Проза

Проза (лат. prosa — һүҙмә-һүҙ маҡсатҡа ынтылышлы телмәр) — үлсәмдәш өлөштәргә (шиғыр) бүленмәгән ауыҙ-тел йә яҙма телмәр; шиғырҙарҙан айырмалы рәүештә, уның ритмы синтаксик төҙөлөштәрҙең (периодтар, һөйләмдәр, колондар) яҡынса корреляцияһына нигеҙләнгән. Ҡайһы берҙә терминды нәфис әҙәбиәтте (шиғриәт) ғөмүмән фәнни йәки публицистик әҙәбиәткә, йәғни сәнғәткә ҡағылышы булмаған әҙәбиәткә ҡаршы ҡуйыу өсөн ҡулланғандар.

Проза

Проза Викимилектә

Сығышы

Боронғо грек әҙәбиәтендә ниндәй ҙә булһа художестволы әҙәбиәт шиғриәт тип аталған. Әммә грек мәҙәниәтендә был төшөнсә ритмлылыҡ менән тығыҙ бәйләнгән була, шунлыҡтан әҙәби әҫәрҙәрҙең күбеһе шиғри формала була. Һуңыраҡ, ритм менән бәйле булмаған телмәрҙән айырмалы рәүештә, ритм менән ойошҡан телмәр шиғыр тип атала башлай. Боронғо римлылар, грек мәҙәниәтенең вариҫтары, уны проза тип атай башлаған. Квинтилианда ōrātiō prōsa осрай, Луций Анней Сенекала — ритмик ҡабатлауҙар менән бәйләнмәгән азат һүҙҙе билдәләү өсөн ябай ғына prōsa һүҙен ҡулланған.

Латинса prōsa (ōrātiō) үҙе prōsus «тура», «ирекле» сифатынан барлыҡҡа килгән < prōrsus шул уҡ < иҫке латин теленән prōvorsos «алға боролдо», «тура», боронғо латин телендәге «алға боролоу» (> латин prōvertere) сифат ҡылымы.

«Проза» һәм «шиғриәт» төшөнсәләре араһында аныҡ ҡына айырма юҡ. Ритмы булмаған, әммә юлдарға бүленгән һәм шиғырҙарға ҡараған әҫәрҙәр һәм, киреһенсә, рифма һәм ритм менән яҙылған, әммә прозаға ҡараған (ҡара: Ритмическая проза)) әҫәрҙәр бар.

Тарихы

Прозалағы әҫәрҙәрҙең тәүге авторҙары итеп Ферекид Сиросскийҙы һәм милеттарҙы күрһәтәләр. Элегерәк Милеттан Кадмусты ла атағандар.

Боронғо Грецияла шиғриәт менән бер рәттән нәфис проза ла: мифтар, легендалар, әкиәттәр, комедиялар булған. Был жанрҙар шиғри тип һаналмаған, боронғо гректар өсөн миф художестволы күренеш түгел, ә дини күренеш, риүәйәт — тарихи әҫәр, әкиәт — тормош-көнкүреш тип һаналған. Художестволы булмаған проза ораторлыҡ, сәйәси һәм һуңыраҡ фәнни әҫәрҙәрҙе үҙ эсенә ала. Шулай итеп, боронғо донъяла, боронғо Римда, унан һуң урта быуаттар Европаһында проза артҡы планда торған, юғары художестволы шиғриәттән айырмалы рәүештә, тормош-көнкүреш йәки публицистик әҙәбиәт булған.

Урта быуаттың икенсе яртыһына хәл яйлап үҙгәрә башлай. Тәүҙә боронғо (антик), ә һуңынан феодаль йәмғиәттең тарҡалыуы менән бергә поэма, трагедия, ода яйлап тарҡала бара. Сауҙа буржуазияһы һәм уның мәҙәни-идеологик үҫеше менән бәйле, эре ҡалаларҙың мәҙәниәте нигеҙендә проза жанрҙары үҫешә бара. Повесть, новелла, уның артынан роман барлыҡҡа килә. Феодализм һәм ҡоллоҡ йәмғиәтенең әҙәбиәтендә төп ролде уйнаған иҫке шиғри жанрҙар яйлап төп әһәмиәтен юғалта бара, шулай ҙа әҙәбиәттән бөтөнләй юғалмай. Әммә башта буржуаз стилдәрҙә, ә һуңынан капиталистик йәмғиәттең бөтә әҙәбиәтендә ҙур роль уйнаған яңы жанрҙар проза яғына ныҡ тартыла. Әҙәби проза поэзияның алдынғылығына дәғүә итә башлай, уның менән бергә йәнәшә була, һуңыраҡ, капитализмдың сәскә атҡан осоронда, хатта уны ҡыҫырыҡлай. XIX быуатҡа прозаиктар, новелласылар һәм романсылар нәфис әҙәбиәттең иң күренекле эшмәкәрҙәре булып китә, йәмғиәткә шиғриәт триумфы дәүерендә шиғырҙар һәм трагедиялар ижад итеүселәр тарафынан бирелгән ҙур типик дөйөмләштереүҙәрҙе бирәләр.

Әҙәби прозала жанрҙар

Жанр төшөнсәһе әҫәрҙең формаһын түгел, ә йөкмәткеһен билдәләүгә ҡарамаҫтан, жанрҙарҙың күбеһе шиғри яҙыуға (шиғырҙар, пьесалар) йә прозаға (повестар, романдар) ынтыла. Әммә бындай бүленеште һүҙмә-һүҙ ҡабул итергә ярамай, сөнки төрлө жанр әҫәрҙәре улар өсөн ғәҙәти булмаған формала яҙылыуға миҫалдар күп. Рус шағирҙарының шиғри формала яҙылған романдары һәм новеллалары миҫал булып тора: Пушкиндың «Граф Нулин», «Коломналағы йорт», «Евгений Онегин», Лермонтовтың «Казначейша», «Саша». Бынан тыш, прозала ла, шиғырҙа ла (әкиәт) бер тигеҙ йыш яҙылған жанрҙар бар.

Прозаға ҡараған әҙәби жанрҙар араһында — биография, манифест, новелла, очерк, парабола, повесть, мәҫәл, хикәйә, роман, эпопея, эссе һ. б. инә.

Биография

• Биография — кешенең тормошо һәм ижады тарихын һүрәтләгән әҫәр. Кеше тормошон тасуирлау; тарихи, художестволы һәм фәнни проза жанры. Хәҙерге биография (мәҫәлән, «Иҫ киткес кешеләр тормошо» серияһы) шәхестең тарихи, милли һәм социаль шартлылығын, психологик төрөн, уның социаль-мәҙәни донъя менән сәбәп-эҙемтә мөнәсәбәттәрен аса.

Манифест

• Манифест — билдәле бер әҙәби йүнәлеш, хәҙерге, мәктәп, төркөмдөң эстетик принциптары менән бәйле проза рәүешендәге программалы әйтем. Термин XIX быуатта киң таралыу ала, мәғәнәһе буйынса ярайһы уҡ киң, һөҙөмтәлә ул шартлы һәм ҡайһы бер әҙәби күренештәргә — ентекле декларацияларҙан алып етди эстетик трактаттарға, мәҡәләләргә, инеш һүҙҙәргә тиклем ҡулланыла. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яҙыусыларҙың һәм әҙәби тәнҡитселәрҙең эстетик сығыштары, тарихи-әҙәби процесҡа туранан-тура йоғонто яһап, манифест рәүешендәге ҡайһы бер декларациялар ҡыҫҡа ғүмерле һәм һөҙөмтәһеҙ булыуға ҡарамаҫтан. әҙәби манифест характерына эйә. Ҡайһы берҙә әҙәби манифестар һәм әҙәби мәктәптең ысын йөкмәткеһе тап килмәй. Ғөмүмән, манифестар идеологик һәм эстетик эҙләнеүҙәрҙе һәм яңы әҙәбиәтте формалаштырыу процесын сағылдырған ижтимағи тормоштоң теге йәки был һөҙөмтәһен сағылдыра.

Новелла

• Новелла — бәләкәй әҙәби хикәйәләү жанры, күләме буйынса хикәйә менән сағыштырырып була (ҡайһы берҙә уларҙың оҡшашлығына килтерә), әммә уның барлыҡҡа килеүе, тарихы һәм төҙөлөшө менән айырыла. Новеллала сағыу ваҡиғалар, аныҡ фабула, сюжет һыҙығын һәм сисеүгә килтергән сюжет һыҙыҡтары бар. Киңәйтелгән хикәйәләү формалары (повесть йәки роман) менән сағыштырғанда, новеллала ниндәй ҙә булһа бер проблемаға ҡағылышы булған аҙ һанлы геройҙар һәм бер сюжет һыҙығы (һирәгерәк бер нисә) була. Фольклор жанрҙарына, хикәйәттәр йәки ситләтеп әйтелгән һүҙ, кинәйәле һәм ғибрәтле хикәйәгә барып тоташа. Бер автор хикәйәттәренә цикллыҡ хас. «Яҙыусы-китап уҡыусы» мөнәсәбәтенең традицион моделендә, ҡағиҙә булараҡ, ваҡытлы баҫмала донъя күрә. Билдәле бер осорҙа тупланған әҫәрҙәр артабан айырым хикәйәләр йыйынтығы булараҡ китап итеп баҫыла. Классик новеллаға типик структура: төйөнләнеү, кульминация, сиселеш, экспозиция мотлаҡ түгел. Хатта XIX быуат башындағы романтиктар ҙа новеллала көтөлмәгән «ыласын» боролошон баһалай, Виктор Шкловский билдәләүенсә, бәхетле үҙ-ара мөхәббәт тасуирламаһы новелла тыуҙырмай, новелла ҡаршылыҡлы мөхәббәт талап итә: А В-ны ярата, В А-ны яратмай; Б А-ға ғашиҡ булғас, А Б-ны яратмай башлай.

Очерк

• Эссе — Очерк — эпик әҙәбиәттең бер төрө, уның икенсе формаһынан, хикәйәнән, берҙәм, тиҙ генә хәл иткес конфликттарҙың булмауы һәм һүрәтләүҙең киң булыуы менән айырыла. Ике айырма очерк проблематикаһы үҙенсәлегенән тора. Ул яйға һалынған социаль мөхит менән конфликтында шәхестең характеры формалашыуы проблемаларына әллә ни ҡағылмай, уны "мөхит"тең гражданлыҡ һәм әхлаҡи торошо проблемалары ҡыҙыҡһындыра. Эссе әҙәбиәткә лә, журналистикаға ла ҡағылырға мөмкин.

Парабола

• Парабола — (грек. — сағыштырыу, сағыштырыу, оҡшашлыҡ) аллегорик моралләштереү; XX быуаттың прозаһында һәм драмаһында мәҫәлгә яҡын жанр төрөн билдәләүсе термин, боронғо ваҡыттан билдәле булған парабола, ғибрәтле йөкмәткеле, ҡыҫҡаса, ситләтеп әйтелгән тарих булараҡ, христиан әҙәбиәтендә йыш осрай. Был хикәйәләүҙең айырым бер формаһы, ул кәкре (парабола) буйлап хәрәкәт иткән һымаҡ: абстракт предметтарҙан башланған повесть яйлап төп темаға яҡынлаша, һәм артабан башланғысҡа барып тоташа, мәҫәлән, "Яңы Ғәһед"тәге «Аҙғын ул тураһында ғибрәтле хикәйә» мәҫәле. Параболалар китабы Гётеның "Көнбайыш-Көнсығыш диван"ына индерелгән, аллегорик характерҙағы хикәйә булараҡ, Европа һәм Рәсәй романтик әҙәбиәтендә осрай. Парабола жанрына яҡынлығы хәҙерге әҙәбиәттең күп кенә әҫәрҙәрендә билдәләнә. Парабола — рус әҙәбиәте ғилемендә бер мәғәнәлә ҡулланылмаған термин, уны йыш ҡына «мәҫәл» термины алмаштыра. Әммә төп айырмалар ҙа бар, уларҙы бер нисә мөһим сығанаҡты ҡарап һәм уларҙың айырмалыҡтарын анализлап аңларға мөмкин. Мәҫәлдән айырмалы рәүештә, парабола әҫәрҙең объектив, ситуацион нигеҙен баҫмай. Әгәр Инжилдә, мәҫәлән, мәҫәлдә иң мөһиме — аллегорик план, ябай сюжетты христиан әхлаҡи күҙлегенән аңлатыу булһа, параболала ике план да бер тигеҙ әһәмиәткә эйә. Был күп осраҡта XX быуаттағы парабола жанрының тәбиғәтен билдәләй

Повесть

• Повесть — романға яҡын эпик проза әҫәре, сюжеттың эҙмә-эҙлекле йомғағына ынтыла, ул минималь сюжет һыҙығы менән сикләнә. Тормоштағы айырым бер эпизодын һүрәтләй; романдан тормоштоң, манераның әҙ тулылығы һәм киңлеге менән айырыла. Тотороҡло күләме юҡ һәм бер яҡтан роман менән, икенсе яҡтан хикәйә йәки новелла араһында аралаш урынды биләй. Тормошто эҙмә-эҙ һүрәтләй. Боронғо Рәсәйҙә «повесть», шиғриәттән айырмалы рәүештә, ниндәй ҙә булһа проза хикәйәләүҙе аңлатҡан. Терминдың боронғо мәғәнәһе — «ниндәйҙер ваҡиға тураһында хәбәр», хикәйәсе үҙе күргән йәки ишеткәндәрҙе сағылдырған жанр. Боронғо рус «хикәйәләренең» мөһим сығанағы булып йылъяҙмалар тора («Повесть временных лет» һ. б.). Боронғо рус әҙәбиәтендә «повесть» ниндәй ҙә булһа актуаль, тормошта булыр үткән ваҡиғалар тураһында хикәйәләүҙе аңлатҡан («Повесть о нашествии Батыя на Рязань», «Повесть о Калкской битве», «Повесть о Петре и Февронии» һәм башҡалар), уның дөрөҫ булыу-булмауы (ҡиммәтлек доминантаһы) замандаштары араһында шик тыуҙырмаған.
• XIX быуаттың икенсе яртыһындағы реалистик әҙәбиәттә ҡанундары барлыҡҡа килгән классик повесть сюжеты, ҡағиҙә булараҡ, төп герой образы тирәләй ҡорола, уның шәхесе һәм яҙмышы туранан-тура ҡатнашҡан бер нисә ваҡиға сиктәрендә асыла. Хикәйәнең өҫтәмә сюжеттары (романдан айырмалы рәүештә), ҡағиҙә булараҡ, юҡ, хикәйәләү хронотопы ваҡыт һәм арауыҡтың тар осорона туплана. Хикәйәләге персонаждар һаны, ғөмүмән, романға ҡарағанда кәмерәк, ә романдың төп һәм икенсел персонаждар араһындағы аныҡ айырмаһы, ҡағиҙә булараҡ, юҡ йәки был айырма ваҡиға үҫеше өсөн әһәмиәтһеҙ.
• Реалистик повесть сюжеты йыш ҡына «көн ҡаҙағы» менән бәйле, хикәйәсенең социаль ысынбарлыҡта күҙәткәндәре һәм тормош ысынбарлығы тип ҡабул ителеүе менән бәйле. Ҡайһы саҡта автор үҙе лә бер үк әҫәрҙе төрлө жанр категорияларында ҡылыҡһырлай. Әйтәйек, Тургенев тәүҙә "Рудин"ды повесть, ә һуңынан роман тип атай. Хикәйәләрҙең атамалары йыш ҡына төп герой образы менән Н.M. Карамзиндың («Ярлы Лиза», Р. Шатобриандың «Рене», Ф.M. Достоевскийҙың «Неточка Незванов» йәки сюжеттың төп элементы А.Конан Дойлдың («Собака Баскервилей», А. П. Чеховтың «Дала», Е. И. Замятиндың «Уездное» һ.б.) бәйле.
• Мәҫәлән, Тургенев тәүҙә «Рудин» әҫәрен повесть тип, һуңынан роман тип атай. Йыш ҡына повесть атамалары төп геройҙар образы менән бәйле (Н. М. Карамзин, «Ярлы Лиза»; Р. Шатобриан, «Рене»; Ф. М. Достоевский, «Неточка Незванова») йәки сюжеттың төп элементы (Конан Дойл, «Баскервилдәрҙең эте»; «Дала» А. П. Чехов, «Дала»; Е. И. Замятин, «Уездное» һ. б.).

Парса

• Парса — шиғырҙа йәки прозала аллегорик, аҡыл өйрәтеү формаһындағы ҡыҫҡа хикәйә. Ысынбарлыҡ хронологик һәм территориаль билдәләр аша бирелмәй, образдың, геройҙың аныҡ тарихи исемдәре күрһәтелмәй. Унда, аллегорияның мәғәнәһе уҡыусыға асыҡ булһын өсөн, аллегорияға аңлатма мотлаҡ индерелә. Мәҫәл менән оҡшаш булыуға ҡарамаҫтан, парса универсаль дөйөмләштереү тип раҫлана, ҡайһы берҙә айырым мәсьәләләргә иғтибар итмәй.
• Парса шулай уҡ эпос жанрына ҡарай: ситләтеп әйтеүсе, дини йәки әхлаҡи нәсихәтте үҙ эсенә алған ҙур булмаған әҫәр. Европа әҙәбиәтендә бындай хикәйә төҙөлөшөнөң төп сығанағы булып Яңы Ғәһед тора. Иҫке Ғәһедтә уны парса жанры тип билдәләрлек аныҡлыҡ юҡ. Айырым хикәйәләр, мәҫәлән, Әйүп, Ибраһим һ. б. тураһындағы хикәйәттәрҙе лә шартлы рәүештә атарға мөмкин, әммә уларҙа принципиаль рәүештә Инжил әҫәрендәге ваҡытты һәм мәңгелекте тулыһынса айырыу юҡ. Шулай уҡ кинәйәле хикәйә XIX—XX быуаттар әҙәбиәтендә парабола принцибына нигеҙләнгән популяр эпик жанр була; уға төп идеяның үтә үткерлеге, телдең экспрессивлығы һәм экспрессивлығы хас. Был жанрға Лев Толстой, Франц Кафка, Бертольт Брехт, Альбер Камю һ. б. мөрәжәғәт итә. XX быуаттың сит ил әҙәбиәтендә бындай әҫәрҙәрҙең авторҙары, тәнҡитселәре итеп, мәҫәлән, Т. Уайлдерҙың «Мост короля Людовика Святого» романы (1927), П. Лагерквистың фәлсәфәүи аллегорик романдары һәм новеллалары, мәҫәлән, «Палач» (1933), У. Голдингтың «Повелитель мух» (1954) һәм башҡалар, И. Кальвиноның «Раздвоенный виконт» (1952), «Барон на дереве» (1957) һәм башҡалар, Э. Хемингуэйҙың «Ҡарт һәм диңгеҙ» (1952) — реалистик романы, Макс Фриштың «Назову себя Гантенбайн» (1964) романдары, Бертольт Брехттың күп пьесалары, төрлө утопиялар һәм дистофиялар, мәҫәлән, Дж. Оруэллдың «1984» (1949) һәм «Скотный двор» (1945), Г. Гриндың «Ценой потери» (1961) ҡарай. Был тенденция 1970-се йылдарҙа ғына Васил Быков һәм Сыңғыҙ Айытматов повестарында тергеҙелә. Хатта был бәләкәй исемлектә лә XX быуат әҙәбиәтендә аллегорик, дөйөмләштерелгән формалар һәм «мәңгелек», универсаль темалар һәм образдар ни тиклем мөһим икәнлеге күренә.

Хикәйә

• Хикәйә — нәфис әҙәбиәттең ҙур булмаған, һүрәтләнгән тормош күренештәре күләме буйынса бәләкәй жанр, тимәк, уның тексы күләме буйынса эпик жанр формаһы.

Роман

• Роман ҡатмарлы һәм үҫешкән сюжетлы ҙур хикәйәләү әҫәре булып тора.

Эпопея

• Эпопея — дөйөм халыҡ проблемалары менән айырылып торған эпик әҫәр формаһы. XIX быуаттың тарихи-әҙәби фәнендә эпопея термины йыш ҡына эпик башланғыстың билдәләре булған һәр ҙур әҫәрен үҙ эсенә алған киңәйтелгән мәғәнәһендә ҡулланыла. Был мәғәнәлә « роман-эпопеялар»ҙы айырып йөрөтәләр, унда төп геройҙар тарихи әһәмиәткә эйә булған төп ваҡиғалар фонында тасуирлана: Л. Н. Толстойҙың "Һуғыш һәм солох"о, М. А. Шолоховтың "Тымыҡ Дон"ы. «Героик-романтик эпопеяларҙа» төп геройҙар шәхесе булараҡ формалаштырған мөһим тарихи ваҡиғаларҙа әүҙем һәм маҡсатлы ҡатнаша: А. Н. Толстойҙың «Петр I».
• Милли йәмғиәттең комик торошо тураһында бәйән иткән проза йүнәлешендәге "өгөт-нәсихәт эпопея"ларын айырып йөрөтәләр: Франсуа Рабленың «Гаргантюа һәм Пантагрюэль», Н. В. Гоголдең «Үле йәндәр», Анатоль Франстың «Пингвиндар утрауы».

Эссе

• Эссе — ҙур булмаған күләмле һәм ирекле композициялы проза әҫәре, теге йәки был осраҡта айырым тәьҫораттар һәм фекерҙәр белдерә һәм, әлбиттә, предметты тулыһынса асыуға дәғүә итмәй.

Шулай уҡ уҡ ҡарағыҙ

• Литература
• Поэзия

Әҙәбиәт

• Проза // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. — Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. — Стб. Ҡалып:-.. — 1596 с. — ISBN 5-93264-026-X.
• Тамарченко Н. Д. Жанр // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Николюкин А. Н.. — ИНИОН РАН: Интелвак, 2001. — С. 263—265. — 1596 с. — ISBN 5-93264-026-X.
• Дарвин М. Н., Магомедова Д. М., Тюпа В. И., Тамарченко Н. Д. Теория литературных жанров / Тамарченко Н. Д.. — М.: Академия, 2011. — 256 с. — (Высшее профессиональное образование. Бакалавриат). — ISBN 978-5-7695-6936-4.
• Лозинская Е. В. Жанр // Западное литературоведение XX века. Энциклопедия / Цурганова Е. А.. — ИНИОН РАН: Intrada, 2004. — С. 145—148. — 560 с. — ISBN 5-87604-064-9.