Ҙур совет энциклопедияһы

Ҙур сове́т энциклопе́дияһы (сығанаҡ белешмәләрҙә — Ҙур Совет Энциклопедияһы; рус. Большая советская энциклопедия, ҡыҫҡартмаһы БСЭ) — иң билдәле һәм тулы совет универсаль энциклопедияһы. 1926 йылдан (беренсе сығарылыштың беренсе томы) 1990 йылға тиклем (һуңғы йыллыҡ том) «Советская энциклопедия» нәшриәте (хәҙер — «Большая Российская энциклопедия» нәшриәте) тарафынан сығарыла.

Ҙур совет энциклопедияһы
Атамаһы	Большая советская энциклопедия
Төп тема	общие знания[d]
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе	Ҙур Рәсәй энциклопедияһы
Жанр	энциклопедия
Баҫма йәки тәржемә	Большая советская энциклопедия, 1926—1947[d], Большая советская энциклопедия, 1950—1958[d], Ҙур Совет энциклопедияһы (1969 - 1978)[d] һәм Great Soviet Encyclopedia, ed. Greek[d]
Мөхәррир	Шмидт Отто Юльевич, Сергей Иванович Вавилов[d], Введенский, Борис Алексеевич[d] һәм Прохоров Александр Михайлович
Нәшер итеүсе	Большая российская энциклопедия
Нәшер ителеү урыны	Мәскәү
Ил	СССР
Әҫәрҙең теле	урыҫ теле
Нәшер ителеү ваҡыты	1926
Авторлыҡ хоҡуғы статусы	🅮[d] һәм защищено авторским правом[d]
Ҙур совет энциклопедияһы Викимилектә

Өс сығарылышы була:

• беренсе сығарылыш (1926—1947) 65 томдан һәм «СССР» тигән номерһыҙ өҫтәмә томдан тора;
• икенсе сығарылыш (1949—1958) 49 томдан, «СССР» тигән 50-се томдан, өҫтәлгән 51-се томдан һәм номерһыҙ «Алфавит күрһәткесе» тигән ике китаплы томдан тора (1960);
• өсөнсө сығарылышта (1969—1978) 30 том (24-се том ике китаптан тора: икенсе өҫтәмә китап — «СССР») һәм номерһыҙ «Алфавит буйынса исемле күрһәткес» тигән өҫтәмә томдан тора (1981).

Сығарылыштары

Беренсе сығарылыш

1923 йылда Госиздатта "Ҙур совет энциклопедияһы"н (БСЭ) нәшер итеү фекере тыуа, уның инициаторы академик Отто Юльевич Шмидт була. Отто Шмидт 1921—1924 йылдарҙа мөхәрририәт рәйесе вазифаһын башҡара. БСЭ-ны әҙерләү төркөмөнә марксист тарихсы М.Н. Покровский, тәнҡитсе һәм публицист Н. Л. Мещеряков, шағир В. Я. Брюсов, профессор В. Ф. Каган, К. С. Кузьминский һәм башҡалар инә. Политбюроның энциклопедия сығарыу тураһындағы 1924 йылдың 17 апреле ҡарары менән О. Ю. Шмидт баш мөхәррир итеп тәғәйенләнә.

«Советская энциклопедия» ҡатнаш акционерҙар йәмғиәтенең СССР Госбанкы исеменә бирелгән 1000 һумлыҡ акцияһы. Мәскәү, 1928 йыл

1925 йылда ВКП(б) Үҙәк Комитеты һәм СССР Үҙәк Башҡарма комитеты Президиумы ҡарары менән Коммунистик Академия ҡарамағында «Большая Советская Энциклопедия“ дәүләт ғилми баҫмаһы» ҡатнаш акционерҙар йәмғиәте төҙөлә, уға энциклопедия сығарыу йөкмәтелә.

Беренсе том 1926 йылда донъя күрә. Әммә энциклопедияның тулы сығарылышын (65 том һәм тулыһынса СССР-ға арналған бер өҫтәмә том) әҙерләүгә 21 йыл китә, эш 1947 йылда ғына тамамлана. «Советская энциклопедия» акционерҙар йәмғиәте 1930 йылда Дәүләт һүҙлек-энциклопедия нәшриәтенә, ә 1937 йылда «Советская энциклопедия» дәүләт ғилми институтына үҙгәртелә.

Энциклопедияның беренсе сығарылышына йәмғеһе 65 мең статья, 12 мең иллюстрация һәм 1 меңдән ашыу карта инә. Дөйөм күләме 4,3 мең автор баҫма табағы тәшкил итә. Һәр томға уртаса 8—10 төҫлө географик карта һәм 20-ләп иллюстрация (төҫлөләре лә бар) ингән, улар айырым биттәрҙә бирелгән. Һалынма биттәрҙән тыш текст эсендә лә һүрәттәр һәм карталар күп. Иллюстрацияларҙың күпселеге билдәле совет рәссамдары тарафынан ағас гравюрала эшләнгән. Томдар алтын менән баҫып төшөрөлгән биҙәкле ледерин тышлыҡ һәм ярымкүн төп менән тышланған. Һәр том 50—80 мең дана траж менән сығарылған.

1924—1941 йылдарҙа академик Отто Юльевич Шмидт баҫманың баш мөхәррире була. Энциклопедия редакцияһы Мәскәүҙә Петровка менән Кузнецкий Мост урамдары сатындағы Анненковтар йортон биләй. Бүлектәрҙең мөхәррирҙәре һәм эре статьяларҙың авторҙары араһында — күренекле совет ғалимдары һәм дәүләт эшмәкәрҙәре: Н. Н. Баранский, А. Н. Бах, Г. И. Бройдо, А. С. Бубнов, Н. Н. Бурденко, Н. И. Бухарин, В. Р. Вильямс, К. Е. Ворошилов, И. М. Губкин, И. Э. Грабарь, Г. М. Кржижановский, Л. Н. Крицман, В. В. Куйбышев, Н. Я. Кун, Ю. Ларин, А. В. Луначарский, Н. Л. Мещеряков, В. П. Милютин, М. Ф. Нестурх, Н. М. Никольский, В. А. Обручев, Н. Осинский, М. Н. Покровский, Е. А. Преображенский, К. Радек, Н. А. Семашко, И. И. Степанов-Скворцов, В. Г. Фесенков, П. А. Флоренский, М. В. Фрунзе һәм башҡалар.

63-сө том ике вариантта сығарыла: 1933 йылда (тиражы 31 000 дана) 776 бағана менән, 1935 йылда (тиражы 20 200 дана) 768 бағана менән (2 табаҡҡа күберәк); ҡайһы бер статьяларҙың йөкмәткеһе төрлө була.

• 
  Беренсе сығарылыш
• 
  Беренсе сығарылыштың алтын баҫылған фолианттары
• 
  Беренсе сығарылыш, тышлыҡта логотип

Томдар йөкмәткеһе

Том	Атама	Сыҡҡан йылы	Биттәр һаны
1	А — Аколла	1926	416
2	Аконит — Анри	1926	400
3	Анрио — Атоксил	1926, 1930	400
4	Атоллы — Барщина	1926, 1930	386
5	Барыково — Бессалько	1927	404
6	Бессарабия — Больм	1927	416
7	Больница — Буковина	1927	416
8	Буковые — Варле	1927	408
9	Варлен — Венглейн	1928	426
10	Венгрия — Вильно	1928	407
11	Вильом — Водемон	1930	416
12	Воден — Волховстрой	1928	416
13	Волчанка — Высшая	1929	403
14	Высшее — Гейлинкс	1929	430
15	Гейльброн — Германия	1929	414
16	Германия — Гимн	1929	432
17	Гимназия — Горовицы	1930	406
18	Город — Грац	1930	432
19	Грациадеи — Гурьев	1930	422
20	Гурьевка — Дейки	1930	439
21	Дейли — Джут	1931	424
22	Джуца — Договор торговый	1935	420
23	Доде — Евразия	1931	415
24	Евреи — Железняков	1932	400
25	Железо — Зазор	1932	400
26	Зазубные — Зерновые	1933	408
27	Зерновые — Империализм	1933	480
28	Империалистическая война — Интерполяция	1937	402
29	Интерполяция — Историческое языковедение	1935	383
30	История — Камбиформ	1937	400
31	Камбоджа — Кауфмана пик	1937	404
32	Каучук — Классон	1936	432
33	Классы — Конкуренция	1938	480
34	Конкурс — Крестьянская война	1937	384
35	«Крестьянская газета» — Ларсон	1937	384
36	Ларте — Лилло	1938	416
37	Лилль — Маммалогия	1938	420
38	Маммилярия — Мера стоимости	1938	416
39	Мерави — Момоты	1938	376
40	Монада — Нага	1938	392
41	Наган — Нидерландское искусство	1939	432
42	Нидерланды — Оклахома	1939	416
43	Окладное страхование — Палиашвили	1939	416
44	Пализа — Перемычка	1939	416
45	Перемышль — Пол	1940	440
46	Пола — Призмы оптические	1940	408
47	Признаки делимости — Равенстон	1940	448
48	Рави — Роббиа	1941	440
49	Робер — Ручная граната	1941	456
50	Ручное огнестрельное оружие — Серицит	1944	440
51	Серна — Созерцание	1945	424
52	Сознание — Стратегия	1947	472
53	Стратиграфия — Телец	1946	392
54	Телецкое озеро — Трихофития	1946	416
55	Трихоцисты — Украинское искусство	1947	986
56	Украинцев — Фаянс	1936	718
57	Феаки — Флор	1936	363
58	Флора — Франция	1936	400
59	Францоз — Хокусаи	1935	432
60	Холангит — Цянь	1934	400
61	Ч — Шахт	1934	448
62	Шахта — Ь	1933	416
63	Э — Электрофон	1933, 1935	776, 768
64	Электрофон — Эфедрин	1933	400
65	Эфемериды — Яя	1931	455
Номерһыҙ	Союз Советских Социалистических Республик	1947	487

Икенсе сығарылыш

Икенсе сығарылыш

Икенсе сығарылыш СССР Министарҙар Советы ҡарарына ярашлы (1949 йылдың 20 феврале) әҙерләнә һәм «Большая советская энциклопедия» дәүләт ғилми нәшриәте тарафынан 1950—1958 йылдарҙа нәшер ителә. Сығарылыш 51 томдан тора (49 томда статьялар, 50-се том — «СССР», 51-се том — өҫтәмә), ә 1960 йылда 2 китаплыҡ предмет исемдәренең алфавит буйынса төҙөлгән күрһәткесе менән тулыландырыла.

Икенсе сығарылышта йәмғеһе 100 мең статья, 40 852 иллюстрация һәм 2362 карта була. Дөйөм күләме — 4,9 мең автор табағы. Тышлығы рельефлы. Һәр томдың тиражы 250—300 мең дана була.

Файл:BSE-2-Edition-Vol-5-page21-replacement.png

Биттәрҙе алмаштырыу тураһында үтенес

Социаль, сәйәси темаларға һәм ғәмәлдәге дәүләт эшмәкәрҙәре тураһындағы мәҡәләләр совет идеологияһына ярашлы әҙерләнә. Ҡайһы берҙә илдәге үҙгәрештәргә бәйле темларҙы яҡтыртыу ҙа үҙгәрә. Мәҫәлән, 1953 йылда СССР эске эштәр министры Л. П. Берияны эштән алғас, энциклопедияға яҙылыусыларға уның тураһындағы статья урынына «Берингово море» статьяһының киңәйтеп яҙылған яңы варианты ебәрелә һәм был кеше тураһындағы статьяны алып ташларға тәҡдим ителә. Шул уҡ ваҡытта иллюстрациялар исемлегендә Л. П. Берия портреты телгә алына.

Сығарылыштың баш мөхәррирҙәре — академиктар Сергей Иванович Вавилов (1—7-се томдар, 1949—1951) һәм Борис Алексеевич Введенский (8—51-се томдар, 1951—1958), баш мөхәррир урынбаҫарҙары — А. А. Зворыкин һәм Л. С. Шаумян. Бүлек мөхәррирҙәре һәм статьяларҙың авторҙары араһында — шул замандың күренекле совет ғалимдары һәм фән эшмәкәрҙәре: Н. Н. Аничков, И. П. Бардин, А. А. Благонравов, В. В. Виноградов, Б. М. Вул, А. А. Григорьев, Е. М. Жуков, Б. В. Иогансон, А. Н. Колмогоров, Ф. В. Константинов, О. Б. Лепешинская, Т. Д. Лысенко, А. А. Михайлов, А. И. Опарин, К. В. Островитянов, Н. М. Страхов, С. П. Толстов, Е. А. Чудаков һәм башҡалар.

Томдарҙың йөкмәткеһе

Том	Атама	Сыҡҡан йылы	Биттәр һаны
1	А — Актуализм	1949	633
2	Акты — Ариетта	1950	652
3	Аризона — Аяччо	1950	626
4	Б — Березко	1950	640
5	Березна — Ботокуды	1950	644
6	Ботошани — Вариолит	1951	643
7	Вариолоид — Вибратор	1951	643
8	Вибрафон — Волово	1951	645
9	Вологда — Газели	1951	619
10	Газель — Германий	1952	615
11	Германик — Голубь	1952	642
12	Голубянки — Гродовка	1952	630
13	Гроза — Демос	1952	669
14	Демосфен — Докембрий	1952	655
15	Докеры — Железняков	1952	651
16	Железо — Земли	1952	671
17	Земля — Индейцы	1952	631
18	Индекс — Истон	1953	619
19	Историзм — Канди	1953	606
20	Кандидат — Кинескоп	1953	643
21	Кинестезия — Коллизия	1953	627
22	Коллиматор — Коржины	1953	627
23	Корзинка — Кукунор	1953	635
24	Кукуруза — Лесничество	1953	618
25	Лесничий — Магнит	1954	629
26	Магнитка — Медуза	1954	651
27	Медузы — Многоножка	1954	661
28	Многоножки — Мятлик	1954	660
29	Н — Николаев	1954	627
30	Николай — Олонки	1954	653
31	Олонхо — Панино	1955	645
32	Панипат — Печура	1955	646
33	Печь — Польцин	1955	669
34	Польша — Прокамбий	1955	653
35	Прокат — Раковины	1955	670
36	Раковник — «Ромэн»	1955	670
37	Рона — Самойлович	1955	666
38	Самойловка — Сигиллярии	1955	665
39	Сигишоара — Соки	1956	661
40	Сокирки — Стилоспоры	1957	645
41	Стилтон — Татартуп	1956	657
42	Татары — Топрик	1956	665
43	Топсель — Уженье	1956	669
44	Ужи — Фидель	1956	661
45	Фидер — Фурьеризм	1956	670
46	Фусе — Цуруга	1957	669
47	Цуруока — Шербот	1957	669
48	Шербрук — Элодея	1957	669
49	Элоквенция — Яя	1957	678
50	Союз Советских Социалистических Республик	1957	764
51	А — Я (дополнения)	1958	460

Өсөнсө сығарылыш

Өсөнсө сығарылыш КПСС Үҙәк Комитетының 1967 йыл 2 февраль ҡарарына ярашлы әҙерләнә һәм «Советская энциклопедия» нәшриәте тарафынан 1969—1978 йылдарҙа баҫыла. Сығарылыш 30 томда 31 китаптан тора (24-се том ике китаплы итеп әҙерләнә — тулыландырылған икенсеһе СССР-ға арнала). Өсөнсө сығарылыш өсөн 7-се кегле булған яңы шрифт — «Кудряшевская энциклопедическая гарнитура» ҡулланыла. Өсөнсө сығарылыштың тиражы 630 мең дана тәшкил итә. 1981 йылда алфавитлы атама күрһәткесе менән тулыландырыла, ул 50 мең дана тираж менән баҫтырыла. Сығарылышты әҙерләүҙә 10 мең белгес ҡатнаша. Консультанттарҙың күбеһе ғилми дәрәжәле була. Өсөнсө сығарылыштың төп принциптарының береһе — фәнде популярлаштырыу.

Сығарылышта йәмғеһе 95 279 статья, 29 120 иллюстрация, 3701 портрет һәм 524 төҫлө карта бар. 14-се томда «Ленин Владимир Ильич» статьяһына уның телмәрҙәре яҙылған һығылмалы грампластинка беркетелә. Сығарылыштың дөйөм күләме 3800 авторлыҡ табағы тәшкил итә. Сығарылыш энциклопедияның статьяларына һылтанмалар системаһы менән айырылып тора.

Академик Александр Михайлович Прохоров (1969—1978) баш мөхәррир була.

Өсөнсө сығарылыш инглиз теленә тәржемә ителә һәм «Macmillan Publishers» нәшриәте тарафынан АҠШ-та 1973—1982 йылдарҙа 31 томда баҫтырып сығарыла. Айырым илдәрҙә (ГДР, Бөйөк Британия һәм башҡалар) «СССР» тигән бер томлыҡ тәржемәләнеп нәшер ителә.

Шулай уҡ өсөнсө сығарылыш герк теленә тәржемә ителә һәм «Акадимос» (греч. Ακάδημος) нәшриәте тарафынан 1977—1989 йылдарҙа 34 төп һәм 1 өҫтәмә том итеп баҫтырыла.

Томдарҙың йөкмәткеһе

Том	Атама	Сыҡҡан йылы
1	А — Ангоб	1969
2	Ангола — Барзас	1970
3	Бари — Браслет	1970
4	Брасос — Веш	1971
5	Вешин — Газли	1971
6	Газлифт — Гоголево	1971
7	Гоголь — Дебит	1972
8	Дебитор — Евкалипт	1972
9	Евклид — Ибсен	1972
10	Ива — Италики	1972
11	Италия — Кваркуш	1973
12	Кварнер — Конгур	1973
13	Конда — Кун	1973
14	Куна — Ломами	1973
15	Ломбард — Мезитол	1974
16	Мезия — Моршанск	1974
17	Моршин — Никиш	1974
18	Никко — Отолиты	1974
19	Отоми — Пластырь	1975
20	Плата — Проб	1975
21	Проба — Ременсы	1975
22	Ремень — Сафи	1975
23	Сафлор — Соан	1976
24 (кн. 1)	Собаки — Струна	1976
24 (кн. 2)	Союз Советских Социалистических Республик	1977
25	Струнино — Тихорецк	1976
26	Тихоходки — Ульяново	1977
27	Ульяновск — Франкфорт	1977
28	Франкфурт — Чага	1978
29	Чаган — Экс-ле-Бен	1978
30	Экслибрис — Яя	1978

• 
  Өсөнсө сығарылыш һәм 3-сө һәм 2-се сығарылыштарҙың Йыллыҡ баҫмалары.
• 
  3-сө сығарылыштың инглиз теленә тәржемәһе, Неймеген китапханаһы.
• 
  Кәштәлә өсөнсө сығарылыш.

Электрон версия

1998 йылда «Аутопан» ЯАЙ-һы («Студия Multimedia.ru»), «Гласнет» ЯАЙ-һы һәм «Лукойл-Информ» ЯАЙ-һы («Большая Российская энциклопедия» нәшриәте менән хеҙмәттәшлектә) БСЭ-ның өсөнсө сығарылышын цифрлаштырыу проектын башлай. 2001 йылға текстарҙың һәм иллюстрацияларҙың төп корпусы сканлана, таныла һәм тикшерелә. Интернет-сығарылышҡа хоҡуҡты «Russ Portal Company Ltd.» компанияһы һатып ала, ул 2001 йылдың апрелендә «Рубрикон» энциклопедия онлайн-проектын башлай. 2002 йылда Мәскәүҙәге Халыҡ-ара китап күргәҙмә-йәрминкәһендә өс компакт-дискҡа яҙҙырылған энциклопедия күрһәтелә. Электрон версияның нәшерсеһе һәм дистрибьюторы сифатында «Новый диск» ЯАЙ-һы компанияһы сығыш яһай; энциклопедия «Рәсәй энциклопедияларының алтын фонды» серияһы сиктәрендә нәшерләнә.

Беренсе һәм икенсе сығарылыштарҙың электрон версиялары «„Электронные и традиционные словари“ һүҙлек нәшриәте» ЯСЙ-һы тарафынан 2010 һәм 2012 йылдарҙа сығарыла. CD/DVD-дисктарға яҙҙырып таратыусы һәм һатыусы — «БукаСофт» ЯАЙ-һы.

Әҙәбиәт

• Борьба с лысенковским засильем во втором издании Большой советской энциклопедии // Александров В. Я. Трудные годы советской биологии: Записки современника. — СПб.: Наука, 1993. — 262 с. — ISBN 5-02-025850-4.
• Петров Ф. Н. Первые советские энциклопедии // Книга. Исследования и материалы. Сб. 3. М., 1960.
• Фёдоров П. В. Статуи и постаменты: Имперский некрополь Санкт-Петербурга (Смоленское православное кладбище) в зеркале энциклопедической биографии. — СПб.: Международный банковский институт, 2018. — 214 с., ил., табл. — ISBN 978-5-4391-0382-9

Һылтанмалар

• Выходные данные всех томов всех трёх изданий БСЭ и всех ежегодников БСЭ 2005 йыл 28 апрель архивланған.
• Степанов В. Исключение «Большой Советской Энциклопедии» из словарей «Яндекса» убило тысячи ссылок русскоязычной «Википедии» 2015 йыл 18 май архивланған.. // TJournal, 23.12.2014
• Ежегодники Большой Советской Энциклопедии 2019 йыл 25 ноябрь архивланған.
• Онлайн-версия Большой Советской Энциклопедии
• Главная книга страны. Журнал «Коммерсантъ Власть» № 41 от 21.10.2002