Туҡай аһәңдәре

Тукай аһәңдәре (рус. В ритмах Тукая) - 1975 йылда Алмаз Монасипов тарафындан ете Ғабдулла Тукай шиғырына камера оркестры һәм тауыш өсөн яҙылған вокаль-симфоник поэма. Композиторҙың иң билдәле әҫәрҙәренең береһе булып тора. Ике редакцияһы билдәле. Эмиль Йәләлетдинов һәм Иҙрис Ғәзиев башҡарыуында билдәле. Әҫәрҙең алты кисәһе татар телендә, береһе татар йәки иҫке татар әҙәби телендә башҡарыла ала.

Туҡай аһәңдәре
Сәнғәт формаһы	симфоник поэма һәм вокальный цикл[d]
Башҡарыусы/артист	Ғәзиев Иҙрис Мөҙәрис улы һәм Заляльдинов, Эмиль Усманович[d]
Әҫәрҙең теле	татар теле һәм иҫке төрки теле
Нәшер ителеү ваҡыты	1976
Композитор	Монасипов Алмаз Закир улы
Текст авторы	Ғабдулла Туҡай
Инструментовка	даф[d], электрогитара[d], голос[d], рояль[d], перкуссия[d] һәм струнный оркестр[d]
Сәнғәт әҫәренең бүлектәре һаны	7 Йыр

Тарих

Поэма 1975 йылда композитор тарафындан бөйөк татар шағирының 90 йыллығына арнап традицион булмаған камера оркестры өсөн яҙылған. 1976 йылда Татарстан китап нәшриәтендә баритон тауышы һәм фортепиано өсөн транскрипция сыға.

Тасуирлама

Эмиль Җәләлетдинов

Композиторҙың джаз менән ҡыҙыҡһыныуы өлөшләтә Олег Лундстрем оркестры менән хеҙмәттәшлек һөҙөмтәһе. Вокаль-симфоник поэма, бер яҡтан, татар мөнәжәттәре-бәйеттәре, инҡилабҡа тиклемге осорҙа хас көйләп һөйләү ысулы һ.б. татар һәм ҙурырак алғанда - дөйөм Шәреҡ музыкаһының үҙенсәлектәренә таянып яҙыла. Әсәрҙә Тәфтиләү, Пар ат татар халыҡ көйҙәре ҡулланыла. Поэмала киң ҡулланылған 5/8 һәм 7/8 үлсәмдәре, йәғни ритмик үҙенсәлектәр татар һәм башҡорт халҡының мөнәжәт, бәйет кеүек көйләп уҡыу жанрҙарынан ғибәрәт.

Икенсе яҡтан, Европаның заманса ағымдары джаз, Георг Фридрих Гендель музыкаһын хәтерләткән нео-классицизм, эстрада музыкаһы үҙенсәлектәре лә сағыла.

Әҫәрҙең 1 һәм 3 -се киҫәктәре шағирҙың тыуған яғы менән бәйле шиғырҙарға нигеҙләнә, 2, 4, 5 -се киҫәктәрҙәге шиғырҙар - шағирҙың эске донъяһын һәм күңеленең тойғоларын һүрәтләй, 6 һәм 7 -се кисәктәр йәмғиәтте үҙгәртеү, революцион темалар менән тығыҙ үрелеп ята.

Һалыу эше

Әҫәр 7 киҫәктән тора:

№	киҫәктең исеме	шиғырҙарҙың исеме	шиғыр яҙылыу йылы	I ред.	II ред.
1	(Инеш)	——		c-moll	d-moll
	Тыуған еремә	Тыуған еремә	1907	С-дур	Д-дур
2	Ҡуҙғатмаҡсы булһаң халыҡ күңелдәрен	Серләүхәһеҙ (исемһеҙ)	1909	fis-moll	g-moll
3	Тыуған ауыл	Тыуған ауыл	1909	c-moll	f-moll
4	Тәүбә вә истиғфар	Тәүбә вә истиғфар (Пушкиндан үҙгәртелде)	1911	d-moll	e-moll
5	Өҙөлгән өмид	Өҙөлгән өмид	1910	Ф-дур	Г-дур
6	Белмәнем	Мөриттәр ҡәберстанындан бер ауаз	1906	c-moll	d-moll
7	Был йәмһеҙ болот баштан китәр	Татар йәштәре	1912	e-moll	f-moll

Редакциялар

Әсәнең ике редакцияһы билдәле. Беренсе редакцияһы баритон тауышы өсөн тәғәйенләнә. Икенсе редакцияһы - тенор Идрис Газиев өсөн яҙылған. Икенсе редакция түбәндәге инструменталь төркөмдө талап итә:

• тенор микрофоны менән
• 2 электрогитара
• орган йәки электроорган
• король микрофоны менән
• микрофон менән бәрәңге уйын ҡоралдары
• диафрагмы / дәфтәр
• ҡыллы оркестр (I, II скрипка, альт, виолончель һәм контрабас партиялары)

Музыка

Инеш

Әсәнең эпиграфы булараҡ Г. Тукайҙың "Пар ат" шиғырына яҙылған халыҡ көе ҡулланыла. Инештең музыкаһы уса торган ритмик остинатога ҡушылып яңғыраған "Пар ат" көйөндән ғибәрәт. "Пар ат" көе музыкаль әҫәрҙең башҡа киҫәктәрендә дә ҡулланыла. "Пар ат" шиғырында шағирҙың яҙмышы буйынса насип булған Ҡазанға килеүе сағылыс таба. Был йәһәттән "Пар ат" темаһы әҫәрҙә яҙмыш темаһы итеп күҙалланырға мөмкин. "Пар ат" әҫәрҙә һүҙһеҙ ҡулланылған һигеҙенсе Г.Тукай әсәһе булыуы ла фаразлана.

Тышҡы медиафайлдар

Тыуған еремә

Ябай диапазонда, әммә мелизмдарға бай вокаль партия татар һәм башҡорт халыҡтарының китап көйҙәренә оҡшаш. Вокал партия оркестрындағы пентакордтар менән бергә үрелеп килә. Шағир әҫәрендәге 9 бәйеттең 6-һы ғына ҡулланыла һәм әҫәрҙең 3 куплетын тәшкил итә.

Ҡуҙғатмаҡсы булһаң халыҡ күңелдәрен

Әҫәрҙең икенсе киҫегендә Г. Тукайҙың Серләүхаһыз, йәғни исемһеҙ шиғыры тулыһынса ҡулланыла. Был йырҙа ҡулланылған алымдарҙың күбеһе, шул иҫәптән алтын секвенция гармоник эҙлеклелеге, 1970-се йылдарҙағы совет эстрада музыкаһында таралған алымдарға яҡын. Куплет араларында орган ғына уйнаған эпизодтар шәреҡ музыкаһын хәтерләтә.

Тыуған ауыл

Өсөнсө киҫәктә совет заманындағы донъяға ҡараш талаптарына буйһонорға мәжбүр булған автор Ғабдулла Тукай исемдәш шиғырындағы дүрт строфаның тик өсәүһен генә ҡуллана. Ҡөрьәнде, Мөхәммәт пәйғәмбәрҙе һүҙмә алған икенсе строфа төшөрөлөп ҡалдырыла. Төп мөнәжәтте хәтерләткән моң орган аккордтары менән үрелеп бара.

Тәүбә вә истиғфар

Киҫәктә Ғабдулла Туҡайҙың Александр Пушкин яҙған "Унынсы васыят" шиғырына яуап булып торған исемдәш шиғыры аҙағына тиклем ҡулланыла. "Тәүбә вә истиғфар" шәреҡ музыкаһына хас булған нәзирә жанрына, йәғни бер автор әҫәрен башҡа автор тарафындан яңыса бәйян итеүгә яҡын. Киҫәктә ҡулланылған бәләкәй секундлар һәм ритмик үҙенсәлектәре классик шәреҡ музыкаһын хәтерләтә . Бәләкәй секундалы инеш һорнай тембрына оҡшау маҡсатын күҙ алдында тота. Шулай итеп, әлеге йырҙағы һорнай һәм дәф ансамбле уны шәреҡтең еңел музыкаһына яҡынайта (мәҫәлән, шулай уҡ тынлы музыка ҡоралы булһа ла, суфи идеялар менән бәйле нәй етди музыкала йышыраҡ ҡулланыла.

Өҙөлгән өмид

Киҫәктең башында "Пар ат" лейтмотивы яңғырай. Кисәктең нигеҙендә Ғабдулла Тукайҙың иң билдәле шиғырҙарының береһе - татар һәм башҡорт халҡының "Тәфтиләү" көйөнә йырланған "Өҙөлгән өмид" шиғыры ята. Был киҫәк йырлау һәм һөйләүгә яҡын өлөштәрҙе тоташтыра һәм бу вокал партияһын башҡа киҫәктәргә ҡарағанда сағыштырмаса байыта. Был киҫәктең лирик яҡтан күптөҫмөрлөгө уны вокаль-симфоник поэманың лирик үҙәге булып санаға юл аса

Был киҫәктә татар һәм башҡорт халҡының "Тәфтиләү" көе бер тапҡыр үҙгәрешһеҙ ҡулланыла. Ул оркестр партияһында йырсыға ҡушылып 48-64 такталарҙа башҡарыла. Ике көй бергә башҡарылған көй музыка үлсәмдәре менән айырылып тора, шуға күрә тыңлаусы тарафынан еңел таныла. "Тәфтиләү" көйө кисәктең башҡа өлөштәрендә үҙгәрештәр менән генә ҡулланыла.

Был киҫәктә 43-46 такталарҙа "Пар ат" лейтмотивының яртыһы йырсы партияһында барлыҡҡа килә.

Белмәнем

Алтынсы киҫәк Ғабдулла Тукайҙың "Ике йөҙ йылдан һуң инҡираз" романы йоғонтоһонда яҙылған Гәяз Исхаҡиҙың шиғырына нигеҙләнә. Был Ғабдулла Тукайҙың "Мөриттәр ҡәберстанындан ауаз" шиғыры Хабитулла Салиховтың билдәле "Тәндә йәнәм" мәрсияһына яуап итеп күҙаллана. "Тәндә йәнем" суфыйсылыҡ идеяларыннан ғибәрәт булһа, "Мөриттәр ҡәберстанындан ауаз" башының инҡилаби үҙгәрештәр индереү идеяларына нигеҙләнә. Әҫәр шиғри алымдарға бай: анафоралар, эпифоралар уға үҙе бер матурлыҡ яуҙыра. Шиғыр 11 бәйеттән тора, ә уртаһында алтынсы бәйеттә "Ҡөръән" тигән һүҙ ҡулланыла. Һәр бәйет "бәлки, белмәнем" тигән һүҙҙәре менән тамамлана. Бәйеттәр грамматик төҙөлөшө яғынан тиң: ҡабатланған һүҙ менән белдерелгән тамамлыҡтан башланса, юл уртаһында - "уайран идән", "иһдам идән", "игъдам идән" кеүек сифат ҡылым менән белдерелгән эйә, һәм "икәндер, белмәнем" кеүек текст менән тамамлана. Һәр бер юлда ыңғай йәки кире түңәрәк тураһында һүҙ алып барыла: кире түңәрәктәрҙе имандар, мөриттәр, имандар эйәрсендәре менән күрһәткәндә, ыңғай геройҙарҙың вәкиле итеп шағирҙар, ишандарға ҡаршылар, "инсан" Ғаяз Исхаҡи һәм автор үҙе билдәләнә.

Мөриттәр ҡәберстанындан ауаз
Милләти вәйран идән ишан икәндер, белмәдем; Ул ишанлар милләтә дошман икәндер, белмәдем. Милләти иһдам идән, игъдам идән шунлар имеш; Анларый инкяр идән зи шан икәндер, белмәдем. Анларый юк итмәк ичөн чын күңелдән чалышан — Милләти әгълая чалышан икәндер, белмәдем.
<...>

Әммә Алмаз Монасыйпов шиғырҙың совет осоро сәйәсәте талаптарына үтәгән вариантын ҡулланырға мәжбүр була, һәм төп мәғәнәһен үҙ эсенә алған 10-сы бүлек төшөрөлгән, алтынсы бүлектә "Ҡөрьән" һүҙе "Чулпан" һүҙе менән алмаштырыла. Был киҫәк Ғабдулла Тукайҙың төп нөсхәи һүҙҙәре һәм Нури Арслан хәҙерге татар әҙәби теленә яҡынлаштырылған варианттары менән баҫтырыла. Әммә Иҙрис Ғәзиев һәм Эмиль Йәләлетдинов репертуарында ул Нури Арслан эшкәртеүендәге һүҙҙәргә генә башҡарыла. Был Ғ. Тукай шиғырының төп идеяларының береһе - тәсәуыфчылыҡҡа ҡарата тәнҡит, әммә уны инҡар итеү түгел.

Башҡарыуҙар

Әҫәрҙең премьераһында (һәм беренсе редакцияһында) баритон Эмиль Йәләлетдинов Алмаз Монасипов етәкселегендәге оркестрга ҡушылып башҡарыла. Икенсе редакция 1993 йылда тенор Идрис Газиев тауышына иҫәпләп яһала. Бөгөнгө көнгә Тукай аһәңдәре Ҡазан, Өфө, Мәскәү, Петербург, Екатеринбург һ.б. ҡалалар концерт залдарында башҡарылды. Әҫәр Эмиль Җәләлетдинов башҡарыуында Татар музыка фонохрестоматияһының туғыҙынсы дискина ла яҙҙырыла.

Ҡыҙыҡлы факттар

Әсәрнең өченче кисәге "Туган авыл" Алмаз Монасыйповның "Өч флейта һәм арфа өсөн камера концерты"нда (рус. Камерный концерт для трех флейт и арфы, 1979) икенсе кисәнең төп темаһы булараҡ ҡулланыла.

Әҙәбиәт

• Бородовская Л.З. Традиции суфизма в татарской музыке. — Москва, Берлин: Директ-медиа, 2020. — P. 218. — ISBN 978-5-4499-1575-7.
• Газиев И.М. Граммофон язмаларында Тукай әсәрләре (тат.). Фәнни Татарстан, 2017 №2 37-43. Дата обращения: 29 июнь 2020.
• Идрис Газиев: Тукай яшәргә өмет бирә  (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 июнь 2020.
• Дулат-Алеев В. Татарская музыкальная литература. — Казань: Казанская государственная консерватория, 2007. — P. 492. — ISBN 5-85401-082-8.
• Җәләлетдинов Эмиль Усман улы  (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 июнь 2020. Архивировано 29 июнь 2020 года.
• Моң патшасы Алмаз Монасыйповның тууына 90 ел  (билдәһеҙ) (август 31). Дата обращения: 29 июнь 2020.
• Самигуллина Эльвира, Нигматуллин Айрат. «Маршем Сайдашева впервые со времен ханов татарская музыка заставила шагать армию»  (билдәһеҙ). Дата обращения: июнь 12.
• Раил Сәйфуллин. Габдулла Тукай сүзләренә иҗат ителгән вокаль музыка  (билдәһеҙ). Музыка дәресләре: 5—7 нче сыйныфлар: Укытучылар өчен методик кулланма.. Мәгариф (2004). Дата обращения: 29 июнь 2020.
• Наилә Шәрифуллина. .

Тышҡы медиафайлдар