Сағыр

Сағыр (рус. Сагирово) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. Дүшәмбикә ауыл Советы составына инә. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 277 кеше. Почта индексы — 452500, ОКАТО коды — 80236825002.

Ауыл
Сагирово башҡ. Сағыр
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡыйғы районы
Ауыл биләмәһе	Душанбековский
Координаталар	55°27′08″ с. ш. 58°35′05″ в. д.
Халҡы	↘277 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452500
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 236 825 002
ОКТМО коды	80 636 425 106
Сагирово

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 5 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Дүшәмбикә): 4 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 48 км

Сағыр ауылы Ҡыйғы йылғаһы буйында, район үҙәге Ҡыйғы ауылынан төньяҡҡа 5 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 48 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

Сағыр (Сутыш) ауылына Себер даруғаһы Тырнаҡлы улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауыл 1741 йылдан билдәле.

Ауылда тәүләп төпләнгән Сағыр Сыуашев (икенсе мәғлүмәт буйынса — Сағыр Ҡайдәүләтов) исеме менән аталған. Шулай уҡ Сутыш (Четуш), Абдулово, Тырнаҡлы тип тә йөрөтөлгән.

Сағырҙың улдары — Асыр Сағыров (1759—1812, уның улдары — Вәлишә, Ғәҙелша, Фәтҡулла) һәм 1777 йылғы Һарткилде Сағыров.

Тағы ла Сағыр Ҡайдауов бар, тап ул Тырнаҡлы еренә Богданово ауылынан күсеп килгән мишәрҙәр менән 100 йылға керҙәшлек килешеүенә ҡул ҡуйған. Һәм мишәр ауылы Дүшәмбикә барлыҡҡа килгән.

XVIII быуат аҙағында Сағыр ауылындағы 7 йортта 49 кеше йәшәгән, һәм был ауылға яңы нигеҙ һалғанды аңлата.

1816 йылда Сағыр ауылында 158 кеше, 1834 йылда — 234 кеше йәшәгән. 1825 йылда Сағыр халҡы араһында 5 казак булған.

Игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр.

1842 йылда 231 кешегә 50 сирек ужым, 107 сирек яҙғы ашлыҡ сәселгән. Арыш, һоло, борай, бойҙай сәскәндәр.

Өс ат егелә торған һабан ҡулланғандар. Бер сәскес, бер һуҡҡыс булған.

Был осорҙа ауылдағы 43 йортҡа 209 ат, 100 һыйыр, 190 һарыҡ, 66 кәзә тура килгән. Ҡайһы бер хужалар 18 умарта тотҡан, бер нисә солоҡҡа эйә булған.

Бер ғаиләнән сыҡҡан Хисаметдин (1789 йылғы, указлы мөхтәсиб) һәм Зайнетдин Ейәнсуриндар (1774—1853, указлы мулла) дин ойоштороусылары ролен үтәгән.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Тырнаҡлы улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1834	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1847	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1859	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1895	Иҫке Балаҡатай улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй Империяһы
1920	Дыуан-Ҡошсо улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	Үрге Ҡыйғы улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Дүшәмбикә ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Дүшәмбикә ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Дүшәмбикә ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

Сағыр ауылында 1859 йылда — 286 кеше булған.

1865 йылда 50 йортта — 277 кеше донъя көткән. Мәсет, һыу тирмәне булған.

1895 йылда керҙәш 13 йортта 45 керҙәш йәшәгән.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1906 йылда Сағыр ауылында мәсет, запасҡа иген һаҡлау мөгәзәййе теркәлгән. 1920 йылда 118 йортта 583 кеше йәшәгән.

Әлеге көндә Сағыр ауылында башланғыс мәктәп-балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, клуб бар.

Халыҡ һаны

Сутыш ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1906 йыл	440
1920 йыл 26 август	583
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	333
1959 йыл 15 ғинуар	332
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	242
2002 йыл 9 октябрь	268
2010 йыл 14 октябрь	277	132	145	47,7	52,3

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Урамдары

• Яңы урам (рус.  Новая (улица)
• Фермер урамы (рус.  Фермерская (улица)
• Үҙәк урам (рус.  Центральная (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар: Ҡыйғы

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Тырнаҡлы

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)

Һылтанмалар

• Сағыр // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 538. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Карта д. Сагирово. Улицы