Мәсғүди

Әбү-л Хәсән Али ибн әл-Хөсәйен әл-Мәсғүди (ғәр. أبو الحسن ، علي بن الحسين المسعودي‎‎, яҡынса 896, Бағдад — сентябрь 956, Фустат, хәҙерге Ҡаһирә) — ғәрәп тарихсыһы, географы һәм сәйәхәтсеһе. Тарҡау тарихи һәм географик күҙәтеүҙәрҙе энциклопедик характерҙағы масштаблы хеҙмәткә берләштереүсе беренсе ғәрәп авторы булараҡ, «ғәрәп Геродоты» ҡушаматы ала. Ибн Хәлдүн уны бөтә тарихсыларҙың «имамы» (башлығы) тип атай.

Мәсғүди
ғәр. المسعودي‎
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге
Тыуған көнө	896
Тыуған урыны	Бағдад
Вафат булған көнө	956
Вафат булған урыны	Ҡаһирә
Туған тел	Ғәрәп теле
Һөнәр төрө	географ, тарихсы, яҙыусы
Эшмәкәрлек төрө	тарих һәм география
Кемдә уҡыған	Нифтавайх[d]
Эра	Исламдың алтын быуаты
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Кунья	Abu al-Hasan[d]
Мәсғүди Викимилектә

Сәйәхәттәре

Әл-Мәсғүди тормошо тураһында мәғлүмәт һаҡланмаған тиерлек. Уның үҙенең әҫәрҙәренән Әл-Масуди Бағдадта тыуған тип һығымта яһарға мөмкин. Сығышы менән Мөхәммәт пәйғәмбәр сәхәбәләре — Абдуллах ибн Масуд нәҫелдәре ырыуынан. Күп йылдар сәйәхәт иткәндән һуң, Дамаскта төпләнә, әммә ике йылдан һуң уҡ Фустатҡа күсә, унда «Күҙәтеү һәм күрһәтмәләр китабын» яҙа.

Әл-Мәсғүди үҙенең сәйәхәттәре ваҡытында Ғәббәсиҙәр хәлифәтенең төрлө провинцияларында, Һиндостанда, Ҡафтауҙа, Каспий диңгеҙенә яҡын ятҡан төбәктәрҙә, Сүриәлә, Ғәрәбстанда һәм Мысырҙа була. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фекеренсә, әл-Мәсғүди шулай уҡ Ҡытайға, Занзибарға, Шри-Ланка утрауҙарына һәм хатта Мадагаскарға барып сыҡҡан булыуы мөмкин. Әл-Мәсғүди шулай уҡ үҙенең хеҙмәттәрендә Боронғо урыҫ дәүләтен һәм Хазар ҡағанатын телгә ала, һәм уның хеҙмәттәре был илдәрҙең тарихы буйынса мөһим тарихи сығанаҡ булып тора.

Хеҙмәттәре

Сығанаҡтарҙа әл-Мәсғүдиҙең егерменән кәм булмаған хеҙмәте телгә алына, шул иҫәптән ағыуҙар тураһында китабы. Уларҙың кәм тигәндә етәүһе тарих һәм география буйынса мәғлүмәттәргә ҡағылышлы. Уның 30 томлыҡ magnum opus — «Заман хәбәрҙәре» («Ахбар-әз-заман»), уға ҡушымта — «Урта китабы» («Китаб әл-аусат») кеүек үк, юғалған. "Заман хәбәрҙәре"нең хикмәтле Мурудж аззахаб ва ма’адин ал-джавахир («Алтын карьеры һәм аҫыл таштар сәсмәләре», иҫкергән тәржемә вариантында «Алтын туғай») исемле ҡыҫҡартылған яҙмаһы һаҡланған. «Муруж әз-зәхәб үә мәҙин әл-жәүһәр» («Алтын йыуыу һәм аҫыл таштар рудниктары») тигән әҫәрендә Ҡара диңгеҙ («Кейтас диңгеҙҙәре») буйы ярҙарында йәшәгән халыҡтар араһынан башҡорттарҙы («баджгард» исеме менән) телгә ала.

Үлер алдынан Әл-Мәсғүди беҙҙең көндәргә килеп еткән икенсе әҫәрен — Китаб ат-танбих ва-л-ишраф ("Күҙәтеү һәм күрһәтмәләр китабы"н) тамамлаған, унда быға тиклем яҙылған мәғлүмәттәрҙе төҙәтә һәм асыҡлыҡ индерә.

«Алтын карьеры» 132 бүлектән тора.

• Беренсе өлөшө донъяның яралыуынан һәм боронғо тарихтан башлана. Артабан Әл-Мәсғүди Һиндостандың, Эллада һәм Римдең боронғо халыҡтарының йәмәғәт тормошо һәм ғөрөф-ғәҙәттәре хаҡында бәйән итә, бер ыңғайҙан Птолемей системаһы, климат тураһында, календарҙар һәм бөйөк ғибәҙәтханалар тураһында һөйләй. Сәйәси тормоштоң киҫкен боролоштары менән бер рәттән, социаль-иҡтисади һәм дин мәсьәләләре ҡарала, әйткәндәй, ислам дине генә түгел, ә индуизм, зороастризм, иудаизм һәм христианлыҡҡа ҡағылышлы мәсьәләләр. 845 йылда аҡса түләп ҡотҡарылған әл-Джарми һүҙҙәренән, әл-Мәсғүди Византия менән сиктәш славяндар дәүләте тураһында хәбәр итә. 912—913 йылдарҙа урыҫтарҙың Каспий диңгеҙенә походы тураһында хәбәр итеп, әл-Мәсғүди реаль һөйрәмәне, Волганы Дон йәки Аҙау диңгеҙе менән бәйләгән уйҙырма ҡылымыҡ урынына ҡабул итә.
• "Алтын карьеры"ның икенсе өлөшө ундай уҡ ҡыҙыҡһыныу уятмай. Унда Мөхәммәт һәм бөтә хәлифәләрҙең Ат-Табари һәм башҡа авторҙар буйынса билдәле биографияһы өҫтән-мөҫтән генә һөйләнә, өҫтәүенә, күп көләмәстәр ҡыҫтырып хикәйәләнә.

Әл-Мәсғүдиҙең ике әҫәре лә йыш ҡына антик авторҙарҙан алынған мөһим тарихи ентеклектәре менән, шулай уҡ фантастик легендалар һәм риүәйәттәрҙе «Мең дә бер кисә» әкиәтенә яҡын новелла рәүешендә һүрәтләүе менән айырылып тора, һәм бәлки, был компиляция сығанаҡтарының береһе булып торалыр. Башҡа урта быуат географтары кеүек, Әл-Мәсғүди сауҙагәрҙәрҙән һәм сәйәхәтселәрҙән ишеткән алыҫ илдәр тураһындағы хикәйәләрҙе тәнҡитһеҙ ҡабатлай.

Тәржемәләр

• Әбү-л-Хәсән `әли ибн әл-Хөсәйен ибн `Аллаһ әл-мәсүҙи. Алтын карьеры һәм аҫыл таштар сәсмәләре [Ғәббәсиҙәр династияһы тарихы: 749—947 йылдар] / сост., пер. с араб., прим., комм. и указатели Д. В. Микульского. М: Наталис, 2002. 800. с. (Серия: Көнсығыш коллекция). ISBN 5-8062-0058-2

Әҙәбиәт

• Гаркави А. Я. Из сочинений Абуль-Хасана Али ибн-Хуссейна, известного под прозванием Аль-Масуди (писал от 20 или 30 до 50-х годов X века по Р. X.) // Сказания мусульманских писателей о славянах и русских (с половины VII века до конца X века по Р. Х.). — СПб., 1870.
• Микульский Д. В. Арабский Геродот / Отв. редактор Л. Ю. Сергиенко. — М.: Алетейа, 1998. — 229 с. — («VITA MEMORIAE»). — 3000 экз. — ISBN 5-89321-014-X.

Һылтанмалар

• Аль-Масуди  (билдәһеҙ). — на сайте Восточная литература. Дата обращения: 23 сентября 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
• Масуди  (билдәһеҙ). Большая советская энциклопедия. Дата обращения: 23 сентября 2008. Архивировано 26 февраль 2012 года.