Википедия

Ҡараим теле

төрөк телдәренең ҡыпсаҡ төркөмө, өс диалекты бар

Ҡараи́м теле — ҡараимдарҙың теле, был тел төрки телдәренең ҡыпсаҡ төркөмөнә ҡараған ҡыпсаҡ-половец төркөмсәһенә инә.

Ҡараим теле
Дәүләт  Литва[1]
 Польша
Ҡырым
Барлыҡҡа килгән Ҡараимдар һәм Тракайское районное самоуправление[d]
Тел төрҙәре агглютинатив телдәр һәм SVO[d]
Килештәр төп килеш[d], төбәү килеш[d], ҡорал килеше[d], сығанаҡ килеш[d], төшөм килеш[d], эйәлек килеш[d] һәм урын-ваҡыт килеш[d]
Яҙыу алфавит на основе еврейской письменности[d], Латин алфавиты, Кирил алфавиты һәм еврейский алфавит[d]
Телдә һөйләшеүселәр 80 кеше (2014)
Ethnologue каталогында тел статусы 8a Moribund[d][2]

Диалекттары үҙгәртергә

Ҡараим телендә өс диалект бар: траҡай (Литва ҡараимдары диалекты), галич (Көнбайын Украина ҡараимдары диалекты) һәм ҡырым. Э. Р. Тенишев фекеренсә, өс диалект та ғәмәлдә үҙаллы телдәр булып тора:[3]

  ҡараим теленең һәр варианты — социаль йәһәттән үҙаллы тел. Шуға күрә түбәндәге терминдарҙы ҡулланыу зарур: «Ҡырым ҡараимдары теле», «Литва ҡараимдары теле», «Украина ҡараимдары теле». Бында «салар теле» и «төркмән теле», «тофалар теле» и «тува теле», «долган теле» и «яҡут телек» төшөнсәләре араһындағы нисбәт. Был парҙарҙы ьарлыҡҡа килтергән тел берәмектәренең үҙаллы былыуы шик тыуҙырмай. Шунлыҡтан ҡараим теленең бөтә варианттары ла өйрәнеүҙе талап итә.  

Ҡырым диалекты — къарай тили, тракай диалекты — karaj tili. Телдең ҡараимса аталышы: Лашон Кедар (бор.-йәһ. לשון קדר‎ — «күсмәндәр теле»[4]), Лешон Татар (бор.-йәһ. לשון טטר‎ — «татарҙар теле»), татар һөйләше, төрөк-татар теле.

ХХ быуат башында Ҡырымда милләт-ара аралашыу теле булараҡ ҡулланылған урыҫ теле ҡараим телен ҡулланылыштан тулыһынса тиерлек ҡыҫырыҡлап сығара[5]. Әлеге ваҡытта ҡараим теленең бөтә диалекттары, траҡай диалектынан тыш, бөтөнләй юғалған[6]. Ҡараим теленең лексик составы гебраизмдарҙың бик күп булыуы менән айырылып тора.

Траҡай һәм галич диалекттары араһындағы айырма үҙгәртергә

Фонетикала — тап килеүҙәр ö/э, ÿ/и, ‘ä/е, ш/с, ж/з, ч/ц, дж/дз, эй/ай, нъл/лл, й/н(<нъ), ауслауте х/к(<къ): öп‑/эп‑ «үбеү», кельгяньляр/кельгенлер «улар килде», баш/бас «баш», тережя/терезе «тәҙрә», ач/ац «ас», джан/дзан «күңел», бармах/бармак «бармаҡ», булэй/булай «шулай», энъли/элли «илле», майа/манъа «миңә»; тап килеү и, е алдынан т’/к: тис/кис «зуб», келди/келги «ул килде»;

морфологияла — хәбәрлек һәм эйәлек аффикстары төрлө формала килә: ‑мын, ‑мин / ‑мен, ‑м; ‑сын, ‑син / ‑сен, ‑с; ‑й / ‑н; ‑йыз, ‑йиз, ‑йуз, ‑йÿз / ‑ныз, ‑низ, ‑нуз, ‑нÿз; ике диалектта ла сифат ҡылым ҡулланыла ‑адогъон: барадогъон « шунда бара торған»;

синтаксиста славян телдәре йоғонтоһонда үҙгәрештәр күҙәтелә;

лексикала — үҙгәрртелеп йәһүд һүҙҙәре, славянизмдар, бер ни тиклем ғәрәп-фарсы һүҙҙәре ҡулланыла.

Яҙмаһы үҙгәртергә

XX быуатҡа тиклем ҡараимдар ғәҙәттә яҙмала йәһүд алфавитын ҡуллана. Күп кенә ҡараим ғаләләрендә өле булһа йәһүд яҙмаһы менән ҡулдан яҙылған төрлө йөкмәткеле йыйынтыҡтар һаҡлана, улар меджума тип атала. XX быуат барышында ҡараим общинлары латин алфавитының төрлө модификацияларын (Яналиф, литва һәм поляк алфавиты) һәм кириллицаны файҙалана.

 
Страница журнала Karaj Awazy, польский алфавит, луцкий диалект, 1931 год

Ҡырым ҡараимдарының латин алфавиты (1920-1930-сы йылдар)[7]

A a B ʙ C c Ç ç D d E e F f G g
H h I i J j Q q Ƣ ƣ L l M m N n
Ꞑ ꞑ O o Ɵ ɵ P p S s Ş ş Ь ь K k
U u V v Y y R r T t X x Z z Ƶ ƶ

Хәҙерге ваҡытта литва ҡараимдары латин алфавитының литвай вариантын , ә Ҡырым ҡараимдары кириллица ҡуллана.

Ҡырым ҡараимдарының кирилица алфавиты

А а Б б В в Г г Гъ гъ Д д Дж дж Е е
Ж ж З з И и Й й К к Къ къ Л л М м
Н н Нъ нъ О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т
У у Ӱ ӱ Ф ф Х х Хъ хъ Ц ц Ч ч Ш ш
Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я
  • Я, Ю хәрефтәре бик һирәк ҡулланыла, ЙУ, ЙА диграфтары (дифтонгтары) менән алмаштырыла.
  • Ь хәрефе Л-де йомшартыу өсөн ҡулланыла.
  • Щ урыҫ теленән ингән һүҙҙәрҙә генә осрай.
  • Ӱ Ӧ хәрефтәре [ү] һәм [ө] кеүек әйтелә.

Ҡараим телен өйрәнеү һәм уҡытыу үҙгәртергә

2003 йылдан алып Траҡай (Литва) ҡалаһында Кельн университеты һәм Уппсала университеты ярҙамында ҡараим теленең траҡай диалектын өйрәнеү буйынса йәйге мәктәп эшләй[8][9]. Ева Чато Йохансон, Дэвид Натан һәм Карина Фиркавичюта UNESCO ярҙамы менән[10] телде өйрәнеү буйынса мультимедиа әсбабын — Spoken Karaim[11] булдыра. Проекттың нигеҙен ҡараим телен белеүселәр ҡатнашлығында яҙҙырылған юғары сифатлы цифрлы аудиояҙмалар һәм видеоклиптар тәшкил итә. Ошо яҙмалар нигеҙендә транскрипция, һүҙлек, грамматика һәм һүҙҙәрҙең үҙ-ара ярашыуы бирелә[12].

2006 йылда ҡараим теле Украинала өйрәнелгән 16 төбәк теленең береһе тип таныла, сөнки 72 кеше ҡараим телен үҙенең туған теле тип таный.

Ҡырым инженер-педагогия университетының ҡырым-татар әҙәбиәте кафедраһында ҡырым-татар һәм ҡараимтелдәрен сағыштырып тикшереү үткәрелә[13]. Әлеге ваҡытта университетта ҡараим телен уҡытыу тураһындағы мәсьәлә тикшерелә. Ҡырым ҡараимдарының «Крымкарайлар» ассоциацияһы 3 йәкшәмбе мәктәбен ойошторған, уларҙа 25 уҡыусы ҡараим телен, тарихын һәм мәҙәниәтен өйрәнә. 2011 йылда Евпаторияла ҡараим телен өйрәнеү буйынса факультатив эшләй[14]. Мелитополдә Софья Гелиевна Ялпачик балаларға ҡараим теленең ҡырым диалектын уҡыта.

2011 йылда Ягеллон университетында (Краков, Польша) күренекле ҡараим яҙыусыһы һәм драматургы Сергиуш Рудковскийҙың туғаны Михал Немет[15] луцко-галич диалектында ҡараим әҙәбиәте буйынса дисмсертация яҡлай. Познандә Адама Мицкевич исемендәге университетта өлкән ғилми хеҙмәткәр Хенрик Янковски ҡараим телен өйрәнеүгә етәкселек итә. Һуғышҡа тиклем ҡараим теленең луц диалектында сығып килгән Karaj Awazy журналында күренекле мәғрифәтсе һәм филолог Александр Мардковичтың донъя күргән әҙәби әҫәрҙәре ҡайтанан халыҡҡа ҡайтарыла.

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ ScriptSource - Lithuania
  2. ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  3. ↑ Э. Р. Тенишев. К ИЗУЧЕНИЮ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ КРЫМА // Известия АН СССР. Серия литературы и языка. — Т. 54. — № 1. — М., 1995. — С. 41-48
  4. ↑ Ельяшевич В. А. От «татарского» языка к крымскому диалекту караимского языка: к проблеме идентификации разговорного языка крымских караимов // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. — Симферополь: Крымский инженерно-педагогический университет, 2019. — В. 7. — С. 216—230.
  5. ↑ Цитата: «…В настоящее время татарский язык у крымских караимов вытесняется языком русским, так что молодое поколение, в особенности во внекрымских городах, его почти не понимает, а в самом Крыму он употребляется в домашнем быту только в бедных, мало культурных семьях.». Казас И. И. Общие заметки о караимах // Караимская жизнь. — М., 1911. — Кн. 3-4, август-сентябрь. — С. 37-72
  6. ↑ Today, the only living variety of Karaim is spoken in Lithuania. While it is highly endangered, the two other major varieties, those of the Crimea and Halich, are practically extinct. // Csató, Éva Á. and Nathan, David (2007) 'Multiliteracy, past and present, in the Karaim communities.' Language Documentation and Description, 4. pp. 207—230.
  7. ↑ J. Şamaş. Qrьmda qaraim вalalarь ycyn ana tilinde alefвet ve oquv kitaвь. — Aqmeçed: Qrьm devlet neşrijatь, 1929.
  8. ↑ Школа Караимского Языка
  9. ↑ Григулевич Н. И., Петров-Дубинский О. В. Летняя школа караимского языка // Этнографическое обозрение. — М.: РАН, 2011. — № 3. — С. 163—169. — ISSN 0869-5415.
  10. ↑ Spoken Karaim (CD-ROM); 2003
  11. ↑ Csató. Éva Á. and David Nathan 2004. Multimedia and the documentation of endangered languages. In Peter K. Austin (ed.) Language documentation and description, Vol. 1, 73-84. London: School of Oriental and African Studies.
  12. ↑ Csató. Éva Á. and David Nathan [with Karina Firkavičiutė] 2004. Spoken Karaim (version So1) [Interactive multimedia CD-ROM]
  13. ↑ Крымское агентство новостей. Дата обращения: 18 сентябрь 2014. Архивировано 30 сентябрь 2014 года. 2014 йыл 30 сентябрь архивланған.
  14. ↑ Друга періодична доповідь України про виконання Європейської хартії регіональних мов або мов меншин 2013 йыл 19 декабрь архивланған.
  15. ↑ Németh, Michał A different look at the Lutsk Karaim sound system (from the second half of the 19th century on) (инг.) // Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis. — 2011. — Т. 128. — С. 69–101. — DOI:10.2478/v10148-011-0016-2

Шулай уҡ ҡара үҙгәртергә

  • Галичский диалект караимского языка
  • Крымский диалект караимского языка
  • Тракайский диалект караимского языка

Әҙәбиәт үҙгәртергә

Һылтанмалар үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡараим_теле&oldid=1140582» битенән алынған