Сун империяһы

Сун империяһы (ҡыт. ябайл. 宋朝, пиньин: Sòng Cháo, палл.: Сун чао) — Ҡытайҙа 960 йылдан 1279 йылғаса йәшәп килгән дәүләт. Идара (етәкселек) итеүсе династия — Чжао (趙), хакимлек ҡылған зат-тоҡом фамилияһы буйынса.

Сун империяһы
宋朝
Төньяҡ Сун 1111 йылда
←   → 960 — 1279
Баш ҡала	Кайфэн (Баньлян) (1 млн. кеше), Ханчжоу (Линьань) (800 мең кеше)
Телдәр	ҡытай теле
Дин	конфуцианлыҡ, буддизм, даосизм
Халҡы	100 млн. кеше
Идара итеү формаһы	монархия
Династия	Чжао (趙)
Сун империяһы Викимилектә

Ҡытай тарихы Ҡытай тарихы
Тарихҡа тиклемге Ҡытай
Өс хаким һәм биш император
Ся династияһы
Шан династияһы
Чжоу	Көнбайыш Чжоу
	Көнсығыш Чжоу	Яҙҙар һәм Көҙҙәр
		Һуғышыусы батшалыҡтар
Цинь династияһы
Чу династияһы — болалы ваҡыт
Хань		Көнбайыш Хань
		Синь: Ван Ман
		Көнсығыш Хань
Өс батшалыҡ дәүере:		Вэй, Шу, У
Цзинь		Көнбайыш Цзинь
		Ун алты вәхши дәүләт	Көнсығыш Цзинь
Көньяҡ һәм төньяҡ династиялар
Суй династияһы
Тан династияһы
Ляо		Биш династия һәм ун батшалыҡ дәүере
		Сун	Төньяҡ Сун
Цзинь	Көнбайыш Ся		Көньяҡ Сун
Юань династияһы
Мин империяһы
Цин империяһы
Бэйян хөкүмәте
Ҡытай Халыҡ Республикаһы		Ҡытай Республикаһы

Империяға нигеҙ һалыу 907 йылда Тан династияһы (唐朝) ҡолатылғандан һуң Ҡытайҙа хөкөм һөргән бүленгәнлек, ваҡланғанлыҡ һәм тарҡаулыҡты туҡтата. Империяның барлыҡҡа килгәнгә тиклем ил Биш династия һәм ун батшалыҡ дәүерен (五代十国) үткәрә. Династия тарихында 1127 йыл һынылыш осоро булып һанала. Чжурчжэндәр ҡәбиләләре дәүләте Цзинь ғәскәре Сун империяһының баш ҡалаһы Кайфэнды (Баньлянды) баҫып ала. Император ғаиләһе яҡындары һәм ҡуштандары менән Маньчжурияға тотҡонлоҡҡа ҡыуып алып кителә, әммә тәхеттән ҡолатылған монархтың бер улына көньяҡҡа, хәҙерге тарихи өлкә булып һаналған Цзяннань өлкәһенә ҡасырға мөмкинлек тыуа. Ул баш ҡаланы Ханчжоуға (Линьань) күсерә, ә уның ғәскәр башлығы Юэ Фэй (аҙаҡтан Ҡытайҙың милли батыры) чжурчжэндәрҙең көньяҡҡа артабан хәрәкәт итеүен туҡтата. Шунан сығып Сун империяһының тарихы баш ҡаланың күсерелеүе менән бәйле «Төньяҡ осор» (баш ҡала күскәнсе) һәм «Көньяҡ осор» (баш ҡала күсерелгәндән һуң) тигән ике дәүергә бүленеп йөрөтөлә.

Иҡтисады

Сауҙаның һәм һөнәрселектең әүҙем үҫеше, Көньяҡ Азиянан дөгөнөңяңы сорттарын индереү халыҡ һанының йылдам артыуына килтерә: Сун династияһы хакимлек итә башлаған саҡта империяла 60 миллион кеше йәшәһә, Сун дәүеренең икенсе яртыһы осорона бында көн итеүселәрҙең нисбәте 100 миллионға етә.

Сун династияһы хакимлек иткән осорҙа илдә иҫәпләшеү өсөн банкнот ҡулланыла башлай һәм ҡытай һыу транспортының һәм диңгеҙҙә йөҙөү даирәһенең бығаса күрелмәгәнсә үҫеше күҙәтелә. Төньяҡ тарафтарҙан даими һағалап торған һуғыш һәм баҫҡынсылыҡ ҡурҡынысы үҙ сиратында оборона комплексының тейешле кимәлгә күтәрелеүенә һәм технологик алға барышҡа алып килә. Шуға ла Кайфән ҡалаһындағы металлургия тармағының ныҡлы күтәрелеше һәм дарыны хәрби маҡсаттарҙа ҡулланыу бик тә нигеҙле рәүештә ошо осорға ҡараған техник ҡаҙаныш булып һанала.

Фән һәм мәҙәниәт

Восстановленная 16-метровая стела на 6-метровой черепахе - часть сунского монументального комплекса Шоу цю в Сяньюане (ныне Цюйфу), сооруженного в честь легендарного Жёлтого императора

Ижтимағи тормошта, хужалыҡта, көнкүрештә һәм иҡтисадта урынлашҡан, үҙ сиратында Тан династияһы империяһы дәүерендә хөкөм һөргән хәрби-феодаль системанан тамырынан айырылып торған яңы иҡтисади тәртип һәм ҡоролош шарттарында Сун империяһы бығаса беленмәгән интеллектуаль күтәрелеш кисерә, - ул күп яҡтан Һуғышыусы батшалыҡтар осорондағы «Йөҙ мәктәп» үҫеше менән тап килә. Баҫма пресс барлыҡҡа килеү арҡаһында фәнни һәм нәфис әҙәбиәт күп һәм әүҙем таралыш ала. Күп яҡлы талант эйәһе һәм киң билдәле ғалим Шэнь Ко эшмәкәрлеге нәҡ ошо Сун династияһы хакимлеге осрона тура килә. Нәҡ был ваҡытта шулай уҡ рәссамдар Ма Юань (кит. трад. 馬遠, упр. 马远, пиньинь: Mǎ Yuàn), 1160—1225) һәм Ся Гуй (кит. 夏圭, ок.1195-1224) уңышлы ижад итә. Хайуандарҙы һүрәтләүҙә уларҙың һөнәрҙәше И Юаньцзи́ (кит. упр. 易元吉, пиньинь: Yi Yuanji;) (около 1000 — около 1064) юғары оҫталыҡҡа ирешә. Философтар Чэн И (кит. упр. 程颐, пиньинь: Chéng Yí) (1033 — 1107) менән Чжу Си (кит. упр. 朱熹, пиньинь: Zhū Xī, тж. шулай уҡ Чжу Юаньхуэй, Чжу Чжунхуэй һәм Чжу Хуэйань исемдәре менән дә билдәле; 1130—1200) конфуцианлыҡ тәғлимәтен неоконфуцианлыҡ тип үҙгәртеп сығыш яһай. Династия кризис кисергән йылдарҙа үҙенсәлекле социаль аҡыл эйәһе Дэн Му йәшәп, ижад итә.

Көньяҡ Сундың Цзинь дәүләтенә ҡаршы көрәше

Көньяҡ Сун 1142 йылда.

1141 йылда төҙөлгән тыныслыҡ килешеүенә ҡарамаҫтан, Цзинь империяһы бөтөн Ҡытай ерҙәрен яулау өмөтөн юғалтмай, ә Сун династияһы үҙ сиратында еңелгән өсөн үс алыу тураһында хыяллана. 1161 йылда Цзинь хакимы Хайлин-ван 300 меңлек армия туплай һәм Сун биләмәләренә баҫып инә. Ҡытайҙар ут бөрккөс ҡоралдары ярҙамында Цзинь флотын яндыра. Чжурчжэндарҙың ҡоро ерҙәге ғәскәре лә еңелеүгә дусар була. 1208 йылда һуғыш ҡабаттан башлана, сундар бер нисә алышта еңелгәндән һуң солох төҙөрү тәҡдиме яһарға мәжбүр була. 1217 йылда Цзинь яугирҙары Сун биләмәләренә тағы һөжүм итә, күп ҡалаларҙы ала, әммә талантлы хәрби етәксе Чэнь Гуй етәкселегендә оборона тотҡан Дэань ҡәлғәһендә туҡтап ҡала. Яуап итеп ҡытайҙар көньяҡтағы Шаньдун ҡалаһын баҫып ала. 1234 йылда Сун һуғышсылары Кайфэн ҡалаһын ҡамай. Цзин империяһы тулыһынса еңелә, ә Сун империяһы һуғышсан һәм рәхимһеҙ монголдар менән күҙгә-күҙ тороп ҡала.

Монголдарҙың баҫып инеүе

Монголдар менән тәүге низағтар 1230-сы йылдарҙа теркәлә, әммә хәл иткес хәрәкәттәр 1258 йылда башлана — Мунке (Мункэ) хан ҙур һөжүм башлай. Ҡытай армияһы тар-мар ителә, әммә күп кенә ҡалалар ҡаршылыҡ күрһәтеүен дауам итә. 1259 йылда Мункэ вафат була, һәм монголдар кире сигенә. Артабан Мункэнең вәриҫе Хубилай Сун империяһын баҫып алыуҙы үҙенә маҡсат итеп ҡуя. 1267 йылда ул хәрби походын башлай, әммә уның армияһын Сянъян менән Фаньчэн ҡалаларын батырҙарса обороналаусылар туҡтата, бындағы һуғыштар биш йылға һуҙыла. 1275 йылда Сун армияһы Динцзячжоу ҡалаһы янында тулы еңелеүгә дусар була, икенсе йылына шулай уҡ Линьань баҫып алына. 1279 году сун флотының ҡалған көстәре Яйшан эргәһендә юҡ ителә, һәм 1280 йылға барлыҡ Ҡытайҙы Юань династияһы баҫып ала.

Сун дәүләте императорҙары

Сун династияһы (960—1279)

Һарайҙағы исеме	Үлгәндән һуң бирелгән исеме	Тыуғанда бирелгән исеме	Йәшәгән дәүере	Хакимлыҡ итеү дәүере	Хакимлыҡ итеү девизы һәм дәүере
Тарих йәһәтенән йышыраҡ ҡулланылған форма 宋帝昺 (Сун) + һарайҙағы исеме йә үлгәндән һуң бирелгән исеме.
Сун төньяҡ (960—1127)
Тай-цзу 太祖 Tàizǔ	Да Сяо-хуанди 大孝皇帝 Dàxiàohuángdì	Чжао Куанъинь 趙匡胤 Zhào Kuāngyìn	927—976	960—976	Цзяньлун (建隆 Jiànlóng) 960—963 Цяньдэ (乾德 Qiándé) 963—968 Кайбао (開寶 Kāibǎo) 968—976
Тай-цзун 太宗 Tàizōng	Гуан Сяо-хуанди 廣孝皇帝 Guǎngxiàohuángdì	Чжао Куанъи 趙匡義 Zhào Kuāngyì или Чжао Гуанъи 趙光義 Zhào Guāngyì	939—997	976—997	Тайпин Синго (太平興國 Tàipíngxīngguó) 976—984 Юнси (雍熙 Yōngxī) 984—987 Дуаньгун (端拱 Duāngǒng) 988—989 Чуньхуа (淳化 Chúnhuà) 990—994 Чжидао (至道 Zhìdào) 995—997
Чжэнь-цзун 真宗 Zhēnzōng	Юань Сяо-хуанди 元孝皇帝 Yuánxiàohuángdì	Чжао Хэн 趙恆 Zhào Héng	968—1022	997—1022	Сяньпин (咸平 Xiánpíng) 998—1003 Цзиндэ (景德 Jǐngdé) 1004—1007 Дачжунсянфу (大中祥符 Dàzhōngxiángfú) 1008—1016 Тяньси (天禧 Tiānxǐ) 1017—1021 Цяньсин (乾興 Qiánxīng) 1022
Жэнь-цзун 仁宗 Rénzōng	Мин Сяо-хуанди 明孝皇帝 Míngxiàohuángdì	Чжао Чжэнь 趙禎 Zhào Zhēn	1010—1063	1022—1063	Тяньшэн (天聖 Tiānshèng) 1023—1032 Миндао (明道 Míngdào) 1032—1033 Цзинъю (景祐 Jǐngyòu) 1034—1038 Баоюань (寶元 Bǎoyuán) 1038—1040 Кандин (康定 Kāngdìng) 1040—1041 Цинли (慶曆 Qìnglì) 1041—1048 Хуанъю (皇祐 Huángyòu) 1049—1054 Чжихэ (至和 Zhìhé) 1054—1056 Цзяю (嘉祐 Jiāyòu) 1056—1063
Ин-цзун 英宗 Yīngzōng	Сюань Сяо-хуанди 宣孝皇帝 Xuānxiàohuángdì	Чжао Шу 趙曙 Zhào Shù	1032—1067	1063—1067	Чжипин (治平 Zhìpíng) 1064—1067
Шэнь-цзун 神宗 Shénzōng	Шэн Сяо-хуанди 聖孝皇帝 Shèngxiàohuángdì	Чжао Сюй 趙頊 Zhào Xū	1048—1085	1067—1085	Синин (熙寧 Xīníng) 1068—1077 Юаньфэн (元豐 Yuánfēng) 1078—1085
Чжэ-цзун 哲宗 Zhézōng	Чжао Сяо-хуанди 昭孝皇帝 Zhāoxiàohuángdì	Чжао Сюй 趙煦 Zhào Xǔ	1077—1100	1085—1100	Юанью (元祐 Yuányòu) 1086—1094 Шаошэн (紹聖 Shàoshèng) 1094—1098 Юаньфу (元符 Yuánfú) 1098—1100
Хуэй-цзун 徽宗 Huīzōng	Сянь Сяо-хуанди 顯孝皇帝 Xiǎnxiàohuángdì	Чжао Цзи 趙佶 Zhào Jí	1082—1135	1100—1125	Цзяньчжунцзинго (建中靖國 Jiànzhōngjìngguó) 1101 Чуннин (崇寧 Chóngníng) 1102—1106 Дагуань (大觀 Dàguān) 1107—1110 Чжэнхэ (政和 Zhènghé) 1111—1118 Чунхэ (重和 Chónghé) 1118—1119 Сюаньхэ (宣和 Xuānhé) 1119—1125
Цинь-цзун 欽宗 Qīnzōng	Жэнь Сяо-хуанди 仁孝皇帝 Rénxiàohuángdì	Чжао Хуань 趙桓 Zhào Huán	1100—1161	1125—1127	Цзинкан (靖康 Jìngkāng) 1125—1127
Көньяҡ Сун (1127—1279)
Гао-цзун 高宗 Gāozōng	Сянь Сяо-хуанди 憲孝皇帝 Xiànxiàohuángdì	Чжао Гоу 趙構 Zhào Gòu	1107—1187	1127—1162	Цзинъянь (靖炎 Jìngyán) 1127—1130 Шаосин (紹興 Shàoxīng) 1131—1162
Сяо-цзун 孝宗 Xiàozōng	Чэн Сяо-хуанди 成孝皇帝 Chéngxiàohuángdì	Чжао Шэнь 趙昚 Zhào Shèn	1127—1194	1162—1189	Лунсин (隆興 Lóngxīng) 1163—1164 Цяньдао (乾道 Qiándào) 1165—1173 Чуньси (淳熙 Chúnxī) 1174—1189
Гуан-цзун 光宗 Guāngzōng	Цы Сяо-хуанди 慈孝皇帝 Cíxiàohuángdì	Чжао Дунь 趙惇 Zhào Dūn	—1200	1189—1194	Шаоси (紹熙 Shàoxī) 1190—1194
Нин-цзун 寧宗 Níngzōng	Гун Сяо-хуанди 恭孝皇帝 Gōngxiàohuángdì	Чжао Ко 趙擴 Zháo Kuó	1168—1224	1194—1224	Цинъюань (慶元 Qìngyuán) 1195—1200 Цзятай (嘉泰 Jiātài) 1201—1204 Кайси (開禧 Kāixǐ) 1205—1207 Цзядин (嘉定 Jiādìng) 1208—1224
Ли-цзун 理宗 Lǐzōng	Ань Сяо-хуанди 安孝皇帝 Ānxiàohuángdì	Чжао Юнь 趙昀 Zhào Yún	1205—1264	1224—1264	Баоцин (寶慶 Bǎoqìng) 1225—1227 Шаодин (紹定 Shàodìng) 1228—1233 Дуаньпин (端平 Duānpíng) 1234—1236 Цзяси (嘉熙 Jiāxī) 1237—1240 Чунью (淳祐 Chúnyòu) 1241—1252 Баою (寶祐 Bǎoyòu) 1253—1258 Кайцин (開慶 Kāiqìng) 1259 Цзиндин (景定 Jǐngdìng) 1260—1264
Ду-цзун 度宗 Dùzōng	Цзин Сяо-хуанди 景孝皇帝 Jǐngxiàohuángdì	Чжао Ци 趙祺 Zhào Qí	1240—1274	1264—1274	Сяньчунь (咸淳 Xiánchún) 1265—1274
Гун-цзун 恭宗 Gōngzōng	Сяо Гун-хуанди 孝恭皇帝 Xiàogōnghuángdì	Чжао Сянь 趙顯 Zhào Xiǎn	1271—1323	1274—1276	Дэю (德祐 Déyòu) 1275—1276
Дуань-цзун 端宗 Duānzōng	Минь Сяо-хуанди 愍孝皇帝 Mǐnxiàohuángdì	Чжао Ши 趙昰 Zhào Shì	1269—1278	1276—1278	Цзинъянь (景炎 Jǐngyán) 1276—1278
		Чжао Бин 趙昺 Zhào Bǐng	1271—1279	1278—1279	Сянсин (祥興 Xiángxīng) 1278—1279

Сығанаҡтар

• Воробьев М.В. Чжурчжэни и государство Цзинь (Х – 1234 г.) - М. : Наука, 1975.
• «История Востока» (в 6 т.). Т.II «Восток в средние века», — Москва, издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2002. ISBN 5-02-017711-3
• Гончаров С.Н. Китайская средневековая дипломатия: отношения между империями Цзинь и Сун 1127-1142 гг. – М. : Наука, 1986.
• Кожанов С.Т. Начальный период войны между империями Сун и Цзинь (1125-1127 гг.) // Дальний Восток и соседние территории в средние века. История и культура востока Азии. / Наука. Новосибирск, 1990. - С. 39–48.
• Морис Россаби «Золотой век империи монголов», — СПб.: «Евразия», 2009. ISBN 978-5-8071-0335-2
• Р. П. Храпачевский «Военная держава Чингисхана», — Москва: «Издательство АСТ», 2005. ISBN 5-17-027916-7