҡалмыҡстан һәм Ростов өлкәһенең райондары ла инергә тейеш.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- Төньяҡ-Кавказ федераль округы
- Төньяҡ Кавказ Совет Республикаһы
- Төньяҡ Кавказ крайы
- Төньяҡ Кавказ әмирлеге
- Кавказ аръяғы
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Европейский Юг. Дата обращения: 19 июль 2020. Архивировано 29 март 2020 года.
- ↑ Раковская Э. М. Физическая география России: в 2 т. Т. 1: учебник для студ. учреждений высш. пед. проф. образования. — М.: Издательский центр «Академия», 2013. — С. 171, 173. — 256 с. — ISBN 978-5-7965-9570-7. — ISBN 978-5-7695-9569-1.
- ↑ Северный Кавказ // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ 4,0 4,1 Северный Кавказ. Дата обращения: 5 декабрь 2014. Архивировано из оригинала 11 май 2015 года.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Орехов С. Я., Молодкин П. Ф., Дугуян Д. К. Төньяҡ-Көнбайыш Кавказда. -Дондағы ростов: Ростов ун-ты Нәшриәте, 1968.
- Сафронов И. Н. Төньяҡ Кавказ Геоморфологияһы. -Дондағы ростов: Ростов ун-ты Нәшриәте, 1969.
- Сафронов И. Н. Төньяҡ Кавказ Һәм Түбәнге Дон геоморфологияһы. — Дондағы Ростов: Изд-во Ростов. ун-та, 1983. — 160 с.
- Чупахин В. М. Төньяҡ Кавказдың физик географияһы. -Дондағы ростов: Ростов ун-ты Нәшриәте, 1974.
- Казиев Шапи, Карпеев Игорь. XIX быуатта Төньяҡ Кавказ тауҙарының КӨНДӘЛЕК тормошо.
- Ю. В. Еремов. Кавказдың зәңгәр муйыны 2012 йыл 6 октябрь архивланған.. — Л., Гидрометеоиздат, 1988. — 160 с.
- Новицкий И. Я. Төньяҡ Кавказ этнополитикаһы идаралығы. — Краснодар, 2011. — 270 с.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Дон Һәм Төньяҡ Кавказ 2009 йыл 30 ғинуар архивланған.
- Төньяҡ Кавказда хәбәрһеҙ Юғалғандарҙы Эҙләүгә Арналған Сайт 2021 йыл 22 декабрь архивланған. при Генерал лебедь исемендәге тыныслыҡ миссияһы
- Бодрова Е. В. К вопросу о причинах роста национального сепаратизма на Северном Кавказе в годы Великой Отечественной войны // Знание. Понимание. Умение. — 2005. — № 2. — С. 23—30.
- Елена Жупикова. 1920-1925 йылдарҙа Төньяҡ Кавказда баш күтәреүселәр хәрәкәте