Википедия

Низами Гәнжәүи

(Низами Гянджеви битенән йүнәлтелде)

Әбү Мөхәммәт Ильяс ибн Йософ  — Низами́ Гянджеви́ тәхәллүсе менән танылған (фарс. نظامی گنجوی, курд. Nîzamî Gencewî, نیزامی گه‌نجه‌وی; 1141 йылдар тирәһе, Ғәнжә, Илдегизеттәр дәүләте (беҙҙең быуатта — хәҙерге Әзербайжандағы ҡала) — яҡынса 1209 йылда, (шунда уҡ)) — фарсы шиғриәтенең классигы, урта быуаттар Көнсығышының (макрорегион) иң бөйөк шағирҙарының береһе. Фарсы эпик әҙәбиәтенең арҙаҡлы шағир-романтигы. Фарсы эпик шиғриәтенә аралашыу теле һәм реалистик стилде индереүсе.

Низами Гәнжәүи
фарс. نظامی گنجوی
Тыуған көнө

1141[1][2][3][…]

Вафат булған көнө

1209[1][2][4][…]

Ил

Кесраниды[d]
Сәлжүкиҙәр

 Низами Гәнжәүи Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Ғәҙәти халыҡ ауыҙ-тел ижады һәм яҙма-тарихи хроникаларҙағы темаларын ҡулланып, Низами үҙенең поэмалары аша Оло Ирандағы исламға ҡәҙәре һәм хәҙерге ислам осорҙарын берләштерә.

Низамиҙың героик-романтик шиғриәте быуаттар дауамында бар фарсы телле халыҡты һәм уға эйәрергә теләгән йәш шағирҙар, яҙыусылар һәм драматургтарға оҙаҡ йылдар Персияның үҙендә генә түгел, бар тирә-яҡ биләмәләрҙә ҙур йоғонто яһай. Шулай уҡ күрше Әзербайжан, Әрмәнстан, Афғанстан, Грузия, Һиндостан, Иран, Пакистан, Тажикстан, Төркиә, Үзбәкстан мәҙәниәте лә бынан ситтә ҡалмай.

Уның ижады бөйөк шағирҙар: Хафиз Ширази, Йәләлетдин Руми һәм Саади ижадтарына ла йоғонто яһай. Уның биш мәснәүиһе («Хәмсә» күләмле поэмаһы) төрлө белем өлкәләренән алынған темаларҙы сағылдыра һәм дан ҡаҙана. Поэмаларҙың геройҙары — Хосров һәм Ширин, Ләйлә һәм Мәжнүн, Искәндәр — бөгөнгө көндә лә барлыҡ ислам донъяһында ла, башҡа илдәрҙә лә билдәле.

1991 йыл, тыуыуына 850 йыл тулыу уңайынан, ЮНЕСКО тарафынан Низами йылы тип иғлан ителә.

Дәүерҙең тарихи-мәҙәни хәле

үҙгәртергә
 
Илдегизиттәр дәүләте хакимы Ҡыҙыл-Арслан Низами Ғәнжәүине ҡабул итә. 1481 йылғы ҡулъяҙманан миниатюра. Уолстер Художество музейы

1135/36 йылдан 1225 йылдарға тиклем Әзербайжандың тарихи өлкәләре (хәҙерге Иран Әзербайжанының бер өлөшө) һәм Арранда, Персид Ирагының Бөйөк Атабектары Сәлжүк солтандары сифатында Илдегизиттәр династияһы хакимлыҡ иткән. Был династия башында Шәмсетдин Илдегиз торған. Ул фарсы Ирагындағы (Көнбайыш Ираҡ) сәлжүк солтанының иреккә ебәрелгән ҡол-һалдаты, гүләм, сығышы менән ҡыпсаҡ булған.

Әзербайжан менән Арранға күрше генә Ширваншахтар дәүләте булған. Унда Кесранидтар династияһы хакимлыҡ иткән. Династия ғәрәптәрҙән сыҡһа ла, XI быуатта Кесранидтар фарсылашҡан һәм үҙҙәрен боронғо фарсы сәсәнит батшаларының вариҫтары тип атағандар[5].

Низами тыуған осорҙа Иран һәм Кавказ аръяғына төрөк-сәлжүктәрҙең баҫып инеүенә йөҙ йыл үткән була. Француз тарихсыһы Рене Груссе фекеренсә, сәлжүк солтандары, Персияның солтандары булып алғас, уны төркиләштермәгәндәр, ә киреһенсә, «үҙ теләге менән, боронғо сәсәнит батшалар кеүек, фарсы булып киткәндәр һәм иран халҡын баҫҡынсыларҙан һаҡлағандар» һәм иран мәҙәниәтен төркимәнлектән ҡотҡарғандар[6]. XII быуаттың аҙаҡы сирегендә, Низами «Хәмсә» («Пятерица») китабына ингән поэмалар өҫтөндә эшләй башлағас, сәлжүктәрҙең юғары етәкселегенең абруйы төшкән, сәйәси һәм социаль ҡаршылыҡтар артҡан ваҡыт була. Шулай булһа ла фарсы мәҙәниәте сәйәси етәкселек тарҡау, ә фарсы теле — төп тел булған саҡта ныҡ үҫешә. Был хәл Низами йәшәгән кавказ ҡалаһы Гәнжәгә лә ҡағыла[7]. Ҡалала башлыса иран халҡы йәшәгән була[8]. Был хаҡта Низаминың замандашы, Гәнжә ҡалаһында йәшәгән әрмән тарихсыһы Киракос Гандзакеци (1200—1271) ла әйтә[9]. Урта быуаттарҙа әрмәндәр иран теллеләрҙең барыһын да «парсик» тип атағандар[10].

Низами йәшәгән осорҙа Гәнжә иран мәҙәниәте үҙәктәренең береһе була. Был хаҡта XIII быуат шиғриәте антологияһының береһендә генә — 24 фарсы шағирының шиғриәтен туплаған Нөсхәт әл Мәжлис — китабында йыйылған әҫәрҙәр асыҡ һөйләй[11].

XI—XII быуаттарҙа Гәнжәнең иран телле халҡы араһында ҡордтар ҙа була. Уларҙың тупланыуы ҡордтарҙан сыҡҡан Шеддадидтар династияһы хакимлыҡ итеүенән килә. Ҡордтарҙың өҫтөнлөклө хәле, тарихсылар фекеренсә, Низаминың атаһы Куманың бында күсеп килеүенә лә бәйле, сөнки Низаминың әсәһе ҡорд милләтле була[12] [13].

Биографияһы

үҙгәртергә

Низаминың тормошо тураһында бик аҙ билдәле. Берҙән-бер мәғлүмәт сығанағы — шәхси тормошонан күп хәлдәрҙе тасуирлаған әҫәрҙәре генә[14].

Шуға ла уның исеме бихисап легендаларға солғанған[15].

Исеме һәм әҙәби тәхәллүсе

үҙгәртергә

Шағирҙың шәхси исеме — «Ильяс», атаһы — «Йософ», олатаһы — «Зәки» була. Уның «Мөхәммәт» исемле улы тыуғас, был исем дә шағирҙың тулы исеменә ҡушылып китә. Бына шулай итеп шағирҙың тулы исеме — Әбү Мөхәммәт Ильяс ибн Йософ ибн Зәки Муайад[8], ә әҙәби тәхәллүс (ләҡаб) итеп ул «Низами» исемен ала[16]. Урта быуаттағы «биография»лар, йәғни «тәзкирәт» яҙыусылар был исемде шулай аңлата: сигеү — ғаилә һөнәре була, ә Низами, шиғри әҫәрҙәр ижад итеү өсөн был һөнәрҙән ваз кисә[17]. Уның рәсми исеме былай була: Низам әд-Дин Әбү Мөхәммәт Ильяс ибн Йософ ибн Зәки ибн Муайад[15]. Ян Рыпка үҙенең яҙмаларында Хәким Джамал әд-Дин Әбү Мөхәммәт Ильяс ибн Йософ ибн Зәки ибн Муайад Низами исеменең башҡа рәсми формаһын да килтерә[18].

Инаныу буйынса Низами сөннәт мосолман диненә ҡарай[19].

Тыуған көнө һәм урыны

үҙгәртергә

Низаминың тыуған көнө аныҡ ҡына билдәле түгел. Бары тик Низаминың 1140—1146 (535—540) йылдар арауығында тыуғаны ғына билдәле[20]. Низами биографияһын яҙыусылар һәм хәҙерге заман тикшеренеүселәре уның тыуған көнөндә яҡынса алты йылға бер-береһенән айырылалар (535-40/1141-6)[21]

Низаминың тыуған йылы 1141 йыл тип ЮНЕСКО тарафынан рәсмиләштерелгән[22]. Низами үҙе лә «Хосров һәм Ширин» поэмаһында, «Был китапты яҙыуҙы аҡлау өсөн» тигән бүлегендә ошо йыл хаҡында әйтә:

  Мой знаешь гороскоп? В нём — лев, но я сын персти[23],
И если я и лев, я только лев из шерсти,
И мне ли на врага, его губя, идти?
Я лев, который смог лишь на себя идти!
(К. Липскеров тәрж.) 		 

Был юлдарҙан шағирҙың Арыҫлан йондоҙлоғо аҫтында тыуыуын билдәдәлргә мөмкин. Ошо уҡ бүлектә был поэманы яҙа башлағанда уға 40 йәш булыуын да телгә ала ул. Ә поэманы ул Һижри йыл иҫәбе буйынса 575 йылда яҙа башлай. Тимәк, Низами 535-се Һижри йылда (йәғни 1141 йылда) тыуған. Был йылда ҡояш Арыҫлан йондоҙлоғонда 17 августан 22 сентябргә ҡәҙәре булған. Ошонан сығып Низами Гәнжәүинең 1141 йылдың 17 һәм 22 авгусы араһындағы бер көндә тыуыуын асыҡлап була[24].

Шағирҙың тыуған урыны бик оҙаҡ бәхәс тыуҙыра. Лүтф Али Бей «Атешкида» биографик яҙмаларында (XVIII быуат) Урта Ирандағы Ҡом ҡалаһын атай. Ул Низаминың «Искәндәрнамә» шиғырына һылтана:

  Хотя я затерян в море Гянджи, словно жемчужина,
Но я из Кухистана[25]
В Тафрише есть деревня, и свою славу[26]
Низами стал искать оттуда. 		 

Урта быуаттың күп биографтары (Ауфи Садид-әд-дин XIII б., Дәүләтшах Сәмәрҡанди XV б. Һәм башҡалар) Низамины Гәнжә ҡалаһында тыуған һәм шунда үлгән тигән фекерҙә. Академик Е. Э. Бертельс уға билдәле ҡулъяҙмаларында Низами Ҡом тураһында телгә алмаған[27]. Бөгөнгө заманда академик авторҙар ҡабул иткән, Низаминың атаһы Ҡомда тыуған[15], ә Низами үҙе Гәнжәлә тыуған[8] тигән фекер йәшәй. Низами йәшәгән осорҙа Гәнжә Сәлжүк империяһына ҡараған була[28]. Ошонда уҡ әйтеп китергә кәрәк: "Искәндәрнамә"лә телгә алынған Тәфриш ҡалаһы — зароастрий диненең ҡеүәтле үҙәге булған. Был ҡала Таһрандан (Үҙәк Иран) 222 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан.

Низами ҡалала тыуа[20], һәм бөтә ғүмере ҡала мөхитендә уҙа. Ул ваҡытта тыуған Гәнжә ҡалаһында фарсы халҡы йәшәгән була[8]. Уның тормошо тураһында аныҡ билдәле булмаһа ла ул Кавказ аръяғын ташламай йәшәгән, тигән фекер йәшәй[8]. Тормош юлы тураһында аҙ-маҙ белешмәне уның әҫәрҙәренән генә табырға мөмкин[20].

Ата-әсәһе һәм туғандары

үҙгәртергә

Низаминың атаһы, Йософ ибн Зәки, моғайын да чиновник булған һәм Гәнжәгә Ҡом (Үҙәк Иран) ҡалаһынан күсеп килгән[29]. Әсәһе иран сығышлы[20] Рәйсә, Низаминың үҙ һүҙҙәренә ҡарағанда, ҡорд милләтенән[30][31], ҡорт ырыуы башлығының ҡыҙы[32] булған.

Шағирҙың ата-әсәһе иртә үләләр[33]. Атаһы үлгәс Ильясты әсәһе тәрбиәләй, ә әсәһе лә вафат булғас, әсәһенең ағаһы Хужа Ғүмәр ҡарап үҫтерә[34]. Дәүләтшах Сәмәрҡәнди (1438—1491) үҙенең «Тәзкирәт ош-шура» («Шағирҙар тураһында яҙмалар») трактатында Низаминың ағаһы, шулай уҡ шағир булған, Ҡивами Мотаризи тураһында телгә ала.

Белем алыуы

үҙгәртергә

Заманына күрә Низами үтә белемле булған[35]. Ул заманда шағирҙар күп төрлө белемгә эйә булырға тейеш тип һаналған. Был талаптарҙан уҙып та киткән Низами үҙенең ғалимлығы менән айырылып торған. Уның поэмалары ғәрәп һәм фарсы әҙәбиәтен, тел һәм яҙма йолаларын яҡшы белеүен генә түгел, ә математика, астрономия, астрологияны[36], Алхимия, медицина, ботаника, дин белеме, Ҡөрән тәфсирҙәрен, ислам ҡанундарын, христианлыҡты, йәһүҙилекте[37], иран халыҡтары мифтарын һәм легендаларын[38], тарих, этика, философия, эзотерика, музыка һәм һынлы сәнғәтте[15][39] яҡшы белеүе хаҡында һөйләй.

Тормошо

үҙгәртергә
 
Низами Гәнжәүине шах ҡабул итә. 1570 йылғы миниатюра. Әзербайжан тарихы музейы

Низаминың тормошо тураһында мәғлүмәт аҙ, әммә уның батша һарайы янындағы шағир булмауы билдәле. Шулай була ҡалһа ул тоғролоҡ, ғәҙеллек һәм ижад иреклеген юғалтыуынан ҡурҡа[40]. Шулай булһа ла, йолаға тоғро ҡалып, Низами төрлө династия хакимдарына арнап әҫәрҙәр яҙған. Мәҫәлән, «Ләйлә һәм Мәжнүн» поэмаһын Низами Ширваншахтарға, ә «Ете гүзәл» поэмаһын Илдегизиттарға ҡаршы булған Мәрәһи атабектарының береһе (Әхмәдилиздар) Ала-әл-Динәгә бағышлап яҙа[41].

Низами Гәнжәлә йәшәй. Өс тапҡыр өйләнә[42].

Тәүге һәм яратҡан ҡатыныҡол-кәнизәк (половчанка) Офоҡҡа бағышлап бик күп шиғырҙар яҙа. «Ғорур һынлы, гүзәл, аҡыллы» ҡыҙҙы уға Дербент хакимы Музаффар әд-Дин яҡынса 1174 йылда бүләк итә. Уларҙың Мөхәммәт исемле улдары тыуа. 1178 йәки 1179 йылда, Низами «Хосров һәм Ширин» поэмаһын тамамлап килгәндә ҡатыны Офоҡ вафат була. Ҡалған ике ҡатыны ла ваҡытынан алда үләләр. Иң ҡыҙығы — улар Низами яңы поэмаһын тамамлаған йылдарҙа китәләр. Шуға әрнегән шағир:

  Хоҙайым, ни өсөн мин һәр поэмам өсөн ҡатынымды ҡорбан итергә тейешмен![43][44]  

тип яҙа.

Низами сәйәси тотороҡһоҙлоҡ һәм юғары интеллектуаль әүҙемлек заманында йәшәй. Шул поэмаларыда ла сағыла. Уны ҡурсыу аҫтына алыусылар хаҡында бер нимә лә билдәле түгел, шулай уҡ ҡайһы бер әҫәрҙәренең яҙылыу ваҡыты ла бары тик унан һуң йәшәгән биография яҙыусылар фантазияларына бәйле[45]. Тере сағында ла Низами шөһрәт һәм ихтирам ҡаҙанған. Бер риүәйәт йәшәй: атабек Низамины күп тапҡыр үҙ һарайына саҡыра, әммә шағир килмәй. Шулай ҙа ул, шағирҙы изге кеше тип иҫәпләп, Низамиға биш мең динар аҡса бүләк итә. Аҙаҡтан идара итеүгә 14 ауылды тапшыра[46].

Тыуған йылы кеүек уның үлгән йылы ла оҙаҡ ваҡыт аныҡ билдәле булмай. Гәнжәләге ғәрәп яҙмаларына нигеҙләп, Низаминың 605 Һижрә йылында үлеүен (1208/1209 йыл) Бертельс асыҡлаған[47].

Икенсе фекер «Искәндәрнамә» поэмаһына Низами үлгәндән һуң уның яҡындары индереп яҙып ҡуйған яҙмаларҙа телгә алына. Бында 598 Һижрә йылы күрһәтелә (1201/1202)[48]:

 

Шестьдесят было лет и три года ему,
И шесть месяцев сверх, — и ушёл он во тьму,
Всё сказав о мужах, озарявших своими
Поученьями всех, он ушёл вслед за ними [49].
         (К. Липскеров тәрж.)

 

Ижады

үҙгәртергә

Низами иран мәҙәниәте солғанышында ижад иткән шағир. Ул ислам һәм исламға тиклемге Иран араһына һәм Иран менән боронғо донъя мәҙәниәтенә «күпер ҡора»[50].

Низами Гәнжәүи Кавказда, Персия тирәһендә, йәшәһә лә, ижадында, ул ваҡыттағы бар фарсы әҙәбиәтендәге кеүек, үҙәккә ынтылыу, берегеү тойғолары менән яҙа. Был хистәр тел һәм йөкмәтке берлегендә лә, гражданлыҡ берлегендә лә һиҙелә. «Ете гүзәл» поэмаһында Иранды — «донъяның йөрәге» тип (руссаға тәржемәлә — «донъяның йәне») атай[51][52][53][54][55]

Вся вселенная — лишь тело, а Иран — душа.
Говорю об этом смело, правдою дыша.
Дух земли — Иран. И ныне — внемли каждый слух:
Пусть прекрасно тело мира — выше тела дух.
(перевод В. Державина)

Әҙәби йоғонтоһо

үҙгәртергә
 
Низами һәм аҡыл эйәләре. Миниатюра. 1485 йылғы. Әҙербайджандың ҡулъяҙмалар фәнни институты, Баҡы

Профессор Челковский фекеренсә, Низами Фирҙәүсинең «Шаһнамә»һен («Батшалар китабы») уҡырға яратҡан”[56].

Низами ижадына башҡа фарсы шағирҙары, мәҫәлән, Ҡатран Тәбризи, Һанаи, Фәхреддин Гүргәни һәм тарихсы Әт-Тәбәриҙәр йоғонто яһаһа ла, Фирҙәүси ижады Низаминың илһам сығанағы һәм «Искәндәрнамә» поэмаһын тыуҙырыуға нигеҙ һала.Үҙенең әҫәрҙәрендә ул йыш ҡына Фирҙәүиси әҫәрҙәренә һылтана. Бигерәк тә «Искәндәрнамә»нең инеш өлөшөндә. Хатта уны Фирҙәүси ижадына һоҡланған һәм үҙенә маҡсат итеп Фирҙәүисинең «Шаһнамә»һенә тиң булырлыҡ героик эпос яҙыуҙы ҡуя. Низами «Шаһнамә» поэмаһын үҙе ижад иткән өс эпик поэманың — «Ете гүзәл», «Хосров һәм Ширин», «Искәндәрнамә» — сығанағы итеп ҡуллана[57]. Низами Фирҙәүсине «хаким» — «аҡһаҡал», «даанаа» — «белемсе» һәм «һүҙҙәрҙе туйға кейенгән ҡыҙ кеүек биҙәүсе» телмәр оҫтаһы (оратор) тип таный. Ширваншаһтың улына «Шаһнамә»не уҡырға һәм аҡыл эйәһенең тос фекерҙәрен ятлап алырға кәңәш итә[58]. Әммә Е. Э. Бертельс буйынса, «Низами үҙенең шиғырҙарын Фирҙәүсинекенән юғарыраҡ тип һанай», "Ул «балаҫтан» «ебәк» туҡырға, ә «көмөштө» «алтынға» әйләндерергә йыйына"[59].

Низами ижадына XI быуат фарсы шағиры Фәхреддин Гүрғәни ижады ҙур йоғонто яһай. Күп кенә сюжеттарын бөйөк фарсы шағиры Фирҙәүисинән алып, шиғриәт ҡанундары, телмәр образлығы һәм композиция техникаһы йәһәтенән Низами Гүрғәни ижадына нигеҙләнә. Был «Хосров һәм Ширин» поэмаһында һиҙелә. Бигерәк тә ғашиҡтарҙың талашыу сәхнәһе Гүрғәниҙең «Вис һәм Рамин» поэмаһына тартым килеп сыға. Бынан тыш Низамиҙың поэмаһы Гүрғәниҙәге кеүек бер үк үлсәм (хазадж) менән яҙылған. Гүрғәниҙең Низамиға тәъҫире икеһенең дә астрология менән ҡыҙыҡһыныуына ла бәйле[60].

Үҙенең тәүге монументаль әҫәрен Низами фарсы шағиры Һанаиның «Хаҡиҡәт баҡсаһы» («Хәдиҡәт әл-Хакиҡәт») поэмаһы тәъҫирендә ижад итә [61][62].

Яҙыу стиле һәм донъяға ҡараштары

үҙгәртергә

Низами шиғри әҫәрҙәр яҙа, әммә улары драматизм менән һуғарылған. Романтик поэмаларындағы сюжет психологик йәһәттән махсус рәүештә ҡатмарландырылып ҡоролған. Уның геройҙары хәрәкәт итеү баҫымы аҫтында йәшәйҙәр һәм үҙҙәрен дә, башҡаларҙың да уй-ниәттәрен асыҡлар өсөн тиҙ арала ниндәйҙер ҡарар ҡабул итергә тейештәр[63]. Ул үҙенең геройҙарының психологик портретын һүрәтләй. Улар күңеленең байлығын һәм ҡатмарлы хистәр кисереүен көслө һәм емерелмәҫ мөхәббәт менән ҡапма-ҡаршы осраштырып аса [64].

Файл:4 Nizami v Baku.JPG
Баҡы ҡалаһында Низами Гәнжәүи һәйкәле. Скульпторы Ф. Г. Абдурахманов, 1949.

Низами ябай кешеләрҙе лә, батша әһелдәрен дә бер үк оҫталыҡ һәм тәрәнлек менән һүрәтләй. Бигерәк тә һөнәрселәрҙе Низами йылылыҡ менән һүрәтләй. Шулай ул ул рәссам, скульптор, архитектор һәм музыканттарҙы ла поэмаларында төп образдар итеп ала[65].

Низами романтик эпос жанры оҫтаһы була. Хисле шиғырҙарында Низами кешеләрҙе ниндәй хистәр ҡылығын үҙгәртергә, аҡылһыҙлыҡ йәки батырлыҡтар ҡылырға әйҙәүен, күңел алышын, эске кисерештәр трагедияһын аңлатып бирә[66].

Низами өсөн дөрөҫлөк шиғриәттең асылы булып ҡала. Бындай ҡараш нигеҙендә ул үҙенең ярһыуын һарай шағирҙарына сығара, уларҙы һәләттәрен көндәлек бүләккә һатыуҙа ғәйепләй. Ижадта Низами ғаләм ғәҙеллеген эҙләй һәм ярлы, күндәм кешеләрҙе яҡларға тырыша. Шулай уҡ көс-ҡеүәткә эйә хужаларҙың ни өсөн шулай бәйһеҙ һәм ҡаты ҡыланыуҙарын өйрәнергә тырыша. Низами кешеләрҙе тормоштоң мәңгелек түгел, күсәгилешле булыуы тураһында киҫәтә[67].

Кешеләр яҙмышы тураһында уйланып, гуманист булараҡ, Низами «Искәндәрнамә» поэмаһында бар яҡтан килгән идеаль йәмғиәт – утопияны һүрәтләп ҡарай [68].

Низами мистик шағир була, әммә уның ижадында мистиканы эротиканан, рухи ҡиммәттәрҙе донъяүи хистәрҙән айырып булмай[69].

Шулай уҡ Низаминың рәсми рәүештә бер ниндәй суфыйсылыҡ орденына ла ҡабул ителмәүе билдәле[70].

Низами шиғриәтендә суфыйсылыҡ традициялары, символдары, образдары сағыла. Мәҫәлән, «Серҙәр хазинаһы» поэмаһында Низами урта быуат Персияһында рауза гөлөн ябай кешеләр нисек итеп ҡабул итеүен тасуирлай[71])[38].

Исламда рауза гөлө Мөхәммәт Пәйғәмбәр образына ауаздаш. Был дини текстарҙа һәм әҙәби яҙмаларҙа осрай[72].

Иранда был традицияның таралыуы шунан килә: исламға тиклемге мәҙәниәттә һәр бер хоҙайҙы берәй сәскәгә оҡшатып һүрәтләгәндәр. Сәскә мәҙәниәте Иранда фарсы баҡсаларын үҫтереү менән тығыҙ бәйләнгән. Урта быуат фарсы баҡсаһы дүрт мөйөшлө архитектур баҡса формаһында була ((чагарбаг). Ул Ахеменид батшаларының боронғо фарсы ожмах баҡсаһы (парадаиза), батшалар һарайының бер өлөшө тип һанала. Хатта Ислам диненең таралыуы ла был фарсы баҡсалары мәҙәниәтенә кире йоғонто яһай алмай[73].

Руми, Аттар, Саади кеүек мистик-шағирҙар кеүек Низами ла рауза образын илаһилыҡтың символик сағылышы тип һүрәтләй[74].

Низами ислам космологияһын яҡшы белгән һәм ул ошо белемен шиғриәттә лә ҡулланған. Ислам космологияһы буйынса Ер ете планета уртаһында урынлашҡан. Бына ул планеталар: Ай, Меркурий, Венера, Юпитер һәм Сатурн. Улар хоҙайҙың илселәре һәм Ерҙәге һәр тереклеккә йоғонто яһайҙар тип һанағандар. Мәҫәлән, «Ете гүзәл» поэмаһында Бахрам тыуғас аҡыл эйәләре уға йондоҙманә ҡоралар.

Низами, астрологияны яҡшы белгәнгә күрә, алдан уҡ Бахрамдың холоҡ һыҙаттарын һәм яҙмышын билдәләп ҡуя:

 

Поднялась в ту ночь к Плеядам месяца глава,
Апогей звезды Бахрама был в созвездье Льва.
Утарид блеснул под утро в знаке Близнецов,
А Кейван от Водолея отогнал врагов.
(пер. Вл. Державина)

[75] 		 

Низами донъяның бөтөнлөгөн арифметика, геометрия һәм музыка ярҙамында тойоу мөмкинлегенә ышанған. Ул шулай уҡ нумерологияны белә һәм бер-береһенә бәйләнгән йыһандың асҡысы ла тап һандарҙа икәнен әйткән. Сөнки тап һандар ярҙамында күп берәмек бер бөтөнгә әүерелә, ә диссонанс гармонияға күсә[76]. «Ләйлә һәм Мәжнүн» поэмаһында ул үҙенең исеменең нумерологик мәғәнәһен (абджадия) асыҡлай – Низами (фарс. نظامی = 50+900+1+40+10) = 1001:

 

Мне «Низами» прозвание дано,
Имен в нем тыща и ещё одно.
Обозначенье этих букв благих
Надежней стен гранитных крепостных.
(Перевод Т. Стрешневой)

[77] 		 

Низами шиғыры һәм поэмаларының теле үҙенсәлекле. Шағир фарсы телендә яҙа. Әммә ул телде аллегория, притча һәм күп мәғәнәле һүҙҙәр ҡулланып яңы бейеклеккә күтәрә, байыта, балҡыта[78]. Ул яңы метафоралар һәм әҙәби образдар тыуҙыра, неологизмдар булдыра [79]. Низами төрлө стилистик фигуралар, гиперболалар, анафоралар, ҡабатлауҙар, аллюзия, ҡатмалы һүҙҙәр һәм образдарҙы герой хистәренең тәъҫир көсөн арттырыу өсөн бергә ҡушып ҡулланыу оҫталығын күрһәтә[80]. Низаминың стиле шуныһы менән айырыла, ул геройҙарының холҡон, уйҙарын, хистәрен асыу өсөн ябай һүҙҙәр ҡулланмаҫҡа тырыша[81]. Икенсе үҙенсәлеге: афоризмдар уйлап сығара. Мәҫәлән, «Ләйлә һәм Мәжнүн»дә “эпиграммалар стиле” уйлап сығара, ә Низаминың күп афоризмдары мәҡәлгә әүерелгән [82]. Низами шиғриәтендә һөйләш телен оҫта ҡуллана. Уның теле идиомаларға бай, ябай. Бигерәк тә диалогтарҙа һәм монологтарҙа [83]. Үҙенең стилен Низами «гариб» тип атай, йәғни “һирәк, яңы”. Үҙен иһә “һүҙҙәрҙең тылсымсыһы” һәм “күренмәгәнде күрһәткән көҙгө” тип нарыҡлай [84].

Әҫәрҙәре

үҙгәртергә

Беҙҙең көндәргә тиклем Низаминың тик аҙ ғына шиғыр өлгөләре килеп еткән. Башлыса улар ҡасыдалар, одалар һәм ғәзәлдәр (лирик шиғырҙар). Һаҡланған лирик «диван»ында 6 ҡасыд, 116 ғәзәл, 2 ҡыта һәм 30 робағи бар. Бер аҙ робағиҙары (дүртюллыҡтар№ фарсы шиғриәте антологияһы – Нузхәт ол-Мәджәлистә (XIII быуатта Джамал әл-Дин Хәлил Ширвани төҙөгән) һаҡланып ҡалған[85], однако впервые описанной только в 1932 г[86].

Хәмсә («Пятерица»)

үҙгәртергә
 
Хәмсә ҡулъяҙмаһынан миниатюра. 1494 йыл тип ҡуйылған. Мөхәммәттең һауаға (Миһражға) олғашыуы, шулай уҡ күп ҡанатлы Ябраил фәрештә һыны (уңда)

Низаминың төп әҫәрҙәре булып Хәмсә — биш поэманан тора. Улар «Пандж Гандж», йәғни «Биш хазина» дөйөм исем аҫтында берләштерелгән. («Хәмсә» исеме аҫтында ла билдәле, «хәмисә» ғәрәпсәнән «биш» тип тәржемәләнә).

  • «Мәхсән әл-Асрар» (фарс. مخزن الاسرار ) поэмаһы — «Серҙәр хазинаһы», 1163 йылда яҙыла. Эрзиджан хакимы Фахр ад-дин Бахрам-шахҡа бағышланған (1155—1218).
  • «Хосров һәм Ширин» (фарс. خسرو و شیرین ) поэмаһы 16 ай йылы буйына 1175/1176 һәм 1191 йылдарҙа яҙыла һәм сәлжүктәр солтаны Тоғрул III-кә (1175—1194), атабек Мөхәммәт ибн Илдегиз Джахан Пәхлеүәнгә (1175—1186) һәм уның энеһе Ҡыҙыл-Арсланға (1186—1191) бағышлана ([87].
  • «Лейлә һәм Мәжнүн» (фарс. لیلی و مجنون ) поэмаһы (1188 йылда яҙылған) Ахситан I ширваншаһына (1160—1196) бағышлана[88].
  • «Ете гүзәл» поэмаһы («Хафт пейкар», фарс. هفت پیکر ) 1197 йылда яҙыла һәм хаким Мәрәһи Аладдин Күрп-Арсланға бағышлана [89].
  • «Искәндәрнамә» (фарс. اسکندرنامه ) поэмаһының исеме «Александр китабы» тип тәржемәләнә, 1194 һәм 1202 йылдар арауығында яҙылып Ахар мәлиге Носрат-әл-Дин Бискин бин Мөхәммәткә бағышлана[90].

Биш поэма ла шиғри мәснәүи (ике юллыҡтар)стилендә яҙылған. Ике юллыҡтарҙың дөйөм һаны 30 000 [91].

«Серҙәр хазинаһы»
үҙгәртергә
 
Тәбриз мәктәбе миниатюраһы. XVIб. «Солтан Санъяр һәм ҡортҡа». Британ китапханаһы, Лондон

«Серҙәр хазинаһыы» поэмаһы эзотерик, фәлсәфәүи һәм дини темаларҙы сағылдыра. Суфыйсылыҡ идеяларына таянып яҙылған. Поэма разделена егерме телмәр-притчаға бүленгән. Һәр бүлек апострофа, йәғни шағирҙың үҙенә аталған юлдар менән тамамлана[92]. Низами идеаль тормош тураһында фекер итә. Кеше үҙенең юғарынан бирелгән маҡсатына тоғро йәшәргә тейеш тип билдәләй[92]. Риторик стилдә яҙылған поэманың маҡсаты – һарай әҙәбиәте сикләүҙәрен инҡар итеүгә ҡайтып ҡала. Ошо әҫәре менән Низами фарсы әҙәбиәтендә Санаи асҡан йүнәлеште дауам итә. Был йүнәлеште аҙаҡ бик күп шағирҙар, шул иҫәптән шағир Аттар ҙа дауам итә.

«Хосров һәм Ширин»
үҙгәртергә
 
Хосров һыу инеүсе Ширинды күрә. Шираздан XVI быуат миниатюраһы. Фрир сәнғәт галереяһы, Вашингтон

«Хосров һәм Ширин» поэмаһы – Низаминың тәүге бөйөк яҙмаһы. Уны яҙғанда Фәхреддин Гүргәниҙең «Вис һәм Рамин» поэмаһы йоғонто яһаған[93]. «Хосров һәм Ширин» Низами өсөн генә түгел, бар фарсы әҙәбиәте өсөн һынылыш сәбәпсеһе була. Ул ғына ла түгел, «Хосров һәм Ширин» поэмаһын фарсы әҙәбиәтендә тулы структура һәм артистик берлеккә ирешкән тәүге поэма тип атайҙар[94]. Поэма нигеҙендә ысынбарлыҡта булған, тарихи шәхестәр кисергән тарих ята. Низами әйтеүенсә, Барҙа ҡалаһында һаҡланған бер ҡулъяҙма уға рухи этәргес бирә. Был сюжетта гонаһтарға батҡан өсөн Хоҙайҙан ярлыҡау ала алмаған йән тарихы һүрәтләнә.

«Ләйлә һәм Мәжнүн»
үҙгәртергә
 
Ләйлә һәм Мәжнүн. XVI быуаттың билдәһеҙ рәссамы миниатюраһы

«Ләйлә һәм Мәжнүн» поэмаһы Ҡайса исемле егеттең сибәр Ләйләгә ғашиҡ булыуы хаҡында. Поэма ширваншаһ Ахситан ҡушыуы буйынса яҙыла[95][96] Поэмала 4600 строфа. Был романтик поэма «удри» ( «одри») жанрына ҡарай. Поэма сюжеты ябай һәм яуапһыҙ мөхәббәт тирәһендә әйләнә[97]. Поэма төрлө илдәрҙә, төрлө версияла ташҡа баҫыла. Әммә иран ғалимы Хәсән Вәхид Дастджерди 1934 йылда поэманың тикшерелгән, 1007 строфаһы алып ташланып 66 бүлек һәм 3657 строфанан торған вариантын баҫтыра. Алып ташланған юлдарҙы ғалим поэма яҙылғас башҡа кешеләр тарафынан өҫтәлгән тип һанай[98].

«Ете гүзәл»
үҙгәртергә
 
Бахрам ете һылыуҙың рәсемдәрен ҡарай. 1479 йылғы миниатюра. Бехзада мәктәбе. Низами Гәнжәүи ис. Әзербайжан әҙәбиәт музейы, Баҡы

«Ете гүзәл» («Хафт пейкар») поэмаһының исемен «ете принцесса» тип тә тәржемәләргә була. Поэма «Хафт гундбад» — «ете көмбәҙ» тип тә йөрөтөлә [99]. Поэма сюжеты фарсы тарихы һәм Бахрам Гүр (сәснид шахы) тураһындағы легендаларға таянып яҙылған. Оҙаҡ көттөрөп туған улын атаһы, аҡһаҡалдар ҡушыуы буйынса, ғәрәп батшаһы Номанға тәрбиәгә бирә. Номан гүзәл һарай – Карнак – төҙөп ҡуя. Бер заман ошо һарай эсендә Бахрам ете илдең ете һылыу принцессаларының рәсемдәрен күрә һәм һәр береһенә ғашиҡ була[100] атаһы үлгәс Бахрам Персияға ҡайта һәм тәхеткә ултыра. Батша булып алғас, Бахрам теге ете ҡыҙҙы эҙләп таба һәм өйләнә. Поэманың икенсе тематик һыҙығы — Бахрам Гүрҙең еңел уй менән эш итеүсе батша улының нисек итеп ғәҙел һәм аҡыллы хакимға әүерелеүе һүрәтләнә. Бахрам үҙенең ҡатындары менән булышҡан арала бер министры ил етәкселеген үҙ ҡулына ала. Бахрам быны һиҙеп ҡала. Ил аҡсаһы туҙҙырылған, ә күршеләр илен баҫырға әҙерләнә. Министрҙың ҡырын эштәрен фашлап, уны язалай һәм илдә тыныслыҡ урынлаштыра. Ошо хәлдән һуң Бахрам ете сибәргә бағышлап, хоҙайға ғибәҙәт ҡылыу өсөн ете зароастрий ҡорамын төҙөтә. Бахрам үҙе һунарға тип бер мәмерйәгә китә һәм кире ҡайта алмай гүр эйәһе булып ҡала[101].

«Искәндәрнамә»
үҙгәртергә
Төп мәҡәлә: Искәндәрнамә
 
Искәндәр һунарҙа. Миниатюра. 1648 йыл. Бухара

Низами«Искәндәрнамә» поэмаһын ижадын йомғаҡлаусы әҫәр тип атай. Башҡа поэмаларға ҡарағанда быныһы философик йәһәттән ҡатмарлаштырылған. Поэма Искәндәр (Александр Македонский) тураһында төрлө легенда, риүәйәттәрҙе ижади берләштереү һөҙөмтәһе. Тәүҙә Искәндәр идеаль батша булып күренә. Һуңынан инде Искәндәр донъя хакимы, яугир генә түгел, ә аҡыл эйәһе һәм алдағыны күреп тәфсирләүсе булып һынлана [102]. Поэма ахырында Низами Искәндәрҙең үлемен һәм ете аҡыл эәйһенең һәр береһенең үлеү шарттарын тасуирлай. Аҡыл эйәләре араһында Низами үҙе лә һүрәтләнә тигән фараз йәшәй[103].

Танылыу алыуы. Хәтер

үҙгәртергә
 
Низами Гәнжәүи тыуыуына 850 йылға бағышланған СССР Юбилей тәңкәһе, 1991 йыл

ЮНЕСКО, Низаминың тыуған йылын 1141 йыл тип иҫәпләп, 1991 йылды Низами йылы тип иғлан итте. Уның тыуыуына 850 йыл үтеүгә бағышлап шул уҡ йылда Вашингтон, Лос-Анджелес, Лондон һәм Тәбриз ҡалаларында халыҡ-ара конгрестар уҙҙы[22].

1940 йылда Халыҡов Гәзәнфәр Низами Гәнжәүи портретын ижад итә. Ул Низами Гәнжәүи исемендәге Әзербайжан әҙәбиәте музейында һаҡлана[104].

1947 йылда Гәнжә ҡалаһында Низами мавзолейы булдырыла.

1948 йылда әзербайжан яҙыусыһы Мамед Саид Ордубад Низами Гәнжәүигә бағышлап, «Ҡалҡан һәм ҡауырһын» тигән тарихи роман ижад итә.

  • Низами Гәнжәүи —метро станцияһы (Баҡы).
  • Низами урамы — Баҡының төп урамдарының береһе.
  • Низами исемендәге Әҙәбиәт институты (НАНА).
  • Баҡының Низами районы.
  • Низами исеме Меркурийҙағы бер кратерға бирелгән.
  • Низами исемен Ташкент дәүләт педагогия институты йөрөтә.

Низами

 
Иҫке Гәнжә биләмәһендә Низами Гәнжәүи төрбәһенең харабалары 1925 йыл

Иҫке Гәнжә биләмәһендә күренекле фарсы шиғриәте классигы Низами Гәнжәүи йәшәгән. Уның ҡәбере Гәнжәнән 5-6 км алыҫлыҡта, Гәнжә-Герән юлы буйында, боронғо почта һәм сауҙа юлы яғында[105]. Низами ҡәбере өҫтәндә бәләкәй генә төрбә һалынған булған. Тбилисиҙағы 1903-05 йылдарҙа Усейн-Хан Риза-задәнең натуранан төшөргән һүрәтенән күренеүенсә, төрбә тыштан көмбәҙле куб рәүешле итеп эшләнгән булған. Төньяҡ ҡабырғаһында сите ябай һыҙатлы тар ғына ишек [106]. Ҡаҙыныу эштәре XIII быуатта эшләнгән төрбәнең баштан һалынған ҡалдығы ер аҫтында тәрәндә ҡалыуын күрһәткән.ә 1925 йылға хәтлем һаҡланған өҫкө өлөшө һуңғы йылдарҙа төҙөкләндереп эшләнгәне асыҡланған. [107]. 1922 йылда Низами ҡәберен асҡандар, уның һөйәктәрен яңы табутҡа һалып Гәнжәгә күсергәндәр, әммә Баҡынан уны элекке урынына ҡайтарырға бойороҡ килгән. 1932 йылда шағирҙың ҡәбере өҫтөндә ваҡытлыса ғына һәйкәл ҡуйыла (был ваҡытҡа элекке төрбәнән бер ни ҙә тиерлек ҡалмаған була). 1947 йылда Низами ҡәбере өҫтөндә яңы төрбә ҡуйыла. [106].

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 Nizami // https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG12968
  3. ↑ Nezami // Nationalencyklopedin (швед.) — 1999.
  4. ↑ Nezami // Encyclopædia Britannica (ингл.)
  5. ↑ Barthold, W., C. E. Bosworth. Encyclopaedia of Islam - Shirwan Shāh / P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. — Brill, 1997. — Т. 9. — С. 488.

    We can also discern the progressive Persianisation of this originally Arab family (a process parallel to and contemporary with that of the Kurdicisation of the Rawwadids [q.v.] in Adharbaydjan). After the Shah Yazid b. Ahmad (381—418/991-1028), Arab names give way to Persian ones like Manuchihr, Kubadh, Faridun, etc., very likely as a reflection of marriage links with local families, and possibly with that of the ancient rulers in Shabaran, the former capital, and the Yazidids now began to claim a nasab going back to Bahrain Gur or to Khusraw Anushirwan.
  6. ↑ Grousset, Rene. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. — Rutgers University Press, 1970. — С. 161-164. — 718 с. — ISBN 0813513049, 9780813513041.

    «It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia — no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace.»
  7. ↑ Peter J. Chelkowski, «Mirror of the Invisible World». — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975, P.2
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Francois De Blois. Persian Literature - A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period / Francois De Blois. — Routledge, 2004. — Т. V. — С. 363. — 544 с. — ISBN 0947593470, 9780947593476.

    Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi… His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation.
  9. ↑ Киракос Гандзакеци. КРАТКАЯ ИСТОРИЯ ПЕРИОДА, ПРОШЕДШЕГО СО ВРЕМЕНИ СВЯТОГО ГРИГОРА ДО ПОСЛЕДНИХ ДНЕЙ, ИЗЛОЖЕННАЯ ВАРДАПЕТОМ КИРАКОСОМ В ПРОСЛАВЛЕННОЙ ОБИТЕЛИ ГЕТИК / Ханларян Л. А.. — М.: Наука, 1976. — С. 154. — 356 с.

    Глава 21. О разорении города Гандзак — "Этот многолюдный город [Гандзак] был полон персов, а христиан там было мало.

  10. ↑ Kirakos Gandzakatsi. Kirakos Gandzakats'i's History of the Armenians / translation from Classical Armenian by Robert Bedrosian. — New York, 1986. — С. 197.

    This city was densely populated with Iranians and a small number of Christians.

    . XIII быуаттың аноним хронологиялар яҙыусыһы ҡала халҡы араһында ике төркөм — христиан һәм перстар — булыуын телгә алған (Анонимный хронист)
  11. ↑ NOZHAT AL-MAJĀLES. Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 7 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    The most significant merit of Nozhat al-majāles, as regards the history of Persian literature, is that it embraces the works of some 115 poets from the northwestern Iran (Arrān, Šarvān, Azerbaijan; including 24 poets from Ganja alone), where, due to the change of language, the heritage of Persian literature in that region has almost entirely vanished.
  12. ↑ V. Minorsky. review of G. H. Darab translation of Makhzan al-Asrar. — BSOAS, 1948. — С. 5. — 441 с.

    «…Nizami’s mother was of Kurdish origin, and this might point to Ganja where the Kurdish dynasty of Shaddad ruled down to AH. 468; even now Kurds are found to the south of Ganja».
  13. ↑ V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — Cambridge University Press, 1957. — С. 34.

    «The author of the collection of documents relating to Arran Mas’ud b. Namdar (c. 1100) claims Kurdish nationality. The mother of the poet Nizami of Ganja was Kurdish (see autobiographical digression in the introduction of Layli wa Majnun). In the 16th century there was a group of 24 septs of Kurds in Qarabagh, see Sharaf-nama, I, 323. Even now the Kurds of the USSR are chiefly grouped south of Ganja. Many place-names composed with Kurd are found on both banks of the Kur»
  14. ↑ Rypka, Jan. "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods", в "The Cambridge History of Iran". — January 1968. — Т. 5 - The Saljuq and Mongol Periods. — С. 578.

    Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami a native of Ganja in Azarbaijan… Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Niẓāmī Ganjavī,. The haft paykar: a medieval Persian romance / Julie Scott Meisami. — Oxford: Oxford University Press, 1995. — 307 с. — ISBN 0-19-283184-4.

    «Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami… He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet.»
  16. ↑ Julie Scott Meisami. "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". — Oxford University, 1995. — ISBN 0-19-283184-4.

    «Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209.»
  17. ↑ Abdolhossein Zarrinkoob. Nizami, a life-long quest for a utopia // Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975) / G. Bardi. — Roma: deH'Accademia Nazionale dei Lincei, 1977. — P. 7.

    The generous gifts of these royal patrons, which included a Turkish slave-maid with one or two pieces of land, offered a good opportunity for the poet to work on his poetical craft with the patience of a skillful embroiderer. In fact, some writers of Tadhkiras have stated(4) that embroidering was the inherited profession of the poet’s family and that, he himself had renounced it for the sake of poetry, although there is nothing in the poet’s work that might assure us of this point. … But in all these facts, there is nothing to assure us about the poet’s craft.
  18. ↑ Rypka, Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods". "The Cambridge History of Iran" / William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — Т. 5 - The Saljuq and Mongol Periods. — С. 578. — 771 с. — ISBN 052106936X, 9780521069366.

    As the scene of the greatest flowering of the panegyrical qasida, southern Caucasia occupies a prominent place in New Persian literary history. But this region also gave to the world Persia’s finest creator of romantic epics. Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami a native of Ganja in Azarbaijan, is an unrivaled master of thoughts and words, a poet whose freshness and vigor all the succeeding centuries have been unable to dull.
  19. ↑ E.E. Bertels (1962), Selected Works, Nizami and Fizuli, «the fact that unlike the Shia Iranians, „Nizami was righteous Sunni“», Oriental Literature
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Rypka, Jan. Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods. — January 1968. — С. 578.

    «We can only deduce that he was born between 535 and 540 (1140-46) …»
  21. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6)…
  22. ↑ 22,0 22,1 Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    UNESCO recognised the 1141 date as his birth date and declared 1991 the year of Niẓāmī. To honour the 850th anniversary of his birth, there were international Niẓāmī congresses held in 1991 in Washington, Los Angeles, London and Tabrīz.
  23. ↑ ПЕРСТЬ - Толковый словарь Даля. Словари и энциклопедии на Академике. Академик. Дата обращения: 6 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    пыль, прах, земля, земь; вещество, плоть, материя, противоположно духу
  24. ↑ Низами Гянджеви. Избранное. — Баку: «Азернешр», 1989. — 6 с.
  25. ↑ букв. — «Горной страны» - города Кум
  26. ↑ букв. — «своё имя»
  27. ↑ Бертельс Е. Э. Великий азербайджанский поэт Низами. — Баку: издательство АзФАН, 1940. — стр. 26:

    «В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. (1360 г. н. э.), этой строки не имеется.»
  28. ↑ Nezami (ингл.). Encyclopædia Britannica. Дата обращения: 8 февраль 2011. Архивировано 28 август 2011 года.

    Neẓāmī, in full Elyās Yūsof Neẓāmī Ganjavī, Neẓāmī also spelled Niẓāmī (b. c. 1141, Ganja, Seljuq empire [now Ganca, Azerbaijan]—d. 1209, Ganja), greatest romantic epic poet in Persian literature, who brought a colloquial and realistic style to the Persian epic.
  29. ↑ Julie Scott Meisami. "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". — Oxford University, 1995. — ISBN 0-19-283184-4.

    «Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle.»
  30. ↑ Rypka, Jan. Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods. — January 1968. — С. 578.

    «At all events his mother was of Iranian origin, the poet himself calling her Ra’isa and describing her as Kurdish.»
  31. ↑ V. Minorsky. Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin. — CUP Archive, 1953. — Т. I. — С. 34. — 208 с.
  32. ↑ Julie Scott Meisami. "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". — Oxford University, 1995. — ISBN 0-19-283184-4.

    «Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle.»
  33. ↑ «The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics», Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4. pg 210:

    «His father, Yusuf and mother, Rai’sa, died while he was still relatively young, but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him»
  34. ↑ «The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics», New York, 2001. pg 2:

    «His father, Yusuf and mother, Rai’sa, died while he was still relatively young, but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him»
  35. ↑ Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi. The Islamic intellectual tradition in Persia»,RoutledgeCurzon; annotated edition edition / Mehdi Amin Razavi. — Routledge, 1996. — С. 179. — 375 с. — ISBN 0700703144, 9780700703142.

    When Nizami, who was an unusual gifter child, began his formal education, he encountered a vast ocean of Islamic sciences. He studied the religious sciences as his work reflect and mastered the art of quaranic interpretation and Hadith which are the fundamental and foundational bases of the Islamic sciences.
  36. ↑ Nizami. The Story of Layla and Majnun, by Nizami / Translated Dr. Rudolf. Gelpke in collaboration with E. Mattin and G. Hill. — Omega Publications, 1966. — ISBN #0-930872-52-5.
  37. ↑ Abel, A., "Iskandar Nama", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама, Brill Academic Publishers, ISSN 15-73-3912 

    "As a learned Iranian poet, Niẓami, who demonstrates his eclecticism in the information he gives (he says, «I have taken from everything just what suited me and I have borrowed from recent histories, Christian, Pahlavi and Jewish … and of them I have made a whole»), locates the story of his hero principally in Iran.
  38. ↑ 38,0 38,1 Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 12. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar («Treasury of Secrets»), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.
  39. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    From his poetry, it is evident that he was learned not only in mathematics, astronomy, medicine, jurisprudence, history, and philosophy but also in music and the arts.
  40. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    «Usually, there is more precise biographical information about the Persian court poets, but Nizāmī was not a court poet; he feared loss of integrity in this role and craved primarily for the freedom of artistic creation.»
  41. ↑ K. A. Luther. ATĀBAKĀN-E MARĀḠA (билдәһеҙ). Iranica (15 декабрь 1987). Дата обращения: 2 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    «Alāʾ-al-dīn of Marāḡa… He seems to have been a man of pronounced literary interests, since at his request the poet Neẓāmī Ganǰavī composed the Haft peykar».
  42. ↑ Julie Scott Meisami. "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". — Oxford University, 1995. — ISBN 0-19-283184-4.

    «… Nizami was brought up by an uncle. He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet.»
  43. ↑ Iraj Bashiri. The Teahouse at a Glance - Nizami's Life and Works (2000). Дата обращения: 6 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.
  44. ↑ Julie Scott Meisami. "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". — Oxford University, 1995. — ISBN 0-19-283184-4.

    «… He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad.»
  45. ↑ Julie Scott Meisami. "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". — Oxford University, 1995. — ISBN 0-19-283184-4.

    «… Nizami … He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet.»
  46. ↑ PREFACE (ингл.). Lailî and Majnûn - Persian Literature in Translation. The Packard Humanities Institute (2000). Дата обращения: 31 ғинуар 2011. Архивировано 28 август 2011 года.

    In honour of Nizámi, it is related that Ata Beg was desirous of forming and cultivating an acquaintance with him, and with that view ordered one of his courtiers to request his attendance. But it was replied, that Nizámi, being an austere recluse, studiously avoided all intercourse with princes. Ata Beg, on hearing this, and suspecting that the extreme piety and abstinence of Nizámi were affected, waited upon him in great pomp for the purpose of tempting and seducing him from his obscure retreat; but the result was highly favourable to the poet; and the prince ever afterwards looked upon him as a truly holy man, frequently visiting him, and treating him with the most profound respect and veneration. Nizámi also receiv­ed many substantial proofs of the admiration in which his genius and learning were held. On one occasion, five thousand dinars were sent to him, and on another he was presented with an estate consisting of fourteen villages.
  47. ↑ Francois De Blois. Persian Literature - A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period / Francois De Blois. — Routledge, 2004. — Т. V. — С. 370. — 544 с. — ISBN 0947593470, 9780947593476.
  48. ↑ Francois De Blois. Persian Literature - A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period / Francois De Blois. — Routledge, 2004. — Т. V. — С. 369. — 544 с. — ISBN 0947593470, 9780947593476.
  49. ↑ Низами Гянджеви. Собрание сочинений в 3 т. Т. 3. С. 688. — Баку: «Азернешр», 1991
  50. ↑ Peter J. Chelkowski. Nezami's Iskandarnameh, Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno. — Roma, 1977. — С. 13.

    Nizami was a typical product of the Iranian culture. He created a bridge between Islamic Iran and pre-Islamic Iran and also between Iran and the whole ancient world.
  51. ↑ Jan Rypka. History of Iranian literature (перевод «Dějiny perské a tadžické literatury», Praha: ČSAV, 1956) / Karl Jahn. — Netherlands: Reidel Publishing Company, 1968. — С. 76. — 929 с. — ISBN 9027701431.

    The centripetal tendency is evident in the unity of Persian literature from the points of view of language and content and also in the sense of civic unity. Even the Caucasian Nizami, although living on the far-flung periphery, does not manifest a different spirit and apostrophizes Iran as the Heart of the World.
  52. ↑ Pepe Escobar. Globalistan: How the Globalized World is Dissolving into Liquid War. — Nimble Books, 2007. — С. 10. — 368 с. — ISBN 0978813820, 9780978813826.
    Весь мир — тело, а Иран — сердце,
    Не устыдится высказавший это сравнение.
    Так как Иран — сердце мира,
    то сердце лучше тела, несомненно.
    (подстрочный перевод с персидского)
  53. ↑ {{книга |автор = Nizami Ganjavi. |заглавие = Haft Paykar: A Medieval Persian Romance |ответственный = J. S. Meisami (Editor) |ссылка = http://www.amazon.com/Haft-Paykar-Medieval-Persian-Classics/dp/0192831844/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1286217678&sr=1-1 |место = USA |издательство = Oxford University Press |год = 1995 |том = |страниц = 368 |страницы = 19 |isbn = 978-0192831842 }

    … the great 12th century Persian poet Nezami, who in the famous Haft Peykar («The Seven Portraits») wrote that «The world is the body and Iran is its heart».
  54. ↑ نظامی گنجوی. هفت پیکر (фарсы). آثار سخنسرایان پارسیگو. Дата обращения: 10 февраль 2011. Архивировано 28 август 2011 года. NIZĀMĪ OF GANJA (Editor and translator - C. E. Wilson). THE HAFT PAIKAR (THE SEVEN BEAUTIES) (ингл.). Persian Literature in Translation. The Packard Humanities Institute (1924(London)). Дата обращения: 4 октябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года. 2012 йыл 10 март архивланған.

    The world entire is body, Persia, heart,

    the writer shames not at this parallel;
    For since that land’s the heart of (all) the earth
    the heart is better than the body, sure*295.
    Of these dominions which the rulers have
    the best of places to the best accrue.
    Сноска:

    295. The sense is apparently, «since Persia is the heart of the earth, Persia is the best part of the earth, because it is certain that the heart is better than the body.»
  55. ↑ «Семь красавиц», пер. В. Державина. Низами. Собр. соч. В 3-х т. Баку, 1991. Т.2. С. 324
  56. ↑ Chelkowski, P. "Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno. — Roma, 1977.

    «It seems that Nezami’s favorite pastime was reading Firdawsi’s monumental epic Shahnameh(The book of Kings)»
  57. ↑ Chelkowski, P. "Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno. — Roma, 1977.

    «However, it was not Tabari directly, but Ferdowsi who was Nizami’s source of inspiration and material in composing Iskandarnameh. Nizami constantly alludes to the Shahnameh in his writing, especially in the prologue to the Iskandarnameh. It seems that he was always fascinated by the work of Firdawsi and made it a goal of his life to write an heroic epic of the same stature.»
  58. ↑ Dr. Ali Asghar Seyed Gohrab. «Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing», Brill Studies in Middle Eastern literature, Jun 2003. pg 276.
  59. ↑ Бертэльс, Е. Э. "Низами и Фирдоуси". — Баку, 1981.
  60. ↑ Dick Davis. VIS O RĀMIN (ингл.). Iranica (20 июль 2005). Дата обращения: 4 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    The poem had an immense influence on Neẓāmi, who takes the bases for most of his plots from Ferdowsi but the basis for his rhetoric from Gorgāni. This is especially noticeable in his Ḵosrow o Širin, which imitates a major scene (that of the lovers arguing in the snow) from Vis o Rāmin, as well as being in the same meter (hazaj) as Gorgāni’s poem. Nezami’s concern with astrology also has a precedent in an elaborate astrological description of the night sky in Vis o Rāmin. Given Nezami’s own paramount influence on the romance tradition, Gorgāni can be said to have initiated much of the distinctive rhetoric and poetic atmosphere of this tradition, with the exception of its Sufi preoccupations, which are quite absent from his poem.
  61. ↑ J.T.P. De Bruijn. ḤADIQAT AL-ḤAQIQA WA ŠARIʿAT AL-ṬARIQA (ингл.). Iranica (15 декабрь 2002). Дата обращения: 6 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    The Ḥadiqat al-ḥaqiqa is not only one of the first of a long line of Persian didactical maṯnawis, it is also one of the most popular works of its kind as the great number of copies made throughout the centuries attest. Its great impact on Persian literature is evidenced by the numerous citations from the poem occurring in mystical as well as profane works. It has been taken as a model by several other poets, including Neẓāmi, ʿAṭṭār, Rumi, Awḥadi, and Jāmi.
  62. ↑ JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis(Routledge) 1997 pp 97:

    The first poet who frankly acknowledged his indebtedness to Sanai as a writer of a didactical Masnavi was Ilyas ibn Yusuf Nizami of Ganja (1141—1209).
  63. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    Though he did not write for the stage, he could be called a master dramatist. The plot in his romantic stories is carefully constructed to enhance the stories' psychological complexities. The characters work and grow under the stress of action to discover things about themselves and others and to make swift decisions.
  64. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    Niẓāmī's originality lies in his psychological portrayal of the richness and complexity of the human soul when confronted with intense and abiding love.
  65. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    He delineated simple people with as much insight and compassion as the princely heroes in his mat̲h̲nawīs. Artisans were particularly dear to him. Painters, sculptors, architects and musicians are carefully portrayed and often play crucial roles.
  66. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    Niẓāmī was a master in the genre of the romantic epic. In erotic sensuous verse, he explains what makes human beings behave as they do, revealing their follies and their glories, all their struggles, unbridled passions and tragedies.
  67. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    To Niẓāmī, truth was the very essence of poetry. On this principle, he attacks the court poets who sell their integrity and talents for earthly returns. The Islamic law served as the loom on which the philosophy of his Mak̲h̲zan al-asrār was woven in intricate patterns. He was looking for universal justice, and is trying to protect the poor and humble people and to put under scrutiny the excesses of the powerful of the world. The guidelines for people in the poem are accompanied by warnings of the transitory nature of life.
  68. ↑ Abdolhossein Zarrinkoob. Nizami, a life-long quest for a utopia // Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975) / G. Bardi. — Roma: deH'Accademia Nazionale dei Lincei, 1977. — P. 5.

    … the poet Nizami has attempted to picture a perfect society—a utopia.
  69. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    It is virtually impossible to draw a clear line in Niẓāmī's poetry between the mystical and the erotic, the sacred and the profane.
  70. ↑ Abdolhossein Zarrinkoob. Nizami, a life-long quest for a utopia // Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975) / G. Bardi. — Roma: deH'Accademia Nazionale dei Lincei, 1977. — P. 6.

    … As a matter of fact, contrary to what the usually inaccurate Dawlatshah has maintained, our poet was never received formally in a Sufi order.
  71. ↑ Hušang Aʿlam. GOL (билдәһеҙ). Encyclopedia. Iranica (15 декабрь 2001). Дата обращения: 15 февраль 2011. Архивировано 28 август 2011 года.

    Gol or gul; rose (Rosa L. spp.) and, by extension, flower, bloom, blossom.
  72. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 12. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    The association of the rose with Islam’s prophet was expressed in many spiritually and artistically creative ways…
  73. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 14. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    The culture of flowers in Iran was always closely linked with the cultivation of the Persian garden… The medieval Persian garden, in the form of the quadripartite architectural garden (chaharbagh), was the direct descendent of the ancient Persian «paradise» (paridaiza) of the Achemenid kings, which had formed an intrinsic part of the imperial palace institution. Even the advent of Islam to Iran did not exert a negative impact on Persian garden culture.
  74. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 15-16. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    … many Persian mystical authors utilized the image of the rose as a symbolical depiction of the Divinity
  75. ↑ Низами Гянджеви. Семь красавиц / перевод Вл. Державина. — М.: ГИХЛ, 1959. — 396 с.
  76. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    In Islamic cosmology, the earth was placed in the centre of the seven planets: the moon, Mercury, Venus, the sun, Mars, Jupiter and Saturn. These were considered agents of God, and in their motion influenced beings and events on earth. Niẓāmī firmly believed as well that the unity of the world could be perceived through arithmetical, geometrical, and musical relations. Numbers were the key to the one interconnected universe; for through numbers multiplicity becomes unity and discordance, harmony.
  77. ↑ Низами Гянджеви. Лейли и Меджнун / перевод Т. Стрешневой. — М.: ХЛ, 1957. — 228 с.
  78. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    Niẓāmī's use of allegories, parables and words with double meaning raised the Persian language to a new height.
  79. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    The language of Niẓāmī is unconventional. He introduces new and lucid metaphors and images as well as coining new words.
  80. ↑ A. A. Seyed-Gohrab. Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing in Nezāmi’s Epic Romance. — Leiden / Boston: E.J. Brill, 2003. — С. 31-40. — 395 с. — ISBN 9004129421.

    … the compounds and images are welded together with various elements of the narrative to enhance its force.
  81. ↑ A. A. Seyed-Gohrab. Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing in Nezāmi’s Epic Romance. — Leiden / Boston: E.J. Brill, 2003. — С. 34. — 395 с. — ISBN 9004129421.

    Another remarkable feature of Nizaml’s style is his avoidance of every-day words for human occupations, emotions and behaviour.
  82. ↑ A. A. Seyed-Gohrab. Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing in Nezāmi’s Epic Romance. — Leiden / Boston: E.J. Brill, 2003. — С. 34. — 395 с. — ISBN 9004129421.

    Another salient feature of Nizamfs style is the introduction of aphorisms. Long passages of Layll and Majnun are composed in epigrammatic style, and many of the poem’s maxims have become proverbs.
  83. ↑ A. A. Seyed-Gohrab. Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing in Nezāmi’s Epic Romance. — Leiden / Boston: E.J. Brill, 2003. — С. 33. — 395 с. — ISBN 9004129421.

    … the use of concise and pithy expressions but also in the insertion of colloquial speech. The poet’s language is idiomatically rich but stylistically deceptively relaxed and simple, especially in dialogues and monologues.
  84. ↑ A. A. Seyed-Gohrab. Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing in Nezāmi’s Epic Romance. — Leiden / Boston: E.J. Brill, 2003. — С. 31. — 395 с. — ISBN 9004129421.

    Nizami describes his own style as gharib, meaning 'rare,' 'unique,' 'strange,' or nau, 'new,' 'novel.' He refers to himself as the magician of words whose name is "the mirror of the invisible.
  85. ↑ Moḥammad Amin Riāḥi. NOZHAT AL-MAJĀLES (билдәһеҙ). Encyclopædia Iranica (15 декабрь 2008). Дата обращения: 30 июль 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    NOZHAT AL-MAJĀLES, an anthology of some 4,000 quatrains (robāʿi; a total of 4,139 quatrains, 54 of which have been repeated in the text) by some 300 poets of the 5th to 7th/11th-13th centuries, compiled around the middle of the 7th/13th century by the Persian poet Jamāl-al-Din Ḵalil Šarvāni.
  86. ↑ Sharvānī, Jamāl Khalīl, fl. 13 cent., Nuzhat al-majālis / Jamāl Khalīl Sharvānī; tāʼlīf shudah dar nīmah-ʼi avval-i qarn-i haftum, tashih va muqaddimah va sharh-i hal-i gūyandigān va tawzīḥāt va fihristhā az Muḥammad Amīn Riyāḥī. Tehran]: Intishārāt-i Zuvvār, 1366 [1987]. 764 страницы (Полная публикация книги на персидском языке). Цифровая версия [1][2]
  87. ↑ Paola Orsatti. ḴOSROW O ŠIRIN (ингл.). Iranica (15 август 2006). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    Ḵosrow o Širin… The poem was composed over a period of about 16 lunar years, between 571/1175-6 and 587/1191 (cf. de Blois, pp. 440, 446; Zarrinkub, p. 25ff.). It contains eulogies to the Seljuq sultan Ṭöḡrol III b. Arsalān (571 /1175-6-590/1194), to his nominal vassal but actual master, the atābak (q.v.) of Azerbaijan Abu Jaʿfar Moḥammad b. Ildegez Jahān-Pahlavān (571/1175-6-582/1186-7), and to the latter’s brother and successor Qezel Arsalān (582/1186-7 to 587/1191).
  88. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 
  89. ↑ François de Blois. HAFT PEYKAR (ингл.). Iranica (15 декабрь 2002). Дата обращения: 9 февраль 2011. Архивировано 28 август 2011 года.

    But the manuscripts of the ‘a’ recension have altered (or miscopied?) the name of the dedicatee to Qïzïl Arslān, retained the verse giving the day, month and hour of completion, but altered the year to «after ṯā (variant: tā) and ṣād and ḥē» i.e., either «after 498» (which is much too early) or «after 598/1202.»
  90. ↑ François de Blois. ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ (ингл.). Iranica (15 декабрь 1998). Дата обращения: февраль 2011. Архивировано 28 август 2011 года.

    This suggests that Neẓāmī originally planned to dedicate the Eskandar-nāma, like Leylī o Majnūn, to one of the kings of Šarvān. But that dynasty evidently lost power over Ganja by the time the poems were completed, and in their final form they are dedicated to the malek of Ahar, Noṣrat-al-Dīn Bīškīn b. Moḥammad. This ruler is mentioned in the introduction to Šaraf-nāma, chap. 10, vv. 11-12, where the poet makes a pun on his name Bīškīn («whose hatred is more»), though some of the manuscripts have a superscription claiming (wrongly) that the verses evoke Bīškīn’s overlord, the atabeg Noṣrat-al-Dīn Abū Bakr.
  91. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    The five epic poems represent a total of close to 30,000 couplets …
  92. ↑ 92,0 92,1 JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis (Routledge) 1997 pp 97-98
  93. ↑ Paola Orsatti. ḴOSROW O ŠIRIN (ингл.). Iranica (15 август 2006). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    … the perusal of Gorgāni’s Vis o Rāmin, inspired Neẓāmi’s second major narrative poem: Ḵosrow and Širin (1181), his first masterpiece.
  94. ↑ Peter Chelkowski. "Mirror of the Invisible World". — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975. — С. 6. — 117 с.

    «Khosrow and Shirin» proved to be a literary turning point not only for Nizami but for all of Persian poetry. Furthermore it was the first poem in Persian literature to achieve complete structural and artistic unity
  95. ↑ Низами Гянджеви. Лейли и Меджнун. К 840-летию Низами Гянджеви. Перевод с фарси, предисловие и комментарии Рустама Алиева. / Редактор А. В. Старостин. — Б.: Элм, 1981. — С. 8. — 388 с. — 4000 экз.
  96. ↑ Сара Ашурбейли. Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.). — Б.: Элм, 1983. — С. 143-144. — 341 с.
  97. ↑ A. A. Seyed-Gohrab. LEYLI O MAJNUN (ингл.). Iranica (15 июль 2009). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    LEYLI O MAJNUN … The romance belongs to the ʿUḏri (ʿOḏri) genre. The plot ofʿUḏri stories is simple and revolves around unrequited love; the characters are semi-historical and their actions are similar to, and easily interchangeable with, those of characters from otherʿUḏri romances.

  98. ↑ A. A. Seyed-Gohrab. LEYLI O MAJNUN (ингл.). Iranica (15 июль 2009). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    LEYLI O MAJNUN. There are numerous editions of the romance from many countries, in a variety of forms. An enormous body of lithographed publications appeared in India, and these need to be examined not only for their texts but also for their illustrations. Critical editions of the romance appeared at the beginning of the twentieth century in Persia. The Persian scholar Waḥid Dastgerdi made a critical edition containing 66 chapters and 3,657 lines: he omits 1,007 couplets as interpolations, but he admits that some of these are by Neẓāmi. According to Dastgerdi, the interpolations must have taken place between 780/1349 and 800/1398. Under the supervision of Evgeniĭ E`duardovich Bertel’s, A. A. Alizada prepared another edition (Moscow, 1965) which consists of 66 chapters and 4,559 couplets. Behruz Ṯarvatiān’s edition has 63 chapters and 4, 553 verses, while the most recent critical edition of the poem, edited by Barāt Zanjāni, has 67 chapters and 4,583 verses.
  99. ↑ Chelkowski, P., "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Энциклопедия ислама Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912 

    … the title of the story can be translated as the «Seven Portraits», the «Seven Effigies», as well as the «Seven Princesses». The poem is also known as the Haft gunbad or «Seven Domes».
  100. ↑ François de Blois. HAFT PEYKAR (ингл.). Iranica (15 декабрь 2002). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    After the customary long introductory sections, the poet gives an account of the birth of Bahrām, the often-told story of his upbringing at the court of the Arab king Noʿmān (here, as often, mislocated in the Yemen instead of al-Ḥira) and the construction of Noʿmān’s fabled palace, Ḵᵛarnaq. Reared in the desert, Bahrām becomes a formidable huntsman. Wandering through the palace, Bahrām discovers a locked room containing the portraits of seven princesses, one from each of the seven climes, with whom he immediately falls in love.
  101. ↑ François de Blois. HAFT PEYKAR (ингл.). Iranica (15 декабрь 2002). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    Years pass. While the king is busy with his wives an evil minister seizes power in the realm. Eventually Bahrām discovers that the affairs of the kingdom are in disarray, the treasury is empty and the neighboring rulers poised for invasion. To clear his mind, he goes hunting in the steppe. Returning from the hunt he comes across a herdsman who has suspended his dog from a tree. He asks him why. The shepherd tells the story of how the once faithful watchdog had betrayed his flock to a she-wolf in return for sexual favors. The king realizes that his own watchdog (the evil minister) is the cause of his misfortune. He investigates the minister. From the multitude of complainants he selects seven, who tell him of the injustices that they have suffered (the stories of the seven victims are the somber counterweight to the stories of the seven princesses). The minister is put to death. The king restores justice, and orders the seven pleasure-domes to be converted into fire temples for the worship of God. Bahrām goes hunting one last time and disappears mysteriously into a cavern. He seeks the wild ass (gūr) but finds his tomb (gūr).
  102. ↑ François de Blois. ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ (ингл.). Iranica (15 декабрь 1998). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ… In the Eqbāl-nāma Alexander, the undisputed ruler of the world, is depicted no longer as a warrior, but as a sage and a prophet. He debates with Greek and Indian philosophers, and a sizeable part of the text is occupied by the discourses in which the seven Greek sages elaborate their ideas about the creation.
  103. ↑ François de Blois. ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ (ингл.). Iranica (15 декабрь 1998). Дата обращения: 16 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ… But we find also a number of extended parables, of only tangential connection with the Alexander story but exceptionally well told. The poet then tells of Alexander’s end and adds an account of the circumstances of the death of each of the seven sages. It is at this point that an interpolator has added the already mentioned account of Neẓāmī’s own death.
  104. ↑ Халыков Газанфар Алекпер оглы — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  105. ↑ Щеблыкин, 1943, с. 49
  106. ↑ 106,0 106,1 Щеблыкин, 1943, с. 50
  107. ↑ Альтман, 1949, с. 38

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Низами Гянджеви: Собрание сочинений: В 5 т.: Пер. с фарси / Низами Гянджеви; Редкол.: Р. Алиев и др.; Сост., науч. подгот. текстов, коммент. и слов. Р. Алиева; Вступ. ст. М. Ибрагимова. — М.: «Художественная литература», 1985.
  • Бертельс Е. Э. Великий азербайджанский поэт Низами(недоступная ссылка). — Баку: издательство АзФАН, 1940
  • Бертельс Е. Э. Низами и Физули. — М., 1962
  • Крымский А. Е. Низами и его современники. — Баку: «Элм», 1981.
  • Крымский А. Е. История Персии, её литературы и дервишеской философии. — М., 1909
  • См. также изречения Низами в книге ИСТИНЫ: Изречения персидского и таджикского народов, их поэтов и мудрецов. / Перевод Наума Гребнева. Примечания Н. Османова. — М.: «Наука», главная редакция восточной литературы, 1968
  • Вульфсон Э. Персы в их прошлом и настоящем. — М., 1909
  • История персидской и таджикской литературы. / Под ред. Яна Рипка. — М., 1970
  • Jan Rypka, History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company. 1968 OCLC 460598. ISBN 90-277-0143-1
  • Peter J. Chelkowski, «Mirror of the Invisible World». — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975
  • «Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno» (ROMA, 25-26 MARZO 1975) / G. Bardi. — Roma: deH’Accademia Nazionale dei Lincei, 1977
  • «The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics», Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4
  • Christine van Ruymbeke, «From culinary recipe to pharmacological secret for a successful wedding night: the scientific background of two images related to fruit in the Xamse of Nezâmi Ganjavi», Festschrift in honour of Professor J.T.P. de Bruijn, Persica, Annual of the Dutch-Iranian Society, (Leiden), 2002,
  • Subtelny, Maria, Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004, ISBN 0-88402-327-3, ISBN 978-0-88402-327-2
  • A.A. Seyed-Gohrab, «Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing in Nezāmi’s Epic Romance», Leiden / Boston: E.J. Brill, 2003, ISBN 90-04-12942-1
  • Christine van Ruymbeke, «Science and Poetry in Medieval Persia: The Botany of Nizami’s Khamsa», University of Cambridge Press, 2008, ISBN 978-0-521-87364-2, ISBN 0-521-87364-9

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Портал «Литература»
  Низами Гянджеви Викиөҙөмтәлә
  Низами Гянджеви Викикитапханала
  Низами Гянджеви Викимилектә
  Низами Гянджеви Викияңылыҡтарҙа
На русском языке
На английском языке
«Rar» архив произведений Низами
О национальной идентичности Низами
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Низами_Гәнжәүи&oldid=1270147» битенән алынған