Сату-Маре
Сату-Маре (рум. Satu Mare, мадьярса Szatmárnémeti, Szatmar) — Румыниялағы ҡала, ошо исемдәге жудец үҙәге.
| Ҡала | |||||
| Сату-Маре рум. Satu Mare | |||||
 | |||||
| |||||
| Ил | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Жудец | |||||
| Координаталар | |||||
| Примар |
Дорел Койка | ||||
| Элекке исеме |
1925 йылға тиклем — Сатмар | ||||
| Халҡы | |||||
| Милли состав | |||||
| Сәғәт бүлкәте | |||||
| Телефон коды |
+40 x61 | ||||
| Почта индексы |
44xyz | ||||
| Һанлы танытмалар | |||||
| Автомобиль коды |
SM | ||||
| Рәсми сайт |
satu-mare.ro (рум.) | ||||
.svg)
Этимология
үҙгәртергәҠаланың венгр атамаһы — Сатмар, венгер исеме Затмарҙан килеп сыҡҡан. Тарихи әҫәрҙә Gesta Hungarorum былай тип күрһәтелә: X быуатта хәҙерге Сату-Маре урынында Zotmar Castrum исеме аҫтында тораҡ урын булған[2].
Румын теленән ҡаланың исеме «ҙур ауыл» тип тәржемә ителә. 1925 йылға тиклем Сатмар исемен йөрөткән, рәсми рәүештә 1925 йылдан Сату-Маре. тип аталған.
Тарихы
үҙгәртергәАрхеологик ҡаҙыу мәғлүмәттәре буйынса, кешеләрҙең тәүге торлаҡ урыны таш һәм бронза быуат осорона тура килә. Бында шулай уҡ даки ҡәбиләләренең йәшәү урыны булған.
Gesta hungarorum йылъяҙмаһына ярашлы, X быуатта хәҙерге Сату-Маре урынында нығытылған Каструм Затмар ҡәлғәһе булған.
XIII быуатта Сату-Маре ирекле король ҡалаһы булған. Батори ғаиләһе идара иткән осорҙа Сомеш йылғаһының йүнәлешен ҡәлғәнең көньяҡ флангыһын һаҡлау маҡсатында үҙгәртелә. Бының һөҙөмтәһендә Сата-Маре төп юлдар менән йылға аша өс күпер менән тоташтырылған утрау булып ҡала.. 1562 йылда ҡәлғә Ғосман империяһы ғәскәре тарафынан ҡамауға эләгә, һуңынан Габсбург монархияһы тарафынан ҡамала. Һөҙөмтәлә ул бөтөнләй емерелә. Һуңыраҡ итальян архитекторы Оттавио Балдигар планы буйынса Австрия генералы Лазар Швенди етәкселегендә ҡәлғә тергеҙелә. Һөҙөмтәлә биш манаралы бишмөйөш рәүешен ала. Урта быуаттарҙа Сата-Маре һәм Минтиу ике төрлө ҡала булып тора, уларҙы Сомеш йылғаһы бүлеп торған. Һуңғараҡ 1712 һәм 1715 йылдар дәүерендә уларҙы берләштерәләр.
XIII быуаттан башлап Сату-Маре мөһим һөнәрселек үҙәгенә әүерелә. XIX быуаттың икенсе яртыһынан ҡалала төҙөлөш һәм сәнәғәт предприятиелары төҙөлә. Мөһим сауҙа юлдары киҫешкән ерҙә урынлашыуы менән отошло булғаны өсөн, тимер юл һәм транспорт үҙәге булып ҡала. 1871 йылда Сату-Маре менән Кариҙы, 1872 йылда — Сигету- Мармация менән, 1894 йылда — Бая-Маре менән бәйләп тимер юл һалына.
1919 йылдың 15 апрелендә Австро-Венгрия тарҡалғас, ҡала румын ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған. 1920 йылда Трианон килешеүенә ҡул ҡуйыла. Трансильвания (шул иҫәптән Сата-Маре) Румынияға күсә. Икенсе Вена арбитраж һөҙөмтәһе буйынса, Хорти Венгрияһының реванш талаптары ҡәнәғәтләндерелә. Төньяҡ Трансильвания (шул иҫәптән Сату-Маре) яңынан Венгрия территорияһының бер өлөшө булып ҡала. 1944 йылда Совет армияһы ҡаланы биләп ала. 1945 йылдан һуң ҡала тағы румыния составына инә.
Йәһүд общиналары
үҙгәртергә
Трансильванияла йәһүдтәр беренсе башлап XVI быуат.аҙағында күренә башлай. 1623 йылда Трансильвания кенәзе Габор Бетлен төрөк сефарадаларына (йәһүд этно төркөмө) Алба-Юлияла, Трансильванияның баш ҡалаһында, йәшәргә рөхсәт бирә.[3]. XVI быуат башында йәһүдтәргә Сату-Мареға күсеп ултырырға рөхсәт иткән. Сата-Маре. 1715 йылда һуң, Сата-Маре король ҡалаһы булып ҡалғас, йәһүдтәрҙе ҡыуалар.1820 йылда улар бында яңынан төпләнә башлайҙар[4]. 1841 йылда ҡайһы бер йәһүдтәр Сату-Марела даими йәшәргә рөхсәт алыуға ирешәләр..
1849 йылда тәүге йәһүд общинаһы теркәлгән була, 1857 йылда синагога төҙөлә. Ҡалала йәшәүсе ашкеназдар һаны күбәйгәс, 1898 йылда ҡала йәһүд общинаһы бүленә.
1928 йылда яңы раввин һайлау тирәләй низағ тыуа. Ул 6 йыл дауам итә һәм антисионист Йоэль Тейтельбаумды һайлау менән тамамлана. Уның исеме менән сатмар хәҙисе бәйле була. Сатмар хәҙисе һуңыраҡ иудизмдың ультраортодоксаль ағымы барлыҡҡа килеүенә сәбәпсе була.
Сата- Маре Венгрия составына ҡайтарылғас, йәһүд халҡы дискриминацияға дусар ителгән, ә һуңынан — геттоға һәм концентрацион лагерҙарға ҡыуылғандар.. Бөтәһе Сату-Маренан, Кареянан һәм яҡын-тирәләге тораҡ пункттарҙан 18 меңдән ашыу йәһүд ҡыуылған, уларҙан 14440 кеше үлтерелә.[5]. Иҫән ҡалған бик аҙ йәһүд һуғыш тамамланғас, ҡалаға кире ҡайта. Һуңынан уларҙың күбеһе Израилға күсеп китә.
2004 йылда Дечебал урамындағы сиагоганың эске ихатаһында Холокост.мемориалы асылды.
Географияһы
үҙгәртергәҠала илдең төньяҡ-көнбайышында , Сомеш. йылғаһы буйында урынлашҡан. 13 саҡрым алыҫлыҡта Венгрия сигенән, 27 саҡрым Украина сигенән тора.
Климаты континенталь, һыуыҡ ҡыш һәм эҫе йәй менән характерлана. Ҡала илдең төньяғында урынлашҡан, шуның өсөн уртаса ил буйынса сағыштырғанда бында күпкә ҡыш һыуығыраҡ. Уртаса йыллыҡ температура 9,7 °C тәшкил итә.. Абсолют максимум (+39,4 °C) булып 16 август 1952 йылда, теркәлгән, абсолют минимум (-30.4°С.) — 24 декабрь 1961 йылда теркәлгән мәғлүмәт.
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 14,7 | 17,9 | 26,0 | 30,7 | 32,4 | 36,3 | 37,2 | 39,4 | 37,3 | 28,3 | 24,2 | 18,0 | 39,4 |
| Уртаса температура, °C | −2,8 | −0,6 | 4,5 | 10,4 | 15,7 | 18,8 | 20,4 | 19,8 | 15,5 | 10,1 | 4,9 | 0,1 | 9,7 |
| Абсолют минимум, °C | −29,3 | −27,6 | −20,6 | −6,4 | −2,6 | 0,6 | 4,9 | 3,5 | −4,7 | −9,3 | −19,6 | −30,4 | −30,4 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 39,8 | 35,9 | 35,0 | 44,8 | 63,1 | 81,4 | 69,4 | 62,2 | 45,6 | 46,0 | 47,3 | 53,3 | 598,8 |
| Сығанаҡ: Anuarul statistic al României 2007'[1] | |||||||||||||
Иҡтисады
үҙгәртергәСата-Маре мөһим транспорт үҙәге булып тора.
Ҡалала тау һәм транспорт ҡорамалдарын, газ плиталарын етештереү, туҡыма, күн, мебель сәнәғәте үҫешкән.
Административ бүленеше
үҙгәртергәҠала башлығы булып тора прима, 4 йылға һайлана. Менән 2012 йыл прима Сата-Маре Дорел Койка булып, урындағы һайлауҙарҙа һайлау. Закондар сығарыу власы тормошҡа ашырыуҙа урындағы советтары, депутаттар 23 тора.
Административ яҡтан бер ҡала 12 районға бүленгән, уларҙың береһе, Сэтмэревать булып тора, ауыл, ҡалаларын буйһондорған.
Шулай уҡ ҡала үҙәге булып тора жудецы Сата-Маре, жудецы советы һәм бында урынлашҡан префектура. Советы һәм башҡа булараҡ, йылдың 4 округ советы һайланды. Префект тәғәйенләнгән жудецы хөкүмәт.
Транспорт
үҙгәртергәҠала мөһим транспорт үҙәге булып тора, ил сигенән алыҫ түгел урынлашып, Румынияның һәм Европаның эре ҡалалары менән автомобиль, тимер юл һәм һауа бәйләнешенә эйә. Ҡала аша Европаның мөһим маршруттары үтә: 
Е81, 
һәм Е671 
Е58. 2008 йылда ҡалала 82 мең автомобиль теркәлгән була .
Сату-Марның тимер юл вокзалы ҡала үҙәгенән 2 км төньяҡҡа урынлашҡан, уның аша бер нисә тимер юл линияһы үтә.
Сату-Марела халыҡ-ара аэропорт эшләй, ул ҡаланан көньяҡҡа табан 13 км алыҫлыҡта урынлашҡан.
Халҡы
үҙгәртергә| Ҡала халҡының тарихи иҫәп һаны | |||||||||||||
| Йыл | Халыҡ | Румындар | Венгрҙар | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1880 | ▲ 20,531 | 7.9 % | 83.1 % | ||||||||||
| 1890 | ▲ 21,874 | 8.1 % | 89.9 % | ||||||||||
| 1900 | ▲ 28,339 | 7.8 % | 89.01 % | ||||||||||
| 1910 | ▲ 36,460 | 6.3 % | 91.4 % | ||||||||||
| 1920 | ▲ 38,807 | 15.2-се % | 63.6 % | ||||||||||
| 1930 | ▲ 53,010 | 28.9 % | 57.1 % | ||||||||||
| 1941 | ▲ 53,406 | 6.6 % | 90.2 % | ||||||||||
| 1956 | ▲ 53,672 | 36.5 % | 58.2 % | ||||||||||
| 1966 | ▲ 69,769 | 44.2 % | 54.9 % | ||||||||||
| 1977 | ▲ 103,544 | 51.04 % | 47.2 % | ||||||||||
| 2002 | ▲ 131,987 | 55.8 % | 43.2 % | ||||||||||
| Ике мең ике | ▼ 115,142 | 57.9 % | 39.3 % | ||||||||||
| 2011 | ▼ 94,948 | 58.9 % | 37.6 % | ||||||||||
|
Сығанағы:[6] | |||||||||||||
2011 йылдағы иҫәп буйынса, ҡалала 94948 кеше йәшәгән. 2002 йылдағы иҫәп алыу һөҙөмтәләре менән сағыштырғанда халыҡ һаны кәмерәк.
2011 йылда ҡала халҡының милли составы түбәндәгесә:
- румындар — 55 904 (58,9 %)
- венгрҙар — 35 723 (37,6 %)
- сиғандар — 1278 (1.3 %)
- немецтар — 1002 (1,1 %)
- украиндар — 164 (0.2 %)
Туғанлашҡан ҡалалар
үҙгәртергәСату-Маре ҡалаһы түбәндәге ҡалалар менән туғандаш:
Зютфен, Нидерланды (1970)
Вольфенбюттель, Германия (1974)
Ньиредьхаза, Венгрия (2000)
Ужгород, Украина (2006)
Швац, Австрия (2007)
Жешув, Польша (2007)- Берегово, Украина (2007)
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Comunicat de presă privind rezultatele provizorii ale Recensământului Populaţiei şi Locuinţelor – 2011. Satu Mare County Regional Statistics Directorate (2 февраль 2012). Дата обращения: 6 март 2012. Архивировано 30 май 2012 года. 2013 йыл 29 октябрь архивланған.
- ↑ Paul Niedermaier. Städte, Dörfer, Bauwerke. Studien zur Siedlungs- und Baugeschichte Siebenbürgens. — Böhlau Verlag, Köln/Weimar, 2008. — С. 320. — ISBN 978-3-412-20047-3.
- ↑ Patai, Raphael. The Jews of Hungary. — Wayne State University Press (инг.)баш., 1996. — С. 154—161. — ISBN 0-8143-2561-0.
- ↑ Tamás Csíki. Satu Mare. Дата обращения: 28 сентябрь 2012. Архивировано 16 октябрь 2012 года.
- ↑ Let's not forget. www.jewishcomunity.ro. Дата обращения: 14 июнь 2009. Архивировано 16 октябрь 2012 года.
- ↑ Etnikai statisztikák. Дата обращения: 13 июнь 2009. Архивировано 16 октябрь 2012 года.