Гагауз теле

Гагауз теле (гаг. Gagauz dili/Гагауз дили) — Алтай тел ғаиләһендәге оғуҙ төркөмөнә ингән тел. Ул урыҫ һәм румын ("молдован") теле менән бер рәттән Молдовалағы Автономиялы Территориаль Берәмек — Ғағауыз Еренең рәсми теле.

Гагауз теле
Телдең үҙатамаһы	Gagauz dili
Илдәр	Молдова (Ғағауыҙстан), Украина һәм башҡалар
Регионы	Молдова составындағы Автономиялы Территориаль Берекмә — Ғағауыз Ере
Рәсми хәле	Ғағауызстан
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	150 000 тирәһе
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Алтай ғаиләһе Төрки тармағы Уғыҙ төркөмө
Әлифба	Латин әлифбаһы, совет ваҡытында — кирил әлифбаһы (Гагауз имләһе)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	gag гаг 145
ISO 639-1	юҡ
ISO 639-2	юҡ, Алтай ғаиләһенең коды (tuu) ҡулланыла
ISO 639-3	gag
Был телдә Википедия

Таралышы

Молдованың көньяғында, Болгарияның төньяҡ-көнсығышында һәм Румынияла, Украинаның көньяҡ-көнбайышында, өлөшләтә Ҡаҙағстанда, Урта Азияла, Төньяҡ Кавказда таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 200 меңгә яҡын кеше (1989). Төрөк теленә яҡын. Боронғо уғыҙ ҡәбиләләре теленә барып тоташа.

Диалекттары

Молдова һәм Украина биләмәһедә ике диалекты айырыла: чадыр‑лунга-комрат (үҙәк) һәм вулканешт (көньяҡ). Әҙәби нормалары үҙәк диалект нигеҙендә формалаша һәм үҫешә. Гагауз теле роман һәм славян телдәренең һиҙелерлек йоғонтоһон кисерә, һөҙөмтәлә төрки телдәрҙең грамматик төҙөлөшөнә хас булмаған һыҙаттарға эйә була.

Фонетикаһы

Фонетикаһына тартынҡыларҙың алғы рәт һуҙынҡылары алдынан һәм һүҙ аҙағында килгәндә үтә нәҙегәйеүе, өҫкө күтәрелеш һуҙынҡыларының һүҙ башында дифтонгылашыуы һәм йотлашыуы хас, сағ.: гагаузса “уон” — башҡортса “ун”, “иÿлдö” — “үлде”. Төп морф. үҙенсәлектәре: ‑маа/‑мää м‑н тамамланған инфинитив барлыҡҡа килә (‑маға/‑мейä меән тамамланған төбәү килеш формаһынан): гагаузса “хазыр йардым етмаа” — башҡортса “ярҙам итергә әҙер”; шартлы теләк һөйкәлеше, күп теркәүестәр һәм теркәүес һүҙҙәр формалаша (башлыса һорау алмаштарынан һәм рәүештәрҙән); “ани” билдәләү алмашы бар: гагаузса “о таш, ани ÿстÿндä отуру(р)муш — башҡортса “ул ултырған таш”. Лексикаһында румын, молдаван, болгар һәм урыҫ телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр байтаҡ.

Синтаксисы

Гагауз теле синтаксисында ябай һөйләмдә төрки телдәр өсөн традицион булған һүҙҙәр тәртибенең тулыһынса үҙгәреүе күҙәтелә: хәбәр (ҡылым йәки исем) һөйләмдең аҙағында түгел, ә эйә йәки тултырыусы алдынан килә: гагаузса “ески вакытларда вармыш бир ихтäр” (борон йәшәгән бер ҡарт) — башҡортса “борон бер ҡарт йәшәгән”, гагаузса “ооллары бакармышлар бобасына” (улдары ҡараған аталарына) — башҡортса “улдары аталарына ҡараған”. Гагауз теле “диил” (түгел) киҫәксәһе инҡар ителгән һүҙҙән һуң түгел, ә унан алда бирелә: гагаузса “диил беним” — башҡортса “минеке түгел”, “диил чоктан” — “күптән түгел”. Кириллицаға нигеҙләнгән яҙмаһы 1957 йылдан алып ҡулланыла.

Имлә

Ҡарағыҙ: Гагауз имләһе
Башта Гагауз телендә грек әлифбаһы ҡулланылған. 1957 йылда Гагауз теленең әлифбаһы (кирил имләһе нигеҙендә) ҡабул ителгән. 1996 йылнан башлаған латин (төрөк әлифбаһы нигеҙендә булдырылған) әлифбаһы ҡулланыла. Шулай уҡ был әлифбала [ts] (ц) өнө өсөн ҡулланылған Ţ хәрефе һәм [æ] (ә) өнө өсөн ҡулланылған Ä хәрефе лә бар.

Хәҙерге Гагауз әлифбаһы:

А а	Ä ä	B b	C c	Ç ç	D d	Е е	F f
G g	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l	M m
N n	O o	Ö ö	Р р	R r	S s	Ş ş	T t
Ţ ţ	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z