Нөкөс

Нөкөс (ҡарағалп. Нөкис / No‘kis, үзб. Нукус / Nukus) — Үзбәкстандың төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан ҡала. Ҡарағалпаҡстандың административ үҙәге. Халыҡ һаны буйынса өлкәнең иң ҙур ҡалаһы, республиканың мөһим сәйәси, иҡтисади, мәҙәни һәм фәнни үҙәге. Республиканың көньяғында, Төркмәнстан сигендә урынлашҡан.

Ҡала
Нөкөс ҡарағалп. Нөкис, No‘kis үзб. Нукус, Nukus
Герб
Ил	ҮзбәкстанҮзбәкстан
Статус	республиканың административ үҙәге
Республика	Ҡарағалпаҡстан
Координаталар	42°27′53″ с. ш. 59°36′08″ в. д.
Хоким	Опаев Жалгас Айманович
Нигеҙләнгән	1860-е
Беренсе мәртәбә телгә алынған	XII быуат
Элекке исеме	Шурча ҡаласығы
Ҡала с	1932
Майҙаны	221 км²
Бейеклеге	80 м
Климат тибы	континенталь
Рәсми теле	[[Ҡарағалпаҡ теле, Үзбәк теле]]
Халҡы	335491 кеше (2023, 1 апрель)
Агломерация	500 000
Милли состав	ҡарағалпаҡтар үзбәктәр ҡаҙаҡтар урыҫтар корейҙар төркмәндәр
Конфессиональ составы	мосолмандар, христиандар, атеисттар һ. б.
Сәғәт бүлкәте	UTC+5
Телефон коды	+998 61
Почта индексы	2301ХХ
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	23 (старого образца 1998—2009) 95 — 99 (нового образца с 2009)
Рәсми сайт	nukus.uz
бүләктәр	Орден «Дустлик»
Нөкөс

Тарихы

Нөкөс ҡалаһы боронғо Шурча ултырағы урынында һалынған. Археологтар мәғлүмәттәре буйынса, торама б. э. т. IV быуатҡа тиклем барлыҡҡа килгән һәм б.э. IV быуатына тиклем йәшәгән.

XIX быуаттың 60-се йылдарҙа Нөкөс ауылы (ҡараҡалп. No’kis — ҡараҡалпаҡ ырыуҙарының береһенең исеме, атамаһы монгол ырыуы нохосҡа барып тоташа).….

Совет йылдарында Нөкөс тирәһендә лаборатория һәм һынау урыны була, унда, атап әйткәндә, «Новичок» нервы-паралитик матдәһе һынала. Объект 1990-сы йылдарҙа АҠШ көстәре тарафынан утилләштерелә.

Үзбәкстан Президентының 2003 йылдың 11 сентябрендәге указы менән Ҡарағалпаҡстандың баш ҡалаһы Дустлик ордены менән бүләкләнә.

Географияһы

Нөкөс Ҡарағалпаҡстандың көньяҡ өлөшөндә, Амударъяның уң ярында, Ташкенттан төньяҡ-көнбайышҡа табан 800 км алыҫлыҡта (автомобиль юлы менән 1255 км) урынлашҡан.

Ҡаланың көньяҡ һәм көнсығыш өлөштәрен Ҡыҙылҡом сүле уратып алған. Ҡаланың төньяҡ өлөшө Амударья дельтаһы менән сиктәш. Ҡала аша Төп Ҡыҙкеткен каналы (Дуҫлыҡ) һәм Анасай каналы (Каттагар) үтә.

Климаты

Климаты — континенталь, йәйе — ҡоро, оҙон, аҙ болотло эҫе һәм ҡышы — аҙ ҡарлы, йомшаҡ. Йәй апрелдең өсөнсө декадаһынан башлана, ул саҡта тәүлегенә уртаса температура 15 градустан юғарыраҡ була башлай һәм октябрҙең тәүге ун көнөндә тамамлана. Эҫе осор, ғәҙәттә, 14 июндә башлана һәм 13 августа тамамлана. Уртаса +15 °C-тан юғары булған көндәр һаны — 165, ә эҫе көндәр (уртаса — 25 градустан юғарыраҡ) — 70.

Ҡыш декабрь башында башлана һәм февраль аҙағында тамамлана. Иң һыуыҡ осор — 25 декабрҙән 5 февралгә тиклем. Көндәлек уртаса күрһәткесе 0 °C °-тан түбән булған көндәрҙең уртаса һаны — 100, ә −5 °C °-тан түбәнерәк — 40. Ҡышын епшек көндәр йыш була, уларҙы һыуыҡтар даими рәүештә алмаштыра. Глобаль йылыныу арҡаһында ҡышҡы осор кәмей бара, ҡышҡы айҙарҙа уртаса температураның күтәрелеүе һиҙелә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	17,6	25,1	32,6	36,1	42,6	43,6	44,8	43,2	39,4	34,3	26,2	17	44,8
Уртаса максимум, °C	0,1	3,1	11	20,7	28,6	33,3	35,3	33,2	27,4	18,6	9,5	2,3	18,6
Уртаса температура, °C	−4,3	−2,3	4,9	14,4	21,7	26,8	28,8	26,3	19,7	11,2	3,4	−2,1	12,4
Уртаса минимум, °C	−8,7	−7,5	−0,6	6,6	13,9	18,1	20	17,7	11,5	4,4	−1,9	−6,3	5,6
Абсолют минимум, °C	−34,2	−30,8	−25,3	−7,3	1,4	6	9,2	7,1	−2,5	−10,2	−24,3	−26,3	−34,2
Сығанаҡ: http://www.pogodaiklimat.ru/history/38264.htm а также https://ru.weatherspark.com/y/105891/Обычная-погода-в-Нукус-Узбекистан-весь-год и "Климат Нукуса" Гидрометеоиздат Ленинград 1986

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	8,8	14,4	22,8	31,1	36,3	40,2	40,9	39,8	35,5	28,8	20,5	11,7	40,9
Абсолют минимум, °C	−19,5	−18,5	−11,2	−1,9	6,7	10,6	13,9	10,7	3,7	−4,1	−11,5	−16,4	−19,5

Йылы айҙар һәм йыл

Ғинуар 2002

Февраль 1999

Март 2008

Апрель 2012

Май 2021

Июнь 2021

Июль 2018

Август 2014

Сентябрь 2005

Октябрь 1997

Ноябрь 1995

Декабрь 1971

Год 2021

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Уртаса максимум, °C	{{{Янв_ср_макс}}}	10,4	18,9	27,2	32,6	35,9	38,1	35,8	29,1	23,7	13,5	6,7
Уртаса температура, °C	{{{Янв_ср}}}	4,9	13,4	21,1	26,2	30	32,4	29,4	22,7	16,8	7,9	3,2	14,2
Уртаса минимум, °C	{{{Янв_ср_мин}}}	−0,6	7,2	15	21,8	24	26,5	23	16,7	11,9	3	0,8

Иң һалҡын айҙар һәм йыл

Ғинуар 1977 һәм 2008

Февраль 1945

Март 1960

Апрель 1937

Май 1940

Июнь 1947

Июль 1938

Август 1951

Сентябрь 1958

Октябрь 1976

Ноябрь 1950

Декабрь 1944

Годы 1954 и 1969

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Уртаса максимум, °C	−9,9	−5,6	5,8	17,6	23,7	31,1	31,8	31,1	24,1	13,3	3,1	−5,3
Уртаса температура, °C	−15,5	−12,7	−1,6	9,9	17	23,1	24,7	23,4	16,6	7	−3,4	−11,5	10,3
Уртаса минимум, °C	−20,6	−19	−6,9	2,7	10,1	14,4	16,6	14,7	8,4	−0,6	−9,5	−16,9

	Ҡырҡ йыл эсендә уртаса температураның үҙгәреү динамикаһы
	Ғинуар	Февраль	Март	Апрель	Май	Июнь	Июль	Август	Сентябрь	Октябрь	Ноябрь	Декабрь	йыллыҡ
1936 йылдан 1979 йылға тиклем	-5,3	-3,3	3,8	13,3	21	25,7	27,7	25,2	19,2	10,7	2,7	-3,5	11,4
1980 йылдан 2021 йылға тиклем	-3,5	-1,7	5,6	15,0	22,1	27,5	29,5	27,0	20,0	11,6	3,6	-1,7	12,9

Климат тураһында мәғлүмәттәр 1) Летописи Погоды, Weather Spark 2022 йыл 8 ғинуар архивланған. һәм 2) «Нукус климаты» (Гидрометеоиздат Ленинград 1986) фәнни эшенән алынған.

Халҡы

Йыл	1933	1939	1959	1974	1987	1989	1991	1998	1999	2006	2010	2014	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2023
Халыҡ, мең кеше	11	10	39	88	152	170,3	180	197	199	257,8	271,4	295,2	303,8	309,9	312,1	316,3	319,8	325,1	335,4