Мең дә бер кисә

«Мең дә бер кисә» китабы (ғәр. كتاب ألف ليلة وليلة‎ kitāb 'alf layla va-layla; фарс. هزار و يک شب hazār va ayak šab) — урта быуат ғәрәп һәм фарсы әҙәбиәте ҡомартҡыһы, сюжет һыҙығында Шаһрийәр батша һәм уның ҡатыны Шәхрезада хаҡында һүҙ барған әкиәттәр йыйынтығы.

Ғәрәп әкиәттәре ҡульяҙмалары

Тарих

«Мең дә бер кисә» китабының барлыҡҡа киеүе һәм уның үҫеше тураһында мәсьәләләр хәҙерге заманда ла әле тулыһынса асыҡланмаған. Алдағы әҫәрҙе тикшеренеүселәрҙең нәтижәләре булараҡ дат ғалимы И. Эструп менән 1891 йылда диссертация яҙыла. «Мең дә бер кисә» китабы хәҙерге эстәлегендә Мысырҙа мәмлүктәр хакимлығы осоронда барлыҡҡа килгән тип фараз итәләр. Йыйынтыҡҡа «Хезâр-эфсâне» («Каспий риүәйәте») әҫәренең сюжет һыҙығы (Шаһрийәр һәм Шәһрезадә) һәм «Балыҡсы һәм әруах», «Хәсән Басралы», «Принц Бәҙер һәм принцесса Гәүһәр Самандалы», «Ардәшир һәм Хаят-ән-Нәфисә» «Ҡәмәр-әз-заман һәм Бәҙүрә» фарсы әкиәттәре инә. Һуңынан Бағдадта ғәрәп әкиәттәре ҡатламы, шул иҫәптәң игелек күрһәтеүсе хәлифә, сәйәхәтсе Синдбад мажаралары ҡушыла. Ҡаһирәлә төбәк фантастик һәм көнкүреш әкиәттәре, шул иҫәптән бур Әхмәт әд-Дәнәфә, Аладдиндың тылсымлы лампаһы тураһында һ. б. индерелә.

Йөкмәткеһе

XIX быуат урталарына ҡараған фарсы һүрәттәре

Элгәре Шәһрийәр исемле бик уҫал, мәрхәмәтһеҙ бер батша йәшәгән, ул көн һайын яңы ҡыҙға өйләнеп, ә иртә менән уны язаларға бойорған. Халыҡ үҙҙәренең ҡыҙҙарын Шәһрийәр батшанан йәшергәндәр, ә күптәре сит илдәргә бөтөнләйгә ҡасып киткән. Тиҙҙән бер генә ҡыҙ — батша вәзиренең ҡыҙы Шәһрезадә генә тороп ҡалған. Шәһрезадә зирәк ҡыҙ булып сыға, бик күп боронғо китаптар, хикәйәттәр, әкиәттәр белгән була. Үлемдән ҡотолор өсөн ул төн һайын батшаға мауыҡтырғыс әкиәт һөйләй, ә таң еткәс иң ҡыҙыҡ урында туҡтала. Шулай итеп Шәһрезадә 1001 төн буйына әкиәттәрен һөйләп язанан ҡотолоп ҡала.

Хәлифә Һарун әр-Рәшит (768—809) мәшһүр «Мең дә бер кисә» әкиәттәр йыйынтығының геройы булған. Әкиәттәрҙә Һарун ғәҙел батша булып күҙ алдына баҫа. Подданныйҙарының мохтажлыҡтарын белер өсөн, ул, кейемен алмаштырып, төндәрен Бағдад урамдарына сыға, уны бер вәзире һәм тәнһаҡсыһы ғына оҙатып йөрөй.

«Мең дә бер кисә» йыйынтығы тиҙ арала Азия һәм Европа халыҡтары араһында тарала һәм уларҙың яҙма әҙәбиәтенә, фольклорына йоғонто яһай. Күп кенә башҡорт әкиәттәре «Мең дә бер кисә» сюжеттарында нигеҙләнә, мәҫәлән, «Көтөүсе батша» әкиәте "Батша менән фәрештә тураһында хикәйә"гә, «Итексе» — «Балыҡсы тураһында әкиәт»кә, «Өс икмәк» — "Йемен солтаны һәм уның өс улының тарихы"на, «Хәтирә» — «Әли баба, ҡырҡ юлбаҫар һәм ҡол Мәржәнә тураһында хикәйә»һенә һ. б. бәйле.

Батырҙар тураһында әкиәттәр

Героик әкиәттәр төркөмөнә фантастик хикәйәләр инә, улар, моғайын, «Бер мең дә бер кисәнең» иң боронғо өлөшөн үҙ эсенә ала һәм үҙенең фарсы «Хезар-Ефсана» прототибына (Хезар — мең, Эфсан — әкиәт), шулай уҡ эпик тәбиғәттең оҙайлы чирвал романдарына ҡайтып ҡалғандыр. Күләмле чивалир романдарына Саллиер «Батша Ғүмәр ибн әл-Нуман тураһында әкиәт» (45-145 төндәр), «Аджиб һәм Гариб тарихы» (төндәр 624-се төндәр) ингән. 680), «Кенәз һәм ете вәзир тарихы» (төнгө 578-606), «Диңгеҙсе Синбад тураһында әкиәт» (төндәр 536-566). Хәҙерге заман тикшеренеүселәре тәүге ике исемде чивалр романдары иҫәбенә индерә һәм был жанрҙың үҙенсәлектәрен башҡа әкиәттәрҙә лә таба. Был хикәйәттәрҙең стиле тантаналы һәм бер ни тиклем ҡурҡыныс; уларҙа, ҡағиҙә булараҡ, батшалар һәм уларҙың ярандары төп геройҙар булып торалар. Был төркөмдөң ҡайһы бер әкиәттәрендә, мәҫәлән, аҡыллы ҡыҙ Тахаддут (Таваддуд, 436-462 төндәр) хикәйәһендә дидактик тенденция асыҡ күренә.

Әҙәби йәһәттән героик романдар башҡаларға ҡарағанда ентеклерәк эшкәртелә; халыҡ телмәренең боролоштары уларҙан алып ташланыла, шиғри инештәр — күпселек осраҡта классик ғәрәп шағирҙарынан килтерелгән цитаталар — киреһенсә, мул. «Һарай» әкиәттәренә, мәҫәлән, «Ҡамар-әз-Заман һәм Будур» (170-249 төндәр), «Бадр базисы һәм Джавхар» (төндәр 738—756), «Омар батша тураһында әкиәт ибн әл-Нуман», «Аджиб һәм Ғариб» һәм башҡалар инә.

Мажаралы әкиәттәр

Башҡа кәйефтәр «мажаралы» романдарҙа, улар, моғайын, сауҙагәрҙәр һәм һөнәрселәр мөхитендә барлыҡҡа килгәндер. Батшалар һәм солтандар уларҙа юғары тәртиптәге заттар булараҡ түгел, ә ябай кеше булып күренәләр; хакимдың яратҡан төрө — 786 йылдан алып 809 йылға тиклем хакимлыҡ иткән билдәле Һарун әр-Рәшит, йәғни Шәһрезада әкиәттәрҙең һуңғы формаһын алғандан күпкә алдараҡ булған. Шуға күрә Хәлиф Һарунға һәм уның баш ҡалаһы Бағдадҡа һылтанмалар "Мең дә бер кисә"нең килеп сығыу ваҡытын дәлилләү өсөн нигеҙ була алмай. Һарун әр-Рәшит был әкиәттәге хакимға бөтөнләй тиерлек оҡшамаған, һәм ул ҡатнашҡан әкиәттәр, уларҙың теленә, стиленә һәм уларҙа табылған көндәлек деталдәренә ҡарап, Мысырҙа ғына үҫешә алған. Йөкмәткеһе буйынса «мажаралы» әкиәттәрҙең күпселеге типик ҡала әҙәбиәте өлгөһө булып тора. Был йышыраҡ мөхәббәт тарихы, геройҙары — бай сауҙагәрҙәр, һәр ваҡыт тиерлек һөйгәндәренең хәйләкәр пландарын пассив башҡарыусылар булалар.

Бындай әкиәттәрҙә һөйөклө ҡатын-ҡыҙ ҡағиҙә булараҡ, өҫтөнлөклө роль уйнай — «мажаралы» хикәйәләрҙе "героик"тан ҡырҡа айырып торған үҙенсәлек. Был төркөмөнә ингән әкиәттәр: «Омандан Әбү-л-Хәсән тураһында әкиәт» (төндәр 946—952), «Әбү-л-Хәсән Хөрәсән» (төндәр 959—963), «Нима һәм Нум» (237—246 төндәр), «Һөйөклө ҡыҙ һәм ғашиҡ» (112—128 төндәр), «Аладдин һәм Тылсымлы лампа».

«Ала әд-Дин тураһында әкиәт» һәм «Тылсымлы лампа» Салья тәржемәһенең 2-се баҫмаһына индерелмәй (1958—1960), әммә «Бөтә донъя әҙәбиәт китапханаһы» серияһында баҫылып сыға. Был популяр әкиәттең килеп сығышы тураһында фәнни бәхәстәр беҙҙең көндәргә тиклем дауам итә, сөнки ул, шулай уҡ Синбадтың сәйәхәт тарихы йыйынтығы ғәрәп ҡулъяҙмаларында ла, йыйынтыҡтың ғәрәп баҫмаларында ла юҡ.

Мәҙәк әкиәттәр

Мәҙәк әкиәттәр ҡала ярлыларының тормошон дөп-дөрөҫ һүрәтләй. Уларҙың геройҙары, ғәҙәттә, аҡыллы алдаҡсылар һәм хәйләкәрҙәр — ир-егеттәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа була, мәҫәлән, ғәрәп әкиәт әҙәбиәтендәге Али Зибак һәм хәйләкәр ҡыҙ Делила. Был әкиәттәрҙә юғары синыфтарға хөрмәттең эҙе лә юҡ; киреһенсә, мәҙәк әкиәттәре власть вәкилдәрен һәм дин әһелдәрен мыҫҡыл итеү менән тулған. Мәҙәк хикәйәттәр теле ябай һөйләшкә яҡын; уларҙа әҙәбиәт менән таныш булмаған уҡыусылар өсөн аңлайышһыҙ шиғри өҙөктәр юҡ тиерлек. Мәҙәк әкиәт геройҙары батырлыҡ һәм эшһөйәрлектәре менән айырылып торалар һәм улар тормошо «мажаралы» әкиәт геройҙарының рәхәт тормошона һис оҡшамаған. Али Зибаҡ менән Делила әкиәттәренән тыш (698—719 төндәр) мәҙәк әкиәттәргә башмаҡсы Маруф (төндәр 989—100 1) тураһындағы, мәҙәк менән мажаралы әкиәттәр уртаһында торған балыҡсы Хәлиф тураһындағы әкиәт (831-845-се төндәр) инә.

Тәржемәләр

Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев «Мең дә бер кисә»ләге бер әкиәтенә 1873 йылда тәржемә яһай. Аҙаҡ был әкиәтте «Торба, балаҫ hәм алма хикәйәте» тигән исем аҫтында «Йәдкәр» китабында баҫтырып сығара. 1897—1899 йылдарҙа Ҡазанда 6 томда төрки телендә «Мең дә бер кисә» йыйынтығы нәшер ителә. Ғабдулла Байбурин менән Әхмәт Сөләймәнов урыҫ теленән Мең дә бер кисә"нең бер нисә әкиәтен тәржемә итеп 1984 йылда баҫтырып сығаралар. 1983 йылда Фәрит Иҫәнғолов тәржемәһендә «Синдбад тураһында әкиәт» китабы нәшер ителә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Һарун әр-Рәшит

Әҙәбиәт

• Мең дә бер кисә. Ғәрәп халыҡ әкиәттәре.// Руссанан Ғабдулла Байбурин менән Әхмәт Сөләймәнов тәржемәһе. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1984. — 92 б.
• Сәйәхәтсе Синдбад тураһында әкиәт.// Руссанан Фәрит Иҫәнғолов тәржемәһе. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. — 160 б.

Һылтанмалар

• Хөсәйенова Г. Р. Мең дә бер кисә // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Мең дә бер кисә  (билдәһеҙ) (29 ноябрь 2010). Дата обращения: 30 сентябрь 2015.(недоступная ссылка)
• Книга «1001 ночь» с комментариями
• Избранные сказки, рассказы и повести из «Тысячи и одной ночи» (4 книги) / Перевод М. А. Салье. Составление, вступительное слово и примечания И. М. Фильштинского. — М.: Правда, 1986. — 2520 с.