Миклухо-Маклай Николай Николаевич

Николай Николаевич Миклухо-Маклай (5 [17] июля 1846, Языково, Новгород губернаһы — 2 [14] апреля 1888, Санкт-Петербург) — Көньяҡ-Көнсығыш Азия, Австралия һәм Океанияның ерле халҡын, шул иҫәптән Маклай Яры тип аталған Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығыш яры папуастарын йөрәнгән рус этнографы, антрополог, биолог һәм сәйәхәтсе

Николай Миклухо-Маклай
Исеме	Николай Николаевич Миклуха
Тыуған көнө	5 (17) июль 1846
Вафат көнө	2 (14) апрель 1888 (41 йәш)
Ғилми даирәһе	этнография
Викиөҙөмтәлә цитаталар

Биологик систематика

Ботаник таксондар рәтенә исем биреүсе автор. Ботаник номенклатураның Халаҡ-ара кодексында (бинар) номенклатурала был исемдәр «Mikl.-Maclay» ҡыҫҡарталған ҡушымта менән бирелә . IPNI сайтында Шәхси бите зоологик таксондарҙы тасүирлаған тикшереүсе. Авторлығын күрһәтеү өсөн ҡыҫҡартылған билдә ҡуялар «Miklouho-Maclay».

Германияла белем ала. 1864—1869, 1870—1882 һәм 1883—1886 йылдарҙа Рәсәйҙән ситтә йәшәй, тыуған илендә бер ҡасан да бер йылдан артыҡ тормай. Иҫән сағында йыш ҡына немец һәм инглиз телдәрендә баҫылған 160-ҡа яҡын фәнни хеҙмәт, башлыса мәҡәләләр һәм иҫкәрмәләр, авторы. Шулай уҡ Көньяҡ-Көнсығыш Азия һәм Океанияның төп халыҡтарын яҡлаусы булараҡ билдәле, ҡолдар менән сауҙа итеүгә ҡаршы әүҙем сығыш яһай. Ғалим булараҡ, кешелектең берҙәмлеге принцибын эҙмә-эҙлекле тота; ҡара расалар, шул иҫәптән австралия аборигендары һәм папуастар маймылдан аҡыллы кешегә табан күсмә биологик төр тигән ҡарашты кире ҡаҡҡан. Шул уҡ ваҡытта Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығыш яр буйҙарын «этнографик ҡурсаулыҡ» тип ҡарай, һәм уның берҙән-бер эйәһе булырға дәғүә итә. Был уны сәйәси авантюралар юлына этәрә, атап әйткәндә, Маклай Ярының Рәсәй колонияһы булыуын теләгән, шуның менән бергә Папуас Союзы бойондороҡһоҙ дәүләтен булдырыуға һәм уның башлығы булыуға ынтылған. Рәсәй хөкүмәте был проектты кире ҡаҡҡандан һуң, бер үк ваҡытта Бөйөк Британия һәм Германия империяһы хөкүмәттәренә бында протекторат (шул уҡ ваҡытта Бисмаркка мөрәжәғәт иткәндә, Германияны яңы Гвинеяны колонизацияға дусар итмәү гаранты булырға саҡыра) урынлаштырыу тәҡдимен еткерә. Һөҙөмтәлә 1884 йылда Маклай Яры Германия колонияһына әүерелә.

Миклухо-Маклайҙың тыуған көнө, рәсми булмаһа ла, этнографтарҙың һөнәри байрамы тип билдәләнә.

Сығышы. Ғаиләһе

Миклухалар нәҫеле буйынса мәғлүмәт ысынбарлыҡҡа XVIII быуат урталарынан ғына сағыштырмаса тап килә. Н. Н. Миклухо-Маклай үҙе 1887 йылда вафаты алдынан яҙған автобиографияһында, нәҫелдән килгән дворянлыҡ уның ҡарт олатаһы Степан Миклухаға — рус-төрөк һуғышы осоронда Очаковты штурмлағанда күрһәткән батырлығы өсөн казак полкы хорунжийына — бүләк ителгән, тип раҫлай. Был версия XX быуаттың бөтә биографтары тарафынан бәхәсһеҙ ҡабул ителгән, әммә унда бихисап анахронизмдар бар: Очаковты алғанда күрһәткән батырлығы 1788 йылға түгел, ә 1772 йылға ҡаратылған; С. Миклуха хеҙмәт иткән Стародуб казак полкы Очаковты ҡамауҙа һәм штурмлауҙа ҡатнашҡан берләшмәләр составында булмаған. Шуға ҡарамаҫтан, Украиналағы Чернигов өлкәһе Дәүләт архивында Степан Миклуханың тормошона ҡағылышлы элек билдәһеҙ документтар табылған. Ул 1750 йылдар тирәһендә тыуған һәм ғаиләһе менән Стародубта — Гетманщинаның полк ҡалаһында, 1782 йылдан алып — Новгород-Северск наместниклығының өйәҙ ҡалаһында йәшәгән. Ҡалала хатта Миклухалар нәҫел вәкилдәре йәшәгән тыҡрыҡ булған. С. Миклуха, казак полкын Рус армияһының регуляр Стародуб еңел кавалерия полкына күсергәндән һуң, Рус армияһының беренсе обер-офицеры — корнет исеменә лайыҡ була. Шулай итеп, Миклуха нәҫеленә дворянлыҡ дәрәжәһен биргән документаль дәлилдәр юҡ. XIX быуаттың беренсе яртыһындағы материалдар ҙа шулай уҡ Н. И. Миклухо-Маклайҙың ҡарт олатаһы — Степан Степановичтың «шәхси дворяндарҙан сыҡҡан», ә ырыу ағзаларын «корнет балалары» тип атай.

Николай Ильич Миклуха — атаһы

Н. Н. Миклухо-Маклайҙың олатаһы — Илья Степанович Миклуха — 1791 йылда тыуған һәм, документтар буйынса күсемһеҙ милеккә эйә булмаған, коллегия секретары дәрәжәһенә үрләгән. Өлкән улы, сәйәхәтсенең атаһы Николай Ильич Миклуха 1818 йылдың 24 октябрендә тыуған һәм 1829 йылда Нежин юридик лицейына уҡырға инә алған. Артабан ул 1837 йылға тиклем Петербург Тимер юлдар дәүләт университетының тимер юл инженерҙары корпусы институтында уҡый. Сығарылыш имтихандарын уңышлы тапшырып, Н. И. Миклуха инженер-поручик чинында Мәскәү менән Волга йылғаларын тоташтырған канал төҙөүгә йүнәлтелә. 1843 йылдың декабрендә ул инженер-капитан дәрәжәһендә Валдай ҡалҡыулығы аша үткән Николай тимер юлы дистанцияһын ҡороу эшенә тәғәйенләнә.

1844 йылдың 14 апрелендә Мәскәүҙә Сретенкалағы Воскресенск сиркәүендә Н. И. Миклуха 1812 йылғы Ватан һуғышы геройы, ул осорҙа Бағыусылыҡ эштәре буйынса йәмәғәт приказы чиновнигының, полковник Беккерҙың ҡыҙы Екатерина Семёновна Беккер менән никахлаша, Кейәүгә 25 йәш ине, кәләше унан һигеҙ йәшкә кесерәк. Йәштәр хеҙмәт урынына — Новгород губернаһындағы Борович өйәҙе Языково ауылына юллана. Бында улар алпауыт Н. Н. Евстифеевтың Рождественское имениеһында ҡуртымға алынған бүлмәлә йәшәй. 1845 йылдың 2 июлендә тәүге улы — Сергей тыуа (1895 йылда үлгән). 1846 йылдың 17 июлендә Николай исемле икенсе улы донъяға килгән. Шегрина Горала Николай Чудотворец сиркәүендә суҡындырыла;восприемник — генерал-майор А. Н. Ридигер, сығышы менән киләсәктә Рәсәйгә патриарх Алексий II биргән ғаиләнән.

Ике фамилия. Милләте

Д. Д. Тумаркинға ярашлы, тәүге тапҡыр ике фамилияны — Миклухо-Маклай (Miklouho-Maclay) — 1868 йылда немец телендә баҫылған «Рудимент плавательного пузыря у селахий» тип аталған тәүге хеҙмәтендә ҡулланған. Тумаркин яҙған биография донъя күргәндән һуң архив документтарын тикшереү фамилияның икенсе өлөшө дүрт йылға алдараҡ барлыҡҡа килгәнен күрһәтте. Петербург тикшеренеүсеһе П. Л. Белков 1882 йылда уның яҙыу китаптарының береһенә йәбештерелгән «N. Von Maclay Stud. philоs. Heidelberg. 1864» тигән яҙыуға юлыға. Тимәк, Миклухо-Маклай 1864 йылда Гейдельберг университетында уҡыған ваҡытта (Миклуха исемен телгә алыу тураһында хәстәрлек күрмәйсә) шотланд исемен алған. Ул сит илдәрҙәге үҙенең тәүге мәҡәләләрендә лә «N. von Maclay» исемен файҙалана. Миклухо-Маклайҙың этнография буйынса тәүге баҫмаһы, «Über die Rokau-rogo-rogo oder die Holztafeln von Rapanui» мәҡәләһе шул исем аҫтында — N. von Maclay" — донъя күргән.

Ике фамилия мәсьәләһе тулыһынса хәл ителгән тип иҫәпләнмәй. Проблемаға беренсе булып 1890-сы йылдарҙа географ Д. Н. Анучин мөрәжәғәт итә. Тикшеренеүсе көндәлектәрен нәшер итеү өҫтөндә эшләгәндә, ул барон Ф. Р. Остен-Сакенға мөрәжәғәт итә, ә ул 1898 йылда гимназия дуҫы Н. Н. Миклухо-Маклайҙы — Рус география йәмғиәте китапханасыһы Ю. В. Бруннеманды эҙләп таба. Бруннеман фаразы буйынса, Николай гимназияла уҡ ике фамилия менән файҙаланған. 1901 йылда Г. Ф. Штендман әйткән версия буйынса «„Маклай“ өҫтәмәһе үҙенән-үҙе килеп сыҡҡан: сиркәү руханийы ҡыҫҡартылған малорос исеме Миколай (Николай) сиркәү китабында фамилиянан һуң яҙған» . Штендман фаразын 1938 йылда Н. Н. Водовозов ҡабатлай. Д. Д. Тумаркин 1982 йылда уҡ был версия буйынса тикшереү үткәрә, шунан һуң Бөйөк Ватан һуғышы осоронда метрика кенәгәләренең юғалыуы асыҡлана, әммә 1930-сы йылдарҙа ғалимдың туғанының улы (племянник) — Д. С. Миклухо-Маклай ҡайһы бер фотокүсермәләрен эшләгән була. Фотокопияларҙан күренеүенсә, сиркәү китабында «Маклай» тигән ҡушымта юҡ. 1857 йылда Екатерина Семёновна Миклуха һорауы буйынса Новгород дини консисторияһы биргән метрикала ла юҡ.

Шулай уҡ Миклуха ғаиләһенең риүәйәтенә барып тоташҡан «шотланд легендаһы» булған. Легенда буйынса, шотланд ялсы һуғышсыһы Микаэль Маклай Жёлтые Воды янындағы алышта казактар әсирлегенә эләгә, Миклухаға әүерелә. Ул бер ниндәй ҙә дәлилдәр йәки документтар менән раҫланмай. 1953 йылғы биографик очергында Н. А. Бутинов, ғалимдың туғанының ҡыҙы әйткәненән сығып, «Маклай» приставкаһы, күрәһең, тармаҡланған Михлух нәҫелендәге «Махлай» фамилияһынандыр, тип яҙа.

Автографы инглиз телендә

Н. А. Бутинов, был проблеманы оҙаҡ йылдар тикшергәндән һуң, 1998 йылда түбәндәге версияны тәҡдим итә: Канар утрауҙарында губканың яңы төрөн — Guancha blanca күреп, Н. Н. Миклуха йола буйынса беренсе асыусының ҡыҫҡартылған фамилияһын (латынса — Mcl) ҡуша. Был өс хәрефтән ул яңы фамилияны — Maclay төҙөй. Д. Д. Тумаркин, ошо версияны танып, уны психологик нигеҙләй. Николай Миклуха һәр ваҡыт атаһының юғары ҡатламдан түгеллеген һәм казак фамилияһының затлы нәҫелдән булмауынан ҡыйынһынған; яртылаш полька әсәһе — улын нәҫелдән килгән дворяндарға индереүгә ҙур ауырлыҡ менән ирешә. Ике фамилия поляк-украин дворяндары (мәҫәлән, Грум-Гржимайло, Доливо-Добровольский һ.б.) нәҫелдәренә хас була. Германияла төпләнгәс, Н. Миклуха, уның немец биографы Х. Вотте фекеренсә, — һис юғында, үҙенең кенәзлеге тураһында имеш-мимештәрҙе кире ҡаҡмаған. Уның уҡытыусыһы Эрнст Геккель 1860-сы йылдарҙағы хаттарында Николайҙы «урыҫ кенәзе» һәм хатта «Киев кенәзе» тип атаған. Хаттарҙан һәм ғилми баҫмаларҙан күренеүенсә, 1867 йылда уҡ Геккель үҙенең уҡыусыһын Миклуха тип атаған, әммә 1868 йылда үҙен «медик-студент Миклухо-Маклай оҙатып ҡуйған», тип яҙған.

1870-се йылдарҙан башлап, Рәсәйҙән ситтә булғанда, Н. Н. Миклухо-Маклай йыш ҡына фамилияһының тәүге өлөшөн төшөрә, ә Бөйөк Британияла һәм Австралияла 1874 йылдан алып «барон Маклай» йәки «де Миклухо-Маклай» тип таныта. Д. Н. Анучин әйтеүенсә, бында Америкаға сәйәхәт иткәндән бирле «барон» тип йөрөткән А. Гумбольдт менән оҡшашлыҡ ҡарала. Ҡәтғи стратификацияланған ҡатлам юҡ-барға ышаныуҙары һәм өҫтөнлөктәре булған Британия һәм колониаль йәмғиәттә дворян титулы мөһим ғилми һәм йәмәғәт маҡсаттарына, шул иҫәптән төп халыҡтарҙың хоҡуҡтарын яҡлауға өлгәшергә мөмкинлек биргән.

Миклухо-Маклайҙың милләте буйынса мәсьәлә лә хәл ителмәгән. Был мәсьәләлә Миклуханы, атаһының иртә үлеменән һуң, яңғыҙ тәрбиәләгән әсәһе — Екатерина Семёновна ла ҙур йоғонто яһаны. Сәйәхәтсенең энеһе: «ғаиләбеҙҙә кеүәҫ ватансылығы булманы, беҙгә бөтә милләттәрҙе, кеше шәхесен ихтирам итеү тәрбиәһе бирелгән». 1863—1864 йылдарҙағы поляк ихтилалы Миклуханы поляк мәҙәниәте менән тәрәнерәк ҡыҙыҡһынрырға мәжбүр итә. Һөҙөмтәлә, вафаты алдынан Миклухо-Маклай үҙенең сығышын «Ник. Ник. урыҫ, герман һәм поляк элементтарынан тора» тип күрһәтә.

Бала сағы. Йәшлеге

Екатерина Семёновна Беккер-Миклуха — әсәһе

Иртә бала сағы

1846 йылдың 10 авгусында Николай Ильич Миклуха тәжрибә тимер юлы начальнигы ярҙамсыһы итеп тәғәйенләнә; көҙ көнө Миклуха ғаиләһе Петербургка ҡаҙна фатирына күсә. 1848 йылдың 18 мартында Н. Миклуха Мәскәүҙә Николаев вокзалы һәм юлдың Колпиноға тиклем һуҙылған тәүге 12 саҡрымы мөдире итеп тәғәйенләнә. Ғаиләлә 1849 йылдың 11 майында Ольга исемле ҡыҙ тыуған (1880 йылда вафат була). 1849 йылдың авгусында ғаилә башлығы Вышний Волочёк менән Тверь араһындағы тәжрибә юлы начальнигы итеп тәғәйенләнә, уның оҙонлоғо 112 саҡрым тәшкил итә. Әммә 1850 йылдың октябрендә Николаев тимер юлының Көньяҡ дирекцияһы начальнигы Н. Миклухаға ҡарата ҡәнәғәтһеҙлеген белдерә һәм эштән ситләтелә. Шуға ҡарамаҫтан, декабрҙә ул Аннаның 3-сө дәрәжә Анна ордены менән бүләкләнә. Ниһайәт, 1851 йылдың 9 октябрендә инженер-капитан Миклуха Николаев тимер юлының (Спирово-Клин) VI бүлексәһе начальнигы итеп тәғәйенләнә. Ғаилә Тверҙә йәшәй. 1853 йылдың 31 майында тағы бер ул — Владимир тыуған. Ниһайәт, 1851 йылдың 9 октябрендә инженер-капитан Миклуха Николай тимер юлының VI бүлексәһе начальнигы итеп тәғәйенләнә. Ғаилә Тверьлә йәшәгән. 1853 йылдың 31 майында тағы бер ул — Владимир тыуған. 1853—1855 йылдарҙа Н. Миклуха Ҡырым һуғышы осоронда ғәскәрҙе туҡтауһыҙ йөрөтөү мөмкинлеге өсөн бер нисә тапҡыр рәхмәт ала һәм «За отлично усердную службу» миҙалына лайыҡ була. Әммә 39 йәш тулған көндә, 1855 йылдың 24 октябрендә, биләгән вазифаһынан бушатылды. Был уның сәләмәтлеге ҡапыл насарайыуы (туберклёз асыла) сәбәпле тип фаразлана.

1855 йылдың аҙағында Миклуха ғаиләһе Петербургка Таврия баҡсаһы янындағы фатирға күсә. 1856 йылдың 12 апрелендә бында кинйә улдары — Михаил тыуа. Һуңынан ул ғаилә архивын йыйыусы һәм һаҡлаусы булып китә. Ғаилә башлығы Николаев тимер юлы ҡарамағындағы Александров механика заводы мөдире була. 1856 йылдың декабрендә Выборг шоссеһы төҙөлөшө етәксеһе итеп тәғәйенләнә, был уның сәләмәтлеген тулыһынса ҡаҡшата. 1857 йылдың 20 декабрендә Н. И. Миклуха 41 йәшендә донъя ҡуя.

Н. Ваулин. Коля Миклуханың 15 йәшендәге портреты

Ғаиләнең матди хәле бик ауыр була, сөнки Н. Миклуха пенсияға сығып өлгөрмәгән, әммә ғаиләнең элекке һаҡланмалары «Самолёт» пароход компанияһы акцияларына һалынған; әсә шулай уҡ географик карталар һатып аҡса таба. Был аҡса балаларға белем бирергә мөмкинлек бирә: дөйөм белем биреү предметтарын ситтән килгән уҡытыусылар уҡыта, ә гувернанткалар немец һәм француз телдәренә өйрәтә. Рәссам Ваулин балаларҙы һүрәт төшөрөөгә өйрәтә, ул Николайҙың художество һәләтен аса, шулай уҡ уның тәүге портретын төшөрә.

Гимназия һәм Петербург университеты

1858 йылда өлкәндәрен — Сергей менән Николайҙы — Изге Анна училищеһына (Анненшуле) 3-сө класҡа бирәләр. Әммә немец телендә уҡытылыу ағалы-энеленең ризаһыҙлығына килтергән һәм түләү ҙә артыҡ юғары булған. Уларҙы ҡаҙна гимназияһына күсерер өсөн бик күп документтар кәрәк була. Е. С. Беккер-Миклуха Чернигов дворяндар йыйылышына мөрәжәғәт итә. Миклуха ғаиләһе дворян китабына теркәлмәгән булып сыға. Екатерина Семёновна, мәрхүм иренең чинына һылтанып, Петербург дворяндар йыйылышына уны һәм балаларҙы (Николайға ул ваҡытта 12 йәш була) Петербург губернаһы дворяндарының нәҫел китабына индереү тураһында үтенес ҡағыҙын ебәрә. Үтенес ҡәнәғәтләндерелә.

1859 йылдың 16 авгусында Сергей һәм Николай Миклуха Ҙур Мещан урамы һәм Демидов тыҡрығы мөйөшөндә урынлашҡан икенсе Петербург гимназияһының 4-се класына уҡырға инә. 20 йыл үткәс, Николай насар уҡығаны һәм дәрестәр ҡалдырғаны тураһында яҙған. Һөҙөмтәлә гимназияның 4-се класында ул ике йыл уҡый, шул уҡ ваҡытта 1860/1861 уҡыу йылында дәрестәргә һирәк йөрөй һәм 414 дәрес ҡалдыра. Берҙән-бер «яҡшы» баһаһы — француз теленән, «өс» — немец теленән, ә ҡалған фәндәр буйынса «насар» һәм «уртаса» булған. Шуға ҡарамаҫтан, ул 5-се класҡа күсерелә.

Рәсәйҙә крепостной хоҡуҡты бөтөрөүгә бәйле 1861 йылғы ижтимағи-сәйәси күтәрелеш осоронда гимназистар ҙа ситтә ҡалмай. 14 октябрҙә студенттар манифестацияһында Санкт-Петербург университеты бинаһы янында 35 кеше ҡулға алына, улар иҫәбендә ағалы-ҡустылы Сергей һәм Николай Миклухалар ҙа (16 һәм 15 йәш) була. Улар Петропавловск ҡәлғәһенә бикләнә һәм Кронверк куртинаһына урынлаштырыла, унда осрашыу һәм тапшырыу рөхсәт ителмәй. Әммә инде 18 октябрҙә тәфтиш комиссияһы ағалы-ҡустылыны, «яңылыш алынған» тип, иреккә сығара.

1861/1862 уҡыу йылында Николай Миклуха элеккесә дәрестәр ҡалдыра, аттестация һөҙөмтәһе: француз һәм латин телдәренән «яҡшы», рус һәм немец телдәре, тәбиғи тарих, география, тарих һәм физика буйынса «өс» һәм математиканан «насар» билдәләре. Гимназияның алтынсы класына ул ҡыйынлыҡ менән күсерелә. Киләһе йылда Николай үпкә шеше меннән сирләй, имтихандарҙа уртаса билдә — «ике бөтөн туғыҙҙан ете» ала һәм 6-сы класта икенсе йылға ҡалдырыла.

1863 йылдың 27 июнендә Николай Миклуха гимназиянан китеү тураһында ғариза яҙа. Туғаны Миклуха Михаил Николаевич, шулай уҡ биографтары Николай сәйәси мотивтар буйынса гимназиянан сығарылған тип раҫлай. Гимназиянан киткәс, Николай Художество академияһына инергә ниәтләгән, ләкин әсәһе уны йомшаҡ ҡына аңлатып был уйынан дүндерә. 1863 йылдың 24 сентябрендә Н. Миклуха университетҡа ирекле тыңлаусы булараҡ уҡырға инеү мөмкинлеге менән файҙалана һәм физика-математика факультетына уҡырға алыу тураһында ғариза бирә. 17 йәшлек ирекле тыңлаусы тәбиғәт фәндәре менән етди шөғөлләнә; 1864 йылдың 3 февралендә ул физиология курсына йөрөү хоҡуғына юллама яҙа.

1864 йылдың 26 февралендә университетта бер студентты иптәштәре өҫтөнән ялыуҙар биреүҙә ғәйепләү сходкаһы башлана. 27 февралдән студенттар университет тәртиптәрен тәнҡитләй башлай һәм инспекторҙы отставкаға ебәреүҙе талап итә; был көндө Николай Миклуха үҙенең гимназия буйынса иптәше Суфщинскийҙы университетҡа индерергә маташа. Был ирекле тыңлаусы Миклуханы университетҡа индереүҙе тыйырлыҡ сәбәпкә әүерелә, инспектор Н. Озерецкий донесениеһында уның элек тә бер нисә тапҡыр ҡағиҙәне һәм университет уставын боҙоуы тураһында еткерә.

1887 йылғы вафаты алдынан яҙған автобиографияһында Миклухо-Маклай, рус университеттарына уҡырға инеү хоҡуғынан яҙҙырылғанын раҫлай. XIX быуат аҙағында — XX быуаттың беренсе сирегендә бөтә биографтар ҙа тиерлек был версияны тәнҡитһеҙ ҡабул итә, ләкин 1923 йылда уны Д. Н. Анучин шик аҫтына ҡуя. Совет әҙәбиәтендә сәйәси мотивтар буйынса версияһы өҫкә сыға. 1983 йылда ғына Б. Н. Комиссаровтың мәҡәләһендә 1864 йылдың февраль айындағы ваҡиғаларҙың эҙмә-эҙлеклелеге һәм уларҙың ысын эҙемтәләре тергеҙелә. Ирекле тыңлаусы булараҡ, Н. Миклуханы уҡырға инеү хоҡуғынан мәхрүм итә алмағандар, сөнки был смтьудент өсөн университет суды сығарған юғары яза сараһы булған, һуңынан ул уҡыу округы попечителе тарафынан раҫлаған. Ирекле тыңлаусыларға университетҡа инеүҙе тыйыу махсус бюрократик процедура менән оҙатылмаған.

Н. Миклуханың артабанғы юлын билдәләүгә уның элекке өйҙә уҡытыусыһы В. Миклашевский булышлыҡ итә, ул Гейдельберг университетына уҡырға инергә кәңәш бирә. Башҡа немец университеттарҙағы кеүек үк, Рәсәй подданныйҙарына белем тураһында документ күрһәтеү талап ителмәгән. Әсәһе Миклашевскийҙың дәлилдәре менән ризалаша һәм, ғаиләнең матди хәле ауыр булыуға ҡарамаҫтан, улын Германияға ебәрергә була. Польша ихтилалы менән бәйле, йәштәргә документты бик теләмәй генә биргәнлектән, сит ил паспортын алыу төп мәсьәлә була. Әммә 1864 йылдың мартында Н. Миклуха, плеврит менән киҫкенләшкән үпкә шеше менән ауырып китә, һәм полиция участкаһында 9 табип тикшергәндән һуң әсәһенең юллауы буйынса сит ил паспорты бирелә. 1864 йылдың 21 апрелендә Николай Германияға китә.

Уҡыу йылдары

Николай Миклуха — студент (1866 йылға тиклем)

Гейдельберг һәм Лейпциг

Гейдельбергта рус университет яҡташлығында 130-ға яҡын кеше (ҡалала бөтәһе 15 мең кеше һәм 3000-гә яҡын студент иҫәпләнә, шуларҙың 500-гә яҡыны — сит илдәрҙән). Урыҫ студенттарының туған телендә цензураһыҙ матбуғатҡа ирекле инеү мөмкинлеге була, ә 1863 йылдан — Польша ихтилалы башланыу менән — ҡаршы ике төркөмгә бүленә. 18 йәшлек Н. Миклуха баш күтәреүсе поляктарға ярҙам итеү яҡлы «герценистар» төркөмө сафында була. М. Н. Миклуха ағаһының биографияһындағы материалдарҙа Николайҙың ул йылдарҙа «Атайҙар һәм балалар» романы геройы Базаровтың ҡайһы бер ҡараштарын хуплауы хаҡында яҙа. Уның уҡытыусыһы — милләте буйынса поляк — Миклашевский егетте поляк студенттары менән таныштыра, Николай хатта поляк телен өйрәнергә маташа. Әсәһе уға: «Ниңә һиңә был тел, инглиз теле яҡшыраҡ», — тип яҙған һәм инженер һөнәрен алырға саҡырған.

Гейдельбергта Н. Миклуха геометрия һәм тригонометрия буйынса лекциялар курсына яҙыла, шулай уҡ сәйәси иҡтисад, яңы тарих, дәүләт һәм хоҡуҡ курстарын тыңлай. Уның матди шарттары насар була — Петербургтан килгән аҡса саҡ уҡыуға һәм фатирға түләүгә етә ине; Рәсәйҙә полицейскийҙарҙың эҙәрлекләүҙәренән һаҡланып, әсәһенең кәңәше буйынса, беренсе каникулдарҙа Миклуха, сәләмәтлеген өҫтәмә нығытыу өсөн, Шварцвальдка юллана. Уның автобиографияһынан билдәле булыуынса, 1864/1865 йылғы ҡышҡы семестрҙа ул Гейдельбергта физика, химия, геология, философия, енәйәт һәм гражданлыҡ хоҡуғын өйрәнә. Китаптарҙан күсергән өҙөктәр һәм һаҡланып ҡалған лекциялар буйынса фекер йөрөткәндә, Н. Миклуха Гейдельбергта — утопик социализм, айырыуса Оуэн һәм Сен-Симон, шулай уҡ Чернышевский идеялары менән мауыҡҡан. Чернышевскийҙың гражданлыҡ язаһына хөкөм ителеүе Николайҙы тетрәндерә, ул әсәһенә яҙыусының фотоһүрәтен ебәреүен үтенә, һәм уның рәсемен төшөрә. Ләкин 1860-сы йылдарҙағы демократик хәрәкәттең ҡыйралыуы сит илдә рус студенттарының тарҡалыуына килтерә. Урталыҡ тотҡандар Рәсәйгә әйләнеп ҡайта һәм граждандар хеҙмәтенә килә, Баден Бөйөк герцоглығында полиция реакцияһы көсәйгәнлектән, радикалдар Швейцарияға күсә. 1866 йылға Гейдельбергта рус студенттары ҡалмай тиерлек.

1865 йылдың йәйге семестрын Н. Миклуха Лейпциг университетында үткәрә, унда ауыл хужалығында, урмансылыҡта һ.б. идарасылар хеҙмәтенә белгестәр әҙерләгән камераль факультетына инә. Миклуха факультетҡа 1865 йылдың 19 апрелендә яҙыла, ул дүрт курс: физик география; милли иҡтисад теорияһы, сағыштырмаса статистика һәм Германия дәүләтселеген өйрәнеү; грек философияһы тарихы; һөйәктәр һәм һеңер-тарамыштар тураһында теория) тыңлай. Д. Д. Тумаркин фекеренсә, әсәһенең теләге буйынса «ҡулланма» («прикладной») факультетына уҡырға ингәс, ул төрлө фәндәрҙе "һынап ҡарау"ын дауам итә. 1865 йылдың октябрендә Николай арзанлығы менән дә, урындағы университеттың Германияла дарвинизмды пропагандалау үҙәгенә әйләнеүе менән дә йәлеп иткән Йенаға күсә.

Йена

Һаҡланған документтарға ҡарағанда, 1865 йылдың 19 октябрендә Николай фон Миклухо Йена университетының медицина факультетына ғариза биргән. Медицина курстарынан тыш, Николай ауыл хужалығы, астрономия һәм телеграфия нигеҙҙәре буйынса лекцияларға түләй, әммә артабан өс йыл буйы профилле фәндәр менән шөғөлләнә. Йена университетында Карл Гегенбаур һәм айырыуса Эрнст Геккель — Миклуханың остаздары була. 1866 йылдың мартында Геккель Миклуханы «үҙенең тырыш һәм файҙалы ярҙамсыһы» тип атай. Ассистент хеҙмәтенә түләнмәһә лә, күп файҙалы тәжрибә бирә: Николай Геккелдең лекциялары өсөн күргәҙмә әсбаптар һәм препараттар әҙерләй, уның өсөн таблицалар эшләй һәм микроскопик күҙәтеүҙәр мәғлүмәттәренең һүрәттәрен төшөрә. Артыҡ күп эшләүе һөҙөмтәһендә «һул яҡ битен еңелсә паралич һуға». Геккель дауаханаға килеп хәлен белеп йөрөй.

Рәсәй студенттары Йенала 20-30 кешенән артмаған, улар яҡташтар ойошмаһын төҙөмәгән. Николай улар менән бөтөнләй тиерлек аралашмаған. Кенәз Александр Александрович Мещерский менән дуҫлаша. 1866 йылдың йәйенән алып улар икмәк бешереүсе Хуфельдт йортонда ҡортомға алынған бүлмәлә йәшәй.

1865 йылға буласаҡ ғалимдың романтик ынтылыштары башлана — Николай Миклуха ул саҡтағы немец йолаһы буйынса хат аша ҡыҙҙар менән таныша; хат алышыу яҡындан танышыуға һәм хатта никах төҙөүгә барып еткән. Егеттең тәүге маҡсаты немец эпистоляр жанрында камиллашыу булғандыр, күрәһең. Бындай хаттарҙың бер нисә өлгөһө һаҡланған, шул уҡ ваҡытта Николай ирониялы, хатта өҫтөнлөк менән яҙған. 1868 йылда Миклуха статистика профессоры Бруно Гильдебрандтың, А. Мещерскийҙың остазының ҡыҙы менән таныша. Аурелия уҡымышлы ҡыҙ булған, француз телендә иркен аралашҡан, рус телен өйрәнгән, фортепианола уйнаған. Уның Миклуха менән яҙышыуы һаҡланмаған, әммә Мәскәүҙә Николай менән мөнәсәбәттәре тураһында А. Мещерскийға яҙған 32 хат табылған. Клиник практика ваҡытында, энеһе М. Миклуха һәм дат әҙәби тәнҡитсеһе Г. Брандес әйтеүенсә, Николай менән уның пациенткаһы араһында роман тоҡанып киткән, һәм ошо ҡыҙ уға баш һөйәген васыят итә. Николай унан өҫтәл лампаһы яһаған, баш һөйәге терһәк һөйәгенә ҡуйылған, баш һөйәге көмбәҙенә филтә урынлаштырылған, ә уның өҫтөнә йәшел абажур ҡоролған. Был лампа 1887 йылда ла булған, Н. Н. Миклухо-Маклай уны бөтә экспедицияларҙа ла ҡулланған.

Канар утрауҙарына экспедиция

Геккель Эрнст Генрих (һулда) ассистенты Миклухо-Маклай менән Канар утрауҙарында. 1866 йылдың декабре

1866 йылдың мартында Николайҙың ғилми етәксеһе Э. Геккель «Организмдарҙың дөйөм морфологияһы» монографияһын тамамлай һәм, кабинет эшенән арып, Урта диңгеҙ диңгеҙ фаунаһын өйрәнеү өсөн Сицилияға сәфәргә сығырға була. Командаға ул Бонндан Рихард Грефты һәм ике студентын — Герман Фоль менән Николай Миклуханы саҡыра. Саксен-Веймар-Айзенах герцоглығы Пруссия яғында ҡатнашҡан Австрий-прус һуғышы башланыу сәбәпле, экспедиция саҡ өҙөлмәй. Һуғыш тамамланғандан һуң, Көньяҡ Европала ваба эпидемияһы башлана, шул арҡала пароход бәйләнеше өҙөлә һәм сиктәр ябыла. Атап әйткәндә, Геккель маҡсатына әйләнгән Мессина властары, гаванға яҡынлашҡан һәр төрлө судноға ут асыласаҡ, тип хәбәр итә. Сәфәр маршрутын үҙгәртергә тура килгән. Маршрут поездки пришлось менять.

1866 йылдың октябрь аҙағында Фоль менән Миклуха поезд менән — Бордоға, ә унан диңгеҙ аша — Лиссабонға юллана. Николайҙың һүрәттәре аша Синтреҙа ла булғандары билдәле; Геккель менән Греф менән Лиссабонға Англия аша килә, унда Томас Гексли һәм Чарльз Дарвиндың үҙе менән танышырға ниәтләнгән булалар. 15 ноябрҙә генә экспедицияла ҡатнашыусылар Мадейраға юллана: Геккель унда Атлантиканың пелагик һәм литораль фаунаһы менән беренсел танышыу үткәрергә, һуңынан Канарға китергә тейеш була. Ваба арҡаһында утрауҙар менән бәйләнеш өҙөлгәнлеге асыҡлана. Сәйәхәтселәргә «Ниоба» прус фрегаты уңай осрай; уның командиры Йена университетының ботаника профессорының туғаны булып сыға. Фуншалдә ике көн тороп, сәйәхәтселәр 22 ноябрҙә Санта-Крусҡа Тенерифе утрауына килә.

9 декабрҙә команда Лансароте утрауына Арресифа гаванына килеп етә, шторм арҡаһында йөҙөү 30 сәғәт урынына 4 тәүлек дауам итә. Гаванда ҡаты эшмәкәрлек йәйелдерелә: сүмес ауҙар ярҙамында (сачки) һыуҙың өҫкө ҡатламында йәшәүсе медузалар, ваҡ ҡыҫалалар һәм радиолярийҙар йыйыла, ә балыҡ ауы тәбиғи фауна өлгөләрен табыу өсөн хеҙмәт итә. Студент фон Миклухо диңгеҙ губкаларын өйрәнгән һәм һөҙөмтәлә утрауҙарҙың төп тереклеге хөрмәтенә яңы эзбиз губка төрөн Guancha blanca тип атай. Өйрәнелгән балыҡ өлгөләре йышыраҡ баҙарҙа балыҡсыларҙан һатып алынған, һөҙөмтәлә Н. Миклуха балыҡтарҙың йөҙөү ҡыуығы һәм һәм акула мейеһе буйынса мәғлүмәт йыйған.

Урындағы халыҡ немец зоологтарына, уларҙы әллә прус шпиондары, әллә сихырсы тип һанап, һағайып ҡарай. Һуңғы имеш-мимештәр Геккаелгә, киләсәкте алдан әйтеү һәм һауыҡтырыуын һорап, йыш мөрәжәғәт итәләр. Команда ағзалары ҡортомға алған йортта бөжәк һәм ҡомаҡтар мыжғып торған; Геккель, 1867 йылдың ғинуарында ғына 6000-ҙән ашыу бөрсә үлтергәнен иҫәпләп сығара. Эште туҡтатырға һәм Европаға ҡайтырға ҡарар ителә, әммә Марокко аша ғына ҡайтыу мөмкин була. 2 мартта Геккель һәм Греф инглиз пароходында Мароккоға барып етәләр, артабан ике аҙна Альхесираста диңгеҙ фаунаһын өйрәнәләр. Поезда улар Парижға барып етә, унда улар Бөтә донъя күргәҙмәһен ҡарай, һуңынан Йенаға ҡайта.

Миклуха менән Фоль Марокко солтанлығын урап сығырға була: ғәрәп кейемдәрен һатып алып, юл күрһәтеүсе-тәржемәсене яллап, каруан менән Марракешҡа барып етә, унда Николай айырыуса берберҙарҙың көнкүреше һәм тормошо менән ҡыҙыҡһынған. Бынан һуң сәйәхәтселәр Андалусияға юл тота. Мадридҡа килеп еткәс, Николай сиған таборында йәшәп китергә теләк белдерә. Геккель Миклуха хаттарының береһендә, Мадридта ул ныҡ ауырып китте, тип билдәләй. Николай 1867 йылдың май башында Йенаға Париж аша әйләнеп ҡайта.

Тормош булмышын һайлау

Йенаға ҡайтҡас, Миклуха йәнә Геккель ассистенты була, ләкин уның үҙ баһаһы артты. 1867/1868 йылдарҙағы ҡышҡы семестр алдынан ул, Геккель һәм Гегенбауэрҙың тәҡдим хаттарын алып, Европа музейҙарының ҙур зоологик коллекциялары буйлап сәфәр йөрөй. Ул саҡта көндәлектәр алып бармай, әммә уның ғилми мәҡәләләрендәге өҙөктәрҙән Данияла, Норвегияла, Швецияла һәм Францияла булғаны билдәле. 1867 йылдың 6 июлендә «Йенский журнал медицины и естествознания» редакцияһына ғалимдың селахийҙарҙың (Selachii) йөҙөү ҡыуығы рудименттарына бағышланған беренсе мәҡәләһе килтерелә. Уның аҫтына «Миклухо-Маклай» тип ҡул ҡуйған.

1868 йылда Миклухо-Маклай Йена университетының медицина факультетын тамамлай; хеҙмәт итеүсе табип булырға йыйынмағанлыҡтан, дәүләт имтихандарын тапшырыуҙан баш тарта. Геккелды ассистент булыуын дауам итеп, ул ике параллель тема өҫтөндә эшләй: губкалар морфологияһы һәм хайуандарҙың нервы системаһы эволюцияһы. 1868 йылдың йәйендә уның икенсе — Арресифта асылған яңы төр тасуирланған «Материалы к познаению губок» мәҡәләһе сыға. 1868 йылдың июлендә Миклухо-Маклай үҙенең өсөнсө — акула мейеһе буйынса ялан материалдарына нигеҙләнгән «К сравнительной анатомии мозга» мәҡәләһен яҙа.

Бында ул тәүге тапҡыр теоретик мәсьәләләргә мөрәжәғәт итә һәм нейрофизиологияла ул саҡтағы абруйҙы — академик Карл Бэрҙы тәнҡитләй. Мәҡәләһендә Николай Николаевич, үҙенең уҡытыусылары, уны филогенетик дифференциация тип атаған йәшәү өсөн көрәш апологеттары Дарвин һәм Геккелдән айырмалы рәүештә — йәғни эволюция механизмын — сығанаҡ форманан, мотлаҡ юғары булмаһа ла, башҡа формаға күсеүен — үҙенсә аңлауын ҡыҫҡаса бәйән итә. К. Бэр, хатлашыуҙарынан күренеүенсә, йәш ғалимдың идеяларына бик ыңғай ҡараған. Хәйер, уның дифференциацияға ҡағылған төп тезистары ла, шулай уҡ унда балыҡ мейеһе участкаларының роле лә фәндә ҡабул ителмәй.

1868 йылдың апрелендә Николай Готала була, уны бигерәк тә А. Петерманндың географик журнал редакцияһы йәлеп итә: йәш ғалим географик, айырыуса донъяның ҙур асыштары мөмкин булған аҙ билдәле төбәктәрендә, тикшеренеүҙәрҙең перспективалы йүнәлештәре менән ҡыҙыҡһынған . Петерманндан ул Германияла беренсе поляр экспедицияһына әҙерләнеүе тураһында белә һәм унда ҡатнашырға теләй, ләкин кире яуап ала. Швецияның поляр тикшеренеүсеһе Адольф Норденшёльд та кире яуап бирә. Кире яуап алғандан һуң, ғалим 1866 йылда Геккель менән барып етә алмаған Сицилияға сәйәхәт ҡылырға була. Был ҡарар «К сравнительной анатомии мозга» мәҡәләһе баҫылып сыҡҡандан һуң ҡабул ителә, әммә ул ваҡытҡа Миклухо-Маклайҙың торлаҡҡа түләрлек тә аҡсаһы булмай. Июль һәм август айҙарында ул, сирләүенә һәм аҡсаһыҙлыҡҡа зарланып, энеһе Сергейҙы хаттар менән күмә.

Италияға экспедиция

Н. Миклухо-Маклайҙың хаттарының береһе. Мессина, 1869 йылдың ғинуары

1868 йылда Сицилияға сәфәрҙең инициаторы Балтика һәм Төньяҡ диңгеҙҙә ялан тәжрибәһенә эйә зоолог-дарвинист, Геккель уҡыусыһы Антон Дорн була. 1868 йылдың йәйендә ул Йена университетының приват-доценты була һәм октябрҙән дә иртә юлға сыға алмай. Миклухо-Маклайҙың был ваҡытта бурыс 463 талер (көмөш менән 400 һум самаһы) тәшкил иткән, шуға күрә кредиторҙарҙан ҡасып китергә тура килә, ә үҙенең финанс эштәрен Николай студент К. Модзалевский алып барыуын һораған.

1868 йылдың сентябрендә Миклухо-Маклай Италияла турист булараҡ ҡаланан ҡалаға күсеп сәфәр ҡыла. Геккелға ул, Венецияла 10 көн, Флоренцияла 2 көн, Пизала ярты көн, Виченцала 2½ көн, Римда 5 көн, Неаполдә 8 көн үткәрҙем, унда Везувийға күтәрелдем, Каприға, Соррентоға барҙым, тип яҙа. Фән дә онотолмаған: Николай Венецияла спонгиолог Джакомо Нардоны осрата, ул уны Виченцала үтәсәк тәбиғәт белгестәре съезына тәҡдим итә. Хәйер, 2 октябрҙә Геккелгә яҙған хатында, съезд башлыса тирә-яҡтағы виллаларҙы барып күреүгә әйләнде, бөтә ҡатнашыусылар ҙа театрға ирекле йөрөнө, тип яҙа.

2 октябрҙә Миклухо-Маклай Мессинаға килеп, өсөнсө разрядлы отелдә бүлмә ала. Тиҙҙән ул эзбиз губканың яңы төрөн таба, һәм уны уҡытыусыһы хөрмәтенә Astrospongia Heckelii тип атай. Октябрҙең уртаһында Дорн килеп етә; аҡса етмәүҙән яфаланмағанлыҡтан, ул, Палацо Виталдә ҡортомға бер нисә бүлмә алып, Николайҙы шунда ихлас урынлаштыра. Һарайҙа ялан лабораторияһы ҡорола, унда Дорн ҡыҫалаға оҡшаштар менән, ә Миклухо-Маклай — үҙенең ике төп темаһы буйынса: губкалар морфологияһы һәм балыҡ мейеһе анатомиялары менән шөғөлләнә. Ларн лабораторияла ағым һыулы аквариум ҡора һәм тәүге тапҡыр ҡарышлауыҡтан лангуст (диңгеҙ ҡыҫалаһы) барлыҡҡа килеү циклын тикшерә.

Миклухо-Маклай Мессинала Егор Иванович Барановский (1821—1914), 1863 йылда Польша ихтилалын баҫтырыу буйынса сараларға ҡаршы протест белдереп отставкаға сыҡҡан элекке Һарытау губернаторы менән таныша. Николай Барановскийҙарҙы Дорн менән таныштыра, 1874 йылда өлкән ҡыҙы Мария Барановская немец биологына кейәүгә сыға. 1869 йылдың ғинуарында ғалимдар Этнаға күтәрелә, ләкин, кратерға тиклем ни бары 300 метр ҡалғас, боҙ майҙанынан ҡолайҙар, Дорн ярайһы уҡ имгәнә.

1869 йылдың февралендә Миклухо-Маклай гәзиттәрҙән Суэц каналы төҙөлөшө тамамлауы тураһында белә. Уға Ҡыҙыл диңгеҙҙең ул ваҡытта билдәһеҙ тиерлек фаунаһын өйрәнеү теләге тынғы бирмәй. Бынан тыш, ул Урта диңгеҙ фаунаһы тәьҫиренә дусар ителгәнсе (Лессепсианская миграция), Ҡыҙыл диңгеҙ фаунаһын тасуирларлыҡ һуңғы мөмкинлекте файҙаланырға ҡарар итә. Пландарҙы тормошҡа ашырыуға хроник аҡсаһыҙлыҡ ҡамасаулай: Николай, уға иң кәрәкле сумма 500 һум тәшкил итәсәк, тип иҫәпләп сығара. Әсәһе фән менән шөғөлләнеүен хупламағанлыҡтан, ул йәнә туғаны Сергейға хат яҙа. Ниһайәт, март башында Е. С. Миклуха 1000 франк ебәрә, был 300 һумға тура килгән. 1869 йылдың 12 мартында Николай Александрияға йөҙөп китә.

Ҡыҙыл диңгеҙгә экспедиция

Миклухо-Маклай Ҡыҙыл диңгеҙгә сәйәхәт иткәндә ғәрәп бурнусында. 1869 йыл

Ҡаһирәгә килгәс, Миклухо-Маклай биологик станциялар планын әҙерләгән, уларҙың береһе Джиддәлә планлаштырылған. Эш өсөн ваҡыт уңышлы һайланмаған булыуы асыҡлана: Джиддәгә сәфәр мосолман һижрә календары буйынса хаж ҡылыу ваҡытына — зөлхизә айына тура килгән: 1869 йылда ул 15 марттан — 13 апрелгә тура килгән. Шуға ҡарамаҫтан, Николай ғәрәптәрҙең бер нисә һүҙен ятлай, сәсен ҡырҙыра, бурнус һатып ала, дини йолаларҙы үтәгән булып ҡылана; ләкин бер кемде лә алдай алмай.

22 мартта Миклухо-Маклай Ҡаһирәнән Суэцҡа йүнәлә. Унда ул тапманың тәүге һөжүмен — һуңынан ғүмер буйы эҙәрлекләгән сирҙе кисерә. Инкубация осоронан күренеүенсә, ул сирҙе Сицилияла уҡ йоҡторған була. Дорндан тағы 500 франк һорап алырға тура килә уға. Артабан Николай Джиддәлә 18 көн үткәрә. Ул француз коммерсанты йортонда йәшәй. Миклухо-Маклай, кәмә яллап, көн һайын мәрйен рифтарына барып ҡайта.

Тикшереүҙе тамамлағас, ул Массауаға, Суакинға киткән. Тикшереү өсөн шарттар бик ауыр була: эҫе төндө лә +35 °С төшмәне, торлаҡ табыуы ҡыйын, биҙгәк өйәнәге туҡтамай, ә сүл саңынан конъюнктивит интектерә. Николай, хәҙер Рәсәй Фәндәр академияһының Зоологик музейында һаҡланған мөгөҙлө, саҡматаш һәм эзбиз губкалар коллекцияһын йыйып, көс-хәл менән Суэцҡа ҡайта. Александриянан ул Рәсәйгә «Эльбрус» пароходында ҡайта. Истанбулда өс тәүлек рейдта тороп, пароход 1869 йылдың июнь башында Одессаға етә. Биш йыл булмағандан һуң Николай Николаевич Миклухо-Маклай Рәсәйгә ҡайта.

Д. Д. Тумаркин фекеренсә, Миклухо-Маклайҙың Ҡыҙыл диңгеҙгә сәйәхәте ғалим яҙмышында мөһим роль уйнаған. Бында уның эшмәкәрлегенең яңғыҙ эшләргә ынтылыу, тикшереүҙең стационар ысулдарына өҫтөнлөк биреү кеүек үҙенсәлектәре асыҡлана. Ул географик мөхит сиктәрендә кеше эшмәкәрлегенең һәм уның мәҙәниәте күренештәренең проблемаһына күсәсәк киң профилле натуралисҡа әүерелә башланы.

Яңы Гвинеяға беренсе экспедицияһы

Миклухо-Маклай сәйәхәттәренең картаһы

Экспедицияға әҙерләнеү

Н. Н. Миклухо-Маклай Рәсәйгә ҡайтҡан осорҙа Миклуха ғаиләһенең матди хәле бер аҙ яҡшырған: «Самолёт» пароход йәмғиәте акциялар буйынса дивидендтар түләй башлаған. Одессанан урау юл менән Һарытауға, туғандарының имениеһына киләа. Бында ауыр тапма өйәнәге менән түшәккә ята; ғалимдың әхлаҡи хәле лә ауыр була — Дорнға яҙған хаттарында Рәсәй ысынбарлығы һәм уратып алған кешеләр ярһыта, тип зарлана. Әсәһен һәм апаһын көтөп тормайынса, Николай Мәскәүгә сығып китә, унда биҙгәк менән бәйле һаташыу һәм һуштан яҙыу ҡабатлана. Августа ул Һарытауға барып етә, туғандарының хәстәрлеге арҡаһында бер аҙ һауыға. Д. Д. Тумаркин фекеренсә, ғалим квалификациялы табип ҡулына эләгә, уға хәл йомшартыусы һәм оҙайлы ремиссия биреүсе дарыу, хинин, яҙа. Хинин Н. Н. Миклухо-Маклайҙың көндәлектәрендә һәм хаттарында тәүге тапҡыр 1870 йылдың октябрендә телгә алына.

Бер ай Һарытау эргәһендә йәшәгәндән һуң, Миклухо-Маклай 1869 йылдың 1 — 11 сентябрендә рус тәбиғәт фәндәре белгестәренең икенсе съезына Мәскәүгә юллана. Ул 69 доклад тәҡдим ителгән зоология һәм сағыштырма анатомия секцияһына яҙыла. Уларҙың икәүһе Миклуха-Маклайҙыҡы (уның фамилияһы ҡатнашыусылар исемлегендә ошо яҙылышта). Беренсеһе — балыҡтарҙың химера төрөнөң мейе үҫеше тураһында, икенсеһе — Мессинда Дорн менән йыйылған материалдар нигеҙендә зоология станцияһын булдырыуға әҙерлек тураһында. Съездың һуңғы көнөндә Севастополдә һәм Сухумда — ике биологик диңгеҙ станцияһын асыу тураһында махсус ҡарар ҡабул ителә, әйтер кәрәк, Севастополь диңгеҙ станцияһы 1871 йылда асыла.

Съездан һуң Миклухо-Маклай Петербургҡа юллана, унда академик Брандт К. М. Бэр һәм А. Ф. Миддендорф йыйған губкаларҙың коллекцияларын эшкәртеү һәм баҫтырыуға әҙерләргә ҡуша. Ғалим был эште тиҙ атҡарып сыға һәм Петербург Фәндәр академияһы баҫмаларында немец телендә ике хәбәр баҫтыра. Был уны Рус география йәмғиәте (РГО) сафына ҡабул итеүгә булышлыҡ итте, 5 октябрҙә үк Миклухо-Маклай Рус география йәмғиәтенең физик һәм математик секцияларының берлектәге ултырышында Ҡыҙыл диңгеҙгә сәйәхәте тураһында доклад менән сығыш яһай. Шул уҡ октябрь көндәрендә ғалим «Записки революционера» тигән әҫәрендә үҙен «биҙгәк менән яфаланыусы бәләкәй буйлы нервылы кеше» тип тасуирлаған кенәз Кропоткин менән осраша. Кропоткин финанслау мөмкинлектәре аныҡ билдәләнмәгән поляр экспедиция проектын әҙерләүселәрҙең береһе була. Күрәһең, шуға Миклухо-Маклай 8 октябрҙә Рус география йәмғиәтенә үҙенең Тымыҡ океан экспедицияһы проектын тәҡдим иткәндер. Ф. Остен-Сакен тарафынан хупланған проект Рус география йәмғиәте президенты П. П. Семёнов-Тәнь-Шанскийға тәҡдим ителә, әммә вице-президент граф Литтеның ҡаршылығына осрай. 1869 йылдың 28 октябрендә Рус география йәмғиәте советы ҡарары «Маклай әфәнденең хайуандарҙы тикшереүҙән тыш, антрополог-этнографик күҙәтеүҙәре планын» ҡабул итә. Уны Тымыҡ океанға килтереү һәм хәрби суднола кире ҡайтарыу өсөн Диңгеҙ министрлығына мөрәжәғәт итергә ҡарар ителә.

Докладтан һуң Миклухо-Маклай балыҡтарҙың мейе эволюцияһы тураһында монография әҙерләргә Йенаға китә. Ҡалала профессор Гильдебрандта йәшәй. «Материалы по сравнительной неврологии позвоночных» монографияһын әҙерләү менән бер рәттән Австралия һәм Океания тураһында әҙәбиәтте ныҡлап өйрәнгән. А. Петерманндың 1869 йылдың ноябрендә баҫылған «Новая Гвинея. Немецкие призывы от антиподов» мәҡәләһе ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. 1870 йылдың февралендә Миклухо-Маклай Остен-Сакенаға яҙа, был Тымыҡ океандың көньяҡ өлөшө утрауҙарында кәм тигәндә 3-4 йылға ҡалырға ниәтләңе тураһында яҙа. Рус география йәмғиәтенең хәүефләнеүенә ҡарамаҫтан, 1870 йылдың 11 майында Йәмғиәт Советы Миклухо-Маклайҙың пландарын хуплай һәм уға 1200 һум күләмендә пособие тәғәйенләнә. 21 майҙа диңгеҙ министры адмирал Н. К. Краббе, Миклухо-Маклайҙы «Витязь» корветына ултырырға ғали йәнәптәренән юғары рөхсәт алынды, әммә «диңгеҙ ведомствоһынан тәьминәт булмаясаҡ», тип хәбәр итә. Экспедицияны оҙатыу сентябргә билдәләнә.

Йенанан Миклухо-Маклайҙан Готаға барғанда, Петерманн менән аралаша, әммә планын асмай. 11 мартта Николай Веймарҙа И. С. Тургенев менән Полина Виардоның Веймарға килеңен белә. Апаһы Ольгаға: «Беҙ яҡын таныштыҡ. Йәл, баш ҡалҡытмай эшләргә тура килмәһә, Веймарға йышыраҡ барыр инем» тип яҙа. Миклухо-Маклайҙың яҙыусы менән бәйләнеше 1883 йылға, Тургеневтың вафатына, тиклем дауам итә. Матди яҡтан Миклухо-Маклай элеккесә тулыһынса әсәһенә бәйле булған. Китабын наборға биргәндән һуң, 1870 йылдың апрелендә ғалим, белгестәр менән кәңәшләшеү һәм фәнни ҡорамалдар һатып алыу маҡсатында, Лондонға барырға ҡарар итә. Йенала бурысҡа батыып, Николай һуңғы аҡсаға Лейденға юллана, унда ул әсәһенән хат аша чек ала, һәм әсәһе, Петербургка ҡайтҡанға тиклем, башҡа бер тингә лә иҫәп тота алмауын белдерә. Лондонда ул бер аҙнаға яҡын тора, күп нәмәгә өлгөрә — тәү сиратта Томас Гексли менән яҡындан таныша. Гексли Миклухо-Маклайҙы, Геккель менән Дорндың хаттары аша белгән була һәм рус ғалимын ҡыуанып ҡаршылай. Гексли 1846—1850 йылдарҙа Австралияға һәм Яңы Гвиняға сәйәхәте, шулай уҡ Адмиралтействола ҡабул итеү өсөн тәҡдимдәре менән уртаҡлаша. Миклухо-Маклай Король география йәмғиәте президенты — Тымыҡ океан утрауҙарындағы бөтә инглиз консулдарына тәҡдим хатын юллауҙы вәғәҙәләгән Мэрчисон менән таныша. Британия ҡиммәтселегенә бәйле, бер ниндәй ҙә ҡорамал һатып ала алмай. 30 апрелдә Николай, тапма сире эндәте арҡаһында, Лондонға бара, Брюссель аша Йенаға әйләнеп ҡайта. Аҡсаһыҙлыҡтан Рәсәйгә бара алмай, 24 майҙа ғына Екатерина Семёновна Миклуха аҡса күсерә. Берлинда Рудольф Вирхов менән таныша, Лейпцигта монографияның икенсе өлөшөн ҡалдырып, Миклухо-Маклай 1870 йылдың 17 июлендә Штеттиндан Петербургка юлға сыға.

Көньяҡҡа йөҙөп китер алдынан

Көньяҡ диңгеҙҙәргә юлланыр алдынан Миклухо-Маклай өсөн төп проблема — Диңгеҙ ведомствоһының уның өсөн «Витязь» маршрутын үҙгәртергә йыйынмауы була, тимәк, уға Батавиянан (Джакарта) Яңы Гвиняға үҙаллы барырға тура килә. Рус география йәмғиәтенең 1200 һум субсидияһы күрәләтә етерлек түгел: ғалим үҙенең экспедицияһы бюджетын кәмендә 5000 һумға баһалаған. Был осраҡта ул йәнә әсәһенә мираҫ иҫәбенә «Самолёт» компанияһы акцияларының өлөшөн һатыу үтенесе менән мөрәжәғәт итә. Е. С. Миклуха имение алырға йыйынғанлыҡтан, йомшаҡ ҡына итеп баш тарта. Ғалим таныштарынан үтескә аҡса һорап маташҡан, ниһайәт, үҙенең губка коллекцияһын, 300 һумға баһаланған «коллекцияларҙы йыйыуға, һаҡлауға һәм алып барыуға» киткән сығымдарҙы компенсациялау шарты менән, Зоология музейына тапшырған. Рус география йәмғиәтенең ҡайһы бер ағзалары уны бушлай ҡорамалдар менән тәьмин иткән: М. А. Рыкачёв уға яңы анероид, вице-адмирал С. И. Зеленой — тәрән һыуҙа үлсәү термометр биргән, ләкин былар ғына етмәй. Академик Семёнов билдәле меценат ҡатын-ҡыҙ — Миклухо-Маклай предприятиеһы менән бөйөк княгиня Елена Павловнаны ҡыҙыҡһындыра ала. Миклухо-Маклай бик уңайлы урынлашып, Ораниенбаумға саҡырыу ала һәм файҙалы танышылыҡтар булдыра. Һөҙөмтәлә «Витязь» маршрутының үҙгәреүенә өлгәшелә, Миклухо-Маклайҙың 1870 йылдың 6 октябрь хаты менән хәбәр итә.

1870 йылдың 19 октябрендә Миклухо-Маклай Рус география йәмғиәтенең дөйөм йыйылышында сығыш яһап, экспедицияны 7 йәки 8 йыл дауам итергә ниәтләүе, ләкин программаның, бик амбициялы булыуына ҡарамаҫтан, аныҡ булмай. Тыңлаусыларҙың күбеһендә аптырау барлыҡҡа килә, сөнки тропик утрауҙарҙы тикшереү Рәсәй өсөн кәрәкмәгән кеүек тойола. Ләкин Рус география йәмғиәтенең уставы буйынса пландарҙы дөйөм йыйылыш хуплауы талап ителмәй. Тиҙҙән ғалим Тымыҡ океан порттарындағы һәм утрауҙарындағы бөтә рус консулдарына адресланған асыҡ тәҡдим хаты ала, ә Рәсәй империяһының Эске эштәр министрлығы «ғилми маҡсат менән ебәрелгән дворянин Миклухо-Маклай» исеменә сит ил паспорты ебәрә. Шулай итеп, тикшеренеүсенең ике фамилияһы законлаштырыла.

29 октябрҙә бөйөк кенәз Константин Николаевич «Витязь» карабына килә һәм Миклухо-Маклай менән оҙаҡ ҡына һөйләшә. Урыҫ хәрби судноһы Яңы Гвинеяға бер йылдан барыр, тип ҡарар ителә; тикшереүсе иҫән булмаған осраҡта, карап герметик цилиндрҙарға төрөлгән ҡулъяҙмаларҙы алып китергә тейеш була. Сәйәхәткә сығыр көндә — 1870 йылдың 8 ноябрендә — 24 йәшлек Миклухо-Маклай кенәз Мещерскийға һәм әсәһенә хат ебәрә:

Һау булығыҙ йәки хушығыҙ. Мин үҙемдең вәғәҙәмде тотҡан кеүек, Һеҙ ҙә вәғәҙәләрегеҙгә тоғро булығыҙ

Яңы Гвинеяға — диңгеҙ юлынан

«Витязь» корветы елкәнлдәр аҫтында

«Витязь» Кронштадтан 14 ноябрҙә Копенгагенға килеп етте. Корвет командиры П. Н. Назимов менән килешеп, Миклухо-Маклай ярға сыға, 17 ноябрҙән 4 декабргә тиклем Гамбург, Берлин, Йена, Гота, Гаага аша Остендҡа тиклем Европа буйлап сәфәр йөрөп, унан паром менән Англияла «Витязь» урынлашҡан Плимутҡа килә. Үҙенә кәрәкле ҡорамалдар һатып ала (иҫәп ҡағыҙҙары Мещерскийға ебәрелгән), Нидерландтың колониялар министрлығында элемтә урынлаштыра. Лондонда булған саҡта Миклухо-Маклай Альфред Уоллес — Дарвин менән бер үк ваҡытта тәбиғи һайланыш теорияһын тәҡдим иткән ғалим менән осраша. Миклухо-Маклай уның менән аралашҡанда, ерле кешеләр (туземцы) тураһында белер өсөн, уларҙың береһенә әйләнергә һәм араларында төпләнергә кәрәк, тип белдерә.

1870 йылдың 29 декабрендә штормлы төндә Англиянан киткәс, «Витязь» уттарын ҡабыҙмай килеүсе француздар баҫып алған немец баркаға килеп бәрелә һәм улһыу аҫтына китә. Судноны ремонтлау һәм ҡотҡарылғандарҙы эвакуациялау өсөн Фуншалға барырға тура килә. Корвет унда 31 декабрҙә инде һәм Йәшел морон утрауҙарына (Кабо-Верде) табан йүнәлә һәм унда өс аҙна тора. Миклухо-Маклай яр буйындағы губкаларҙы өйрәнгән һәм һыуыҡ алдыра.

Февраль башында корвет экваториаль һиллек зонаһына эләгә (командир күмерҙе һаҡсыл тотона һәм елкән аҫтында хәрәкәт итә). 3 февралдә Миклухо-Маклай, океан һыуҙарының ҙур тәрәнлектәге температураһын үлсәп, һынау үткәрҙе. Эксперимент өс сәғәт дауам итә, был ваҡыт эсендә диңгеҙ төбө тәрәнлеге 1829 метр (1000 диңгеҙ сажинаһы) икәнлеге һәм һыу температураһы +3,5 °С булыуы асыҡлана, шул уҡ ваҡытта өҫкө һыу +27,56 ° тәшкил иткән. 1871 йылда уҡ ғалим ошо уңайҙан «Известия РГО» гәзитендә баҫылып сыҡҡан мәҡәләһен яҙа. 7 февралдә корвет экваторҙы киҫеп сыға (ул көндө Миклухо-Маклай матростар тотҡан зәңгәр акула мейеһен эшкәртә (препарировал), ә 20 февралдә иртән Рио-де-Жанейроға килеп етә. Бразилияла Миклухо-Маклай шунда уҡ ҡала дауаханаһына урынлаша, унда ҡара раса вәкилдәренең ике енесенән дә бер нисә йөҙ вәкилен ҡарай. Иң ҡыҙыҡлы кеүек булған «үрнәктәр»ҙе фотографҡа алып барған, унда уларҙы яланғас рәүештә «өс яҡтан һәм биш торошта» кәүҙәләндергән. Был антропологик фотоархивтың яҙмышы билдәһеҙ.

1871 йылдың 9 мартында йөҙөү дауам итә, 1 апрелдә «Витязь» Магеллан боғаҙына инә. Өс көндән Пунта-Аренасҡа килеп етәләр. Бразилия тропиктарынан Патагонияның һалҡынына күсеүҙән сирләһә лә, Миликлухо-Маклай тырышып теуэльчеләрҙе (патагонлылар) өйрәнә һәм һүрәтләй. 11 апрелдә «Витязь» юлын дауам итә һәм 16 апрелдә Тымыҡ океанға сыға һәм Чили яры буйлап төньяҡҡа йүнәлә. Май башында команда Вальпараисо ҡалаһына барып етә, унда Назимов, Петербургтан инструкцияларын көтөп, бер ай торған. Уларҙың бер өлөшө, Яңы Гвинеяға ултырғанға тиклем, корветтың Австралияға инеүен һораған Миклухо-Маклайға ҡағыла. Индейҙарҙы өйрәнеү маҡсатында ғалим Талькауаноға бара, унда урындағы төрмә начальнигынан фотолар һәм енәйәттәр тасуирламаһы менән 200-ҙән ашыу әсир карточкаһын һатып ала: ул баш һөйәге формаһы менән характер араһында бәйләнеште билдәләргә мөмкин, тип иҫәпләй. Был материалдар ҙа әле һаман табылмаған.

Май аҙағында Петербургтан, Яңы Гвинеяға инеү раҫланһа ла, Австралияға барыуҙы тыйған күрһәтмә килә. Был Миклухо-Маклайҙы бик уңайһыҙ хәлгә ҡуя: Рус география йәмғиәтенән алынған аҡсаларҙы ул Сидней һәм Мельбурн банктарына күсерә, бынан тыш, бынан тыш, папуастары менән алышырға тауарҙар һатып алырға һәм ике хеҙмәтсе ялларға иҫәп тотҡан. Хәҙер Яңы Гвинеяға барышлай эшләргә ҡалды. 1871 йылдың 2 июнендә «Витязь» диңгеҙгә сыға.

Яңы Гвинеға курс иң ҡыҫҡа ара буйынса һалына. 24 июндә «Витязь» Пасха утрауына яҡынлаша һәм көнбайыш яр буйында әкрен хәрәкәткә күсә (дрейфҡа ята). Корвет Чили хөкүмәтенән һарыҡ үрсетеү өсөн ҡуртымға алынған Жан Дютру-Борнье утрауына килә. 1862 йылдан алып утрауға килгән фажиғәнең масштабын күреп, Назимов утрауға төшөрөүҙән баш тарта һәм ике көндән һуң Питкэрн утрауына килә, Миклухо-Маклай, сирләп торғанлыҡтан, бында төшмәй. 8 июлдә корвет Мангареваға килә, сирле Миклухо-Маклай дүрт көнгә ярға төшә. Бында ул ерле халыҡ менән, шул иҫәптән күсеп килгән рапануйлылар менән аралаша, таш балта, барабан һәм ҡорбан килтереү өсөн терәү (подставка) һатып ала.

Миклухо-Маклай алып ҡайтҡан ҙур ронго-ронго табличкаһы. Санкт-Петербург, Антропология һәм этнография музейы (Кунсткамера)

21 июлдә команда Таитиға килә. Һаулығы насарлаыуға һылтанып, ғалим Папеэтала ҡуртымға өй ала, әммә әүҙем тормош алып бара. Яҙма китабы буйынса фекер йөрөткәндә, Миклухо-Маклай католик епископы Жоссан Florentin-Étienne Jaussen һәм королева Помаре IV менән таныша, плантацияларҙағы тормош менән таныша һәм сит ил моряктары хөрмәтенә ҡабул итеүҙә була. Плантацияларҙың береһе шотланд Уильям Стюарттыҡы була, бында ғалим бөтә утрауҙарҙан килтерелгән эшселәрҙе генә тикшереп ҡалмай, хужа менән дә дуҫлаша. Стюарт үҙ продукцияһын Австралияға һатҡан һәм шуға сидней кредитивы буйынса унан кәрәкле аҙыҡ-түлек, тауар ҡуя алып булған. Бында Миклухо-Маклай 300 долларға яҡын суммаға арзан ҡыҙыл коленкор, бысаҡ, энә, һабын һ.б. һатып ала. Э тнографтың ҡыҫҡаса яҙмалары, асылда, әгәр яҙылған булһа, очерк йәки мәҡәлә һөлдәһе була алыр ине. Миклухо-Маклайға эротик бейеүҙәр айырыуса тәьҫир итә. Бер үк ваҡытта уға епископ Жоссан кохау ронго-ронго табличкаһы бүләк итә һәм тағы ла береһен Таитиға йәки Мангареваға күскән рапанлынан алған. Хәҙер табличкалар Кунсткамерала (МАЭ) һаҡлана.

11 августа «Витязь» Апиаға килә, был Миклухо-Маклай өсөн припастар менән тәьмин ителерлек, хеҙмәтселәр ялларлыҡ һуңғы пункт була. Ғалим Самоала герман консулы булып хеҙмәт иткән эшҡыуар Теодор Вебер менән осраша. Немец хөкүмәтенең бушлай хеҙмәттәр күрһәтергә форсат биргән асыҡ хаты Николай Николаевичҡа тәьҫир итә. Вебер ике хеҙмәтсе: швед матросы Ольсенды (Миклухо-Маклай уны «Ульсон» тип йөрөтә) һәм Ниуэ утрауынан Бой (Boy) ҡушаматлы йәш егетте таба. Ғалим ғилми тикшеренеүҙәр ҡалдырмаған, Самоала урындағы халыҡтың енси ғөрөф-ғәҙәттәре менән айырыуса ҡыҙыҡһына. Ротумала һәм Яңы Ирландияла туҡтап, 1871 йылдың 19 сентябрендә карап, Астролябия (Astrolabe Bay) боғаҙына инеп, Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығыш яр буйына барып етә.

Маклай Ярына тәүге килеүе

Гарагасиҙағы бәләкәй өй (хижина). Миклухо-Маклай һүрәте буйынса гравюра

Ир өйө (буамбрамра) һәм йәшәү бәләкәй өйө (таль). Миклухо-Маклай һүрәте, 1871 йә 1872 йыл

1871 йылдың 20 сентябрендә «Витязь» ярҙан 140 метр алыҫлыҡта якорь туҡталҡаһына баҫа. Тиҙҙән папуастар күренә; уларҙы корвет бортына индерәләр, әммә тыныс осрашыуҙан һуң командир ҡушҡан артиллерия салюты ҡурҡытҡан папуастар, бүләктәрен ташлап, ашығыс рәүештә ҡасып китәләр. Миклухо-Маклай, һаҡлауҙан баш тартып, Ульсон һәм Бой менән ярға төшә, бөтә халҡы джунглиға ҡасҡан ауылды барып күрә. Иң ҡыйыуы — Туй исемле папуас (Д. Д. Тумаркин 1977 йылда яҙып алған әйтелештә — Тойя). Нәҡ Туй яр буйы ауылдары халҡы менән аралашҡанда Миклухо-Маклайҙың төп аралашсыһы була.

Назимов, аҙна самаһы ғына бында булам, тип иҫкәртә, шуға күрә Миклухо-Маклай Туй ярҙамында стационар база өсөн бәләкәй генә Гарагаси сморонон һайлай, унда ғалим өсөн бәләкәй өй (дәүмәле 7-14 фут), ә Туйҙың ҡыуышында кухня урынлаша. «Витязь» командиры 70 × 70 м майҙансыҡҡа мина һалдырта, әммә ул Миклухо-Маклай миналар ҡулланылғанмы, юҡмы — мәғлүмәт бер-береһенә ҡаршы килә һәм тикшереү ҡатмарлы. Николай Николаевичтың ике бот дөгө ярмаһы, чили борсаҡтары, киптерелгән ите һәм бер банка аҙыҡ майы була. Назимов Миклухо-Маклайҙы команданың көнгә иҫәпләнгән аҙыҡ-түлеген — йәғни 300 кешелек көнлөк провиант запасын алырға мәжбүр итә, әммә Николай Николаевич запасты бушлай алыуҙан баш тартты. 27 сентябрҙә «Витязь» ҡултыҡтан китә.

Яңы Гвинеяла тәүге ай ярайһы уҡ көсөргәнешле үтә. Миклухо-Маклай, утраулыларҙы уның барыуы борсой тигән һығымтаға килә һәм Гарагаси моронона килгән ерле халыҡ вәкилдәре менән бәйләнеште дауам итә. Телде һәм йолаларҙы насар белгәнлектән, тәүге әҙер метеорологик һәм зооботаник тикшеренеүҙәр менән генә сикләнгән. 11 октябрҙә үк ул тәүге биҙгәк "пароксизм"ынан түшәккә ята, ғалимдың өйәнәктәре Астролябияла йәшәгән дәүерендә даими дауам итә. Хеҙмәтселәре лә даими рәүештә ауырый, Бой айырыуса яфалана, Миклухо-Маклай уның «бот араһы лимфа биҙҙәрендә яман шеш» асыҡлай. Үткәрелгән операция ярҙам итмәй, 13 декабрҙә малай вафат була. Шул уҡ ваҡытта Миклухо-Маклай профессор Гегенбауэрға, хәленең хәүефле булыуына ҡарамаҫтан, ул Ҡара тәнле кешенең теле һәм бөтә мускулатураһы менән бергә ҡурылдай (гортань) препаратын табыу буйынса биргән вәғәҙәһен тормошҡа ашыра. Бойҙың кәүҙәһе диңгеҙгә күмелгән, ә папуастарҙы үҫмер «Рәсәйгә осоп китте», тип ышандырған.

Яңы 1872 йылға урындағы халыҡ араһында Миклухо-Маклайҙың абруйы арта, ә 11 ғинуарҙа ул тәүге тапҡыр Бонгу ауылына саҡырыу ала. Бүләк менән алмашалар, әммә улар ҡатындарын һәм балаларын һаман да ғалимдан йәшертә. 1872 йылдың февралендә Николай Николаевич ауыр яраланған Туйҙы (уның башына ағас төшә, башында яра эренләй) дауалауға өлгәшә, шунан һуң ғалим ауылда ҡабул ителә, Туй уны ҡатыны һәм балалары менән таныштыра; европа кешеһенең яуыз йән тигән фекер ҡаҡшай бирә. Этнографты урындағы социумға символик рәүештә индереү өс туғандаш ауылдың — Гумба, Горенду һәм Бонгтың ир-егеттәре ҡатнашлығында 2 мартта үткәрелгән төнгө тантанала була. Миклухо-Маклай көндәлегендә тантананы художестволы тасуирлап яҙған. Бынан һуң ғалим бөтә тирә-яҡҡа, хатта тауҙарға ла тыныс ҡына экскурсия яһай алған. Тел кәртәһе иң ҙур ҡыйынлыҡ була, Яңы Гвинеяла булыуының беренсе йылы тамамланыуға ғалим урындағы бонгу теленең 350-гә яҡын һүҙен белгән, ә тирә-яҡта 15-тән дә кәм булмаған телдә һөйләшкәндәр. Йыш ҡына иң көн дә ҡулланылған һүҙҙәрҙең мәғәнәһен асыҡлау өсөн Миклухо-Маклайға айҙар кәрәк булған китте.

10—11 йәшлек Налай исемле малай. Миклухо-Маклай һүрәте, июль 1872 йыл

Боге — Энглам-Ман таулы ауылы папуасы. Миклухо-Маклай һүрәте, май-июнь 1872 йыл

Тикшерелгән территориялар, Астролябия ҡултығы ярҙары һәм унан көнсығышҡа табан яр буйының Хуон моронона тиклем бер өлөшөн Миклухо-Маклай үҙенең исеме менән — «Миклухо-Маклай Яры» тип атай, уның географик сиктәрен түбәндәгесә билдәләй: төньяҡ-көнсығышта — Кроазиль морононан алып көнсығышта Король Вильям моронона тиклем, төньяҡ-көнсығышта диңгеҙ ярынан көньяҡ-көнбайышта Ман Боро-Боро тау һыртына тиклем.

Шул рәүешле мин, ярҙы тикшереп сыҡҡан һәм ғилми һөҙөмтәләргә өлгәшкән беренсе европалы хоҡуғына эйә булғанлыҡтан, Астролаб-Бай тирәһендәге Яңы Гвинея ярын һәм Ҡәнәғәт Кешеләр архипелагы менән бухтаһы урынлашҡан биләмәләрҙе үҙемдең исем менән атайым.

1872 йылдың 19 декабрендә Астролябия ҡултығында «Изумруд» пар клиперы туҡтай. Был ваҡытҡа, 6 июлдә «Санкт-Петербургские ведомости» (18) гәзите яҙғанса, Миклухо-Маклайҙы мәрхүм тип уйлағандар. Һаулыҡ торошо һәм фәнни материалдарҙы яҡшы эшкәртеп булмаусәбәпле, Миклухо-Маклай (ваҡытлыса булһа ла) Яңы Гвинеянан китергә мәжбүр була. Йылға буйындағы ауыл халҡы ике көн оҙатҡандан һуң, Николай Николаевич 24 декабрҙә таңда «Изумруда» бортына ултыра, һәм карап Молукк утрауҙарына табан йүнәлә. Константин бухтаһында биш көн булғанлыҡтан, команданың яртыһынан күберәге биҙгәк менән сирләй.

«Айҙан килгән кеше»

Яңы Гвинеяла Н. Н. Миклухо-Маклайҙың уларға Айҙан килгәне тураһында миф нисек барлыҡҡа килеүе асыҡ түгел. Уны «ҡаарам тамо» («каарам» — ай, «тамо» — кеше) тип атайҙар. Н. А. Бутинов фекеренсә, ғалим, бонгу телен насар белгән, папуас ҡушаматын тәржемә иткәндә хата ебәргән. Ысынбарлыҡта ул «тиреһе ай яҡтыһы төҫөнә оҡшаған кеше», йәғни ҡара тәнле папуастарҙан айырмалы тигәнде аңлата. Бонгу телендә кешенең йәшәгән урыны йәки сығышын билдәләгәндә, беренсе урынға һәр ваҡыт «тамо» һүҙе, ә унан һуң (алдында түгел) урын атамаһы ҡуйыла, мәҫәлән, «тамо Бонгу» — Бонгу ауылынан, «тамо Русс». «Айҙан килгән кеше» төшөнсәһен дөрөҫ әйтеү — «каарам тамо» түгел, ә «тамо каарам». Бынан тыш, папуастарҙың ышаныуҙары буйынса, Ай — бик бәләкәй, күләме буйынса көршәк менән сағыштырырлыҡ һәм йәшәү өсөн яраҡһыҙ. Маклай тураһында изге йән — мәҙәни батыр һәм «аҡ папуас» тигән ҡараш барлыҡҡа килеү мөмкинлеге папуас диненә хас реинкарнация идеяһына тап килә. Шулай итеп, Маклай тәүбабаларҙың береһе, мәҫәлән, Ротей (уның рухы Рәсәйгә күскән) булараҡ ҡаралған.

Индонезия, Филиппины, Малакка. Яңы Гвинеяға икенсе сәйәхәте

Миклухо-Маклай папуас Ахмат менән. Малакка, 1874 йәки 1875 йыл

"Изумруд"та йөҙөү. Гонконг. Батавия

1873 йылдың ғинуарында «Изумруд» Тернате утрауына килә, экипаждың һауыҡҡанына тиклем — 6 аҙна тора. Суд табибы Миклухо-Маклайҙың аяғындағы эренле шешектәрен дауалай, тапма өҙлөгөүе ҡабатланһа ла, ул теремек күренгән. Туҡталып торғанда, Тидорҙа һәм Сулавесиҙың төньяҡ өлөшөндә — Минахас ярымутрауында сәйәхәт итә. Ул көндәлек яҙмаларҙы алып бармай, әммә Тернатела, Тидорҙа һәм Минахаста эшләгән 30-ға яҡын һүрәте һаҡланып ҡалған. Уларҙың береһендә хәрбиҙәрсә тулыһынса ҡоралланған яугир һүрәтләнгән, ғалим уны алып ҡайтҡан (Кунсткамерала һаҡлана). Тернатела Миклухо-Маклай Рус география йәмғиәте өсөн Яңы Гвинея тураһында яҡынса отчётын тамамлай. 1873 йылдың 11 (23) февралендә Сурабайҙан уның имен ҡайтыуы тураһында телеграмма килә. 21 мартта «Изумруд» Манилаға килә, һәм 6 көн тора. Был ваҡытта Миклухо-Маклай академик Бэрға биргән — Манила янындағы тауҙарҙа йәшәгән аэта негротостарының антропологик үҙенсәлектәрен өйрәнеү тураһында вәғәҙәһен иҫенә төшөрә. Аэта йәшәгән урында күргән бар нәмә лә Яңы Гвинеяны иҫенә төшөрә, шуға күрә тикшеренеүсе уларҙы папуас расаһына ҡарата.

Апрелдә команда Гонконгка китә, унда Н. Н. Миклухо-Маклай инглиз гәзиттәр аша билдәле кешегә әйләнгәненә тәүге тапҡыр иғтибар итә. Гуанчжоуҙан әсәһенә хат яҙа. Гонконг ҡалаһында антрополог наркомания феномены менән ҡыҙыҡһына һәм, опиум тартыу урынына барып, опиум тәьҫирен һынап ҡарарға маташа. Инглиз табибы Клоус Николай Николаевичты был аҙымдан дүндерергә маташа, һөҙөмтәлә эксперимент ваҡытында булырға һәм Миклухо-Маклай хәбәр иткән тойғоларҙы яҙып алырға ризалаша. Тәжрибә тәмәке тартыу өсөн бүлмәләре булған Ҡытай клубында үткәрелә. Өс сәғәт эсендә тикшеренеүсе 27 трубканы (суммала — 7 г опиум), йәғни ҡытай тартыусылары өсөн ғәҙәттәгенән байтаҡҡа артығыраҡ дозаны тарта. Наркотик иҫереүенең бөтә фазаларын үтеп, ғалим прострацияға китә, ә киләһе ике көндә баш әйләнеүе һәм аяҡтарҙа ауырлыҡ тойған. Тәжрибә һөҙөмтәләре буйынса 1875 йылда Батавияла немец телендә «Опыт курения опиума (физиологическая заметка)» мәҡәләһен яҙа.

Гонконгтан Миклухо-Маклай Нидерланд Ост-Һиндостан генерал-губернаторы Джеймс Лаудон (James Loudon) менән Яңы Гвинеяға Голландия экспедицияһында ҡатнашыу үтенесе менән бәйләнешкә инә. Лаудон шунда уҡ ғалимдың экспедицияла «иң көтөп алынған ҡунаҡ» буласағын хәбәр итә. Ҡарар ҡабул ителә: Батавияла (Джакарта) Николай Николаевич «Изумруд» бортынан төшә. Лаудон уға Батавияның көньяғында урынлашҡан Бейтензоргтағы йәйге губернатор резиденцияһында урынлашырға тәҡдим итә. Эпистоляр мираҫ буйынса фекер йөрөткәндә, Миклухо-Маклай менән губернатор ҡатыны Луиза Стюрс-Лаудон араһында романтик бәйләнеш урынлаша. Ләкин, Бейтензоргтың йомшаҡ климатына ҡарамаҫтан, тапма ғалимдың хәлен ала.

1873 йылдың 16 авгусында Батавияла Миклухо-Маклай Нидерланд Ост-Һиндостандағы Король тәбиғәт тикшеренеүселәр йәмғиәтенең сит ил ағза-корреспонденты итеп һайлана. Бейтензоргта Николай Николаевич һәм инглиз биологы Джон Гелтон осраша. Ул 1874 йылда «Nature» журналында рус ғалимының Яңы Гвинела тикшеренеүҙәре тураһында мәҡәлә баҫтырып сығара. Гелтондың мәҡәләһе 1874 йылда Рәсәйҙә «Белем» журналында баҫылып сыға, ә «Тәбиғәт» йыйынтығында Миклухо-Маклайҙың «Антропологические заметки» китабы немец теленән Д. Н. Анучин тәржемәһендә донъя күрә.

Ғалимдың финанс хәле ауыр була: Лаудонда ул сығымдарҙан тулыһынса азат ителә, ләкин киләсәк билдәһеҙ ҡала. Ғаиләһе, Малинда имение һатып алғандан һуң, 1882 йылда Рәсәйгә ҡайтҡанына тиклем уның менән аралашмай. Әммә меценат — Сит ил эштәре министрлығы чиновнигы В. Л. Нарышкин табыла, ул Рус география йәмғиәте аша Миклухо-Маклайға 2000 һум күсерә. Был ярҙам бик ваҡытлы була, был ваҡытта Ачех һуғышы башланыу сәбәпле, Яңы Гвиняға Голландия экспедицияһы барып сыҡмай, өҫтәүенә, 1873 йылдың ноябрендә Николай Николаевич денге биҙгәгенең тәүге билдәләрен тоя.

Молукка утрауҙары. Яңы Гвинеяның көньяҡ-көнбайышы. Малакка

Миклухо-Маклайҙың көндәлеге

Бейтензоргтан сығып, 1873 йылдың 15 декабрендә Миклухо-Маклай көндәлек башлай, сәфәр аҙағына тиклем уны ипләп кенә яҙып бара. Генерал-губернатор сәйәхәтсене «Король Вильгельм III» пароходына урынлаштыра. Молукка утрауҙарына йөҙгән ваҡытта ғалимдың һаулығы ҡапыл насарайған: тапма өйәнәге йышая һәм йәнә дауаланмай ҡалған денге биҙгәге күҙәәәтелә. Ғалим шулай ҙа эшен дауам итә: 22 декабрҙә Сулавесиҙа, Макасарҙа ул Италия натуралисы Одоардо Беккари (1843—1920) менән осраша.

1874 йылдың 2 ғинуарында Миклухо-Маклай йөҙөүҙең һуңғы маҡсаты — Амбонға килә. Амбондан кенәз Николай Николаевич Мещерскийға яҙған хатында Яңы Гвинеяға ҡаба барырға теләүен раҫлағй. Үҙаллы экспедиция күпкә артыҡ сығымдар талап иткән: судно һәм команда яллау, провиант һатып алыу һәм башҡалар. Миклухо-Маклай Рус география йәмғиәтенең 2-3 мең һум ебәреүен юллауҙы һорай.

Амбонда Яңы Гвинеяла элек бер булған урындағы мәсихселәрҙе яллап, 1874 йылдың 23 февралендә Миклухо-Маклай утрауға юллана. Ул Мещерскийға:

Барам, сөнки Яңы Гвинеяға икенсе экспедиция хәҙер хәл ителмәһә, һаулыҡ торошом һәм аҡса яғы бик ҡыҫаныс булғанлыҡтан, бүтән бер ваҡытта ла мөмкин булмаҫтыр, моғайын. Ҡайтырға тырышырмын, сөнки тәүге сәйәхәттең төп (этнологик) һөҙөмтәләре лә эшкәртелмәгән тиерлек, һәм уны минең өсөн бер кем дә эшләй алмаҫ

Яңы Гвинеяла төньяҡ-көнсығыш менән сағыштырғанда көньяҡ-көнбайыш ярҙары халҡының антропологик составын сағыштырыу йөҙөүҙең төп маҡсаты була. 27 февралдән 23 апрелгә тиклем яр буйлап йөҙә, был ваҡытта Миклухо-Маклай рәсми Голландия картаһын аныҡлай. Дөйөм алғанда сәйәхәт тәүгеһенә ҡарағанда күпкә һөҙөмтәлерәк була. Ләкин тап ошонда Миклухо-Маклай беренсе тапҡыр ҡолдар менән сауҙа итеүгә юлыға, һәм ул ҡулға алынған пират командирҙарының береһен хөкөм итеүгә өлгәшә. 29 апрелдә Миклухо-Маклай Серам-Лаут утрау төркөмөнә ингән Килвара утрауына күсә, һәм унда Рус география йәмғиәтенә хәбәр яҙа. Ғилми планда малай-папуас метистарын тикшереү һөҙөмтәләре иң ҡыҙыҡлы була. Билдәләнеүенсә, раса-ара никахтар сәләмәт тоҡом бирә, һәм кәмселеккә килтермәй. Уның һөйәркәһе — Бунгарая исемле малайя-папуас метискаһы (Миклухо-Маклай көндәлектәренең барлыҡ баҫмаларында уға арналған фрагметтар төшөрөп ҡалдырып (купюра) яҙылған.

Һаулығы насарайыуы сәбәәпле, май аҙағында «Бали» пароходында ғалим Амбонға әйләнеп ҡайта һәм ай самаһы шунда үткәрә, июль аҙағында ғына тағы ла Бейтензоргка барып етә, унда Лаудондарҙа төпләнә. Генерал-губернатор менән әңгәмә барышында ул, Голландия властарын асыҡланған пиратлыҡ факттары өсөн яуаплы тип, хәбәр итеүен һәм хатта папуастарҙың сәйәси һәм социаль хәле тураһында меморандум тәҡдим итеүен еткерә. Миклухо-Маклай, фәнни тикшеренеүҙәрен ситкә ҡуйып, Яңы Гвинеяла папуастарҙы диңгеҙҙән килгән һөжүмдәрҙән һаҡлаусы форт төҙөрлөк ҡораллы отрядты етәкләргә әҙер була. Командирға бирелә торған "буйһонғандарҙың һәм ерле халыҡтың йәшәүгә һәм үлемгә хоҡуғы"на тиклем абсолют власть мотлаҡ шарт була. Лаудон был тәҡдимде, беренсенән, сит ил кешеһенән сығыу сәбәпле кире ҡаға, икенсенән, Нидерландтар хөкүмәте үҙ биләмәләрен киңәйтергә йыйынмай, тип белдерә.

Файл:Карта путешествий по Малакке.jpg

Н. Н. Миклухо-Маклай 1875 йылда үҙе төҙөгән Малакка ярымутрауы буйлап сәйәхәттәренең карта-схемаһы

1874 йылдың йәйенән Европа һәм рус матбуғаты Миклухо-Маклай эшмәкәрлеген даими күҙәтеп бара башлай: Яңы Гвинея модаға инә. Барон Остен-Сакенға Рус география йәмғиәтенән 1500 һум күләмендә яңы субсидия алыу мөмкинлеге асыла, йәнә ул Тәбиғәт белемен, антропологияны һәм этнографияны үҙ итеүселәр йәмғиәтенә сәйәхәтсегә өҫтәмә финанс ярҙамы һорап мөрәжәғәт итә, әммә кире яуап ала. Николай Николаевич үҙе шул осорҙа Ява экспедицияһы тураһында уйлана, әммә, был колониаль властар менән конфликттарға килтеререн аңлап, 1874 йылдың 20 ноябрендә Сингапурға йөҙөп китә, һәм уны Малакка ярымутрауында тикшеренеүҙәр өсөн үҙенең төп базаһы итергә була. 24 ноябрҙә ул "Европа отеле"ндә төпләнә. Британия генерал-губернаторы Эндрю Кларк, Миклухо-Маклайҙы үҙ йортона саҡырып, театрҙа үҙенең ложаһын тәҡдим итеп, ғалимды ҡурсалауын күрһәтә һәм һәр яҡлап фатихаһын белдерә. Быға уның этнографты разведчик булараҡ ҡулланырға ниәтләүе сәбәпсе була, сөнки 1874 йылда ла ярымутрауҙың күпселек райондарында бер европалы ла булмаған әле. 1875 йылдың ғинуар аҙағына тиклем Миклухо-Маклай Малакка буйлап сәйәхәт итә; ул үҙенең көндәлектәрен баҫмаға әҙерләргә өлгөрмәй, ә беҙҙең көндәргә тиклем Джохор-Бару ҡалаһына беренсе сәфәре көндәлеге генә килеп етә.

Сингапурға ҡайтҡас, 1875 йылдың февралендә Миклухо-Маклай губернатор Кларк яхтаһында Бангкокка юл тота һәм 9 көн була. Сәйәхәт бик ауырға төшә: аяғындағы Малаккала алған яралары насар дауалана, ә ҡырҡ градусҡа еткән эҫелек һәм дымлылыҡ ныҡ яфалай. Шуға ҡарамаҫтан, ул сиамдарҙың антропологик тибы буйынса һүрәтләмәләр эшләй.

1875 йылдың июнендә Миклухо-Маклай Малакка ярымутрауы буйынса икенсе экспедицияға сыға, Джохор йылғаһы буйлап Эндау йылғаһына тиклем күтәрелә. Сәйәхәт октябргә тиклем дауам итә. Британия властары — Сингапурҙа генерал-губернатор алмаштырыла — стратегик характерҙағы мәғлүмәтте тиҙерәк алырға ынтыла, һөҙөмтәлә Николай Николаевич тиҙерәк ҡаланы ҡалдыра һәм Батавияға әйләнеп ҡайта.

Яңы Гвинеяны көсләп ҡушыу (аннексия) мәсьәләһе

1875 йылдың майында уҡ, Малакканан сәфәрҙән ҡайтҡас, Миклухо-Маклай Яңы Гвинеяның көнсығыш өлөшөн, атап әйткәндә, Маклай Ярын анексиялау әҙерләнеүе тураһында гәзит хәбәре арҡаһында хафаға төшә. 24 майҙа ул Рус география йәмғиәтенә етәкселек иткән П. П. Семёновҡа хат яҙа. Хат үҙе һаҡланмаған, әммә ситләтелгән мәғлүмәттәр буйынса, ул Маклай Яры аборигендарын «бер бөтөнгә берләштерергә» ниәтләнеүен хәбәр итә, һәм Рәсәй хөкүмәте был башланғысты хуплаймы, юҡмы икәнен асыҡлауын үтенә. Яуап булмағас, 28 октябрҙә ул икенсе хат яҙа. Унда түбәндәге юлдар ҙа була:

Мин, был Яр кешеләренең, бәләгә тарыған осраҡта үҙҙәрен яҡлау буйынса ныҡышмалы үтенестәренә яуап итеп, улар янына ҡабат ҡайтырға һүҙ бирҙем; хәҙер, был ваҡыттың еткәнен һәм уларға ҙур ҡурҡыныс янауын белеп (Англияның колонизацияһы папуастарҙың һәләкәте менән тамамланыуын аңлайым), мин дә һүҙемә тоғро булырға тейешмен<…> Маклай Яры папуастарының Тамо-боро-бороһы (иң юғары түрәһе) булараҡ, Император Ғали йәнәптәре, һеҙгә минең илем һәм минең халҡымды ҡурсалауығыҙҙы һәм минең Англияғакүрһәткән протесымды хуплауығыҙҙы үтенәм…

Шуныһы иғтибарға лайыҡ: Миклухо-Маклай Яңы Гвинея рус колонизацияһы аҫтында булыуын теләмәүен белдерә, ә уның бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап, көслө һәм көсһөҙ яҡтың мөнәсәбәттәре үҙенсәлекле булған протекторат урынлаштырырға ниәтләй. Яңы Гвинеяла йәшәүселәр «… минең туранан-тура ҡатнашлығымда ҡайһы бер халыҡ-ара йөкләмәләргә буйһонорҙар һәм… аҡ кешеләрҙең көс ҡулланыуы осрағында, законлы ҡеүәтле ҡурсалаусыға эйә булыр ине» тип белдерә.

П. П. Семёнов 28 октябрҙәге хатты Сит ил эштәре министрлығына тапшыра, уның эске мөнәсәбәттәр департаментын күптән түгел Ф. Р. Остен-Сакен етәкләгән. Остен-Сакен императорға доклад өсөн «Рус сәйәхәтсеһе Миклухо-Маклае тураһында» тигән яҙма әҙерләгән; уны мөхәррирләүҙә канцлер А. М. Горчаков ҡатнашҡан. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: ул протекторат тураһында үтенесте кире ҡағыуҙы тәҡдим итә, Александр II шулай эшләй ҙә. Хөкүмәт ҡарары Миклухо-Маклайға 1876 йылдың февралендә ебәрелә һәм ике йылдан һуң адресатҡа барып етә. П. П. Семёнов, юғары инстанция позицияһын яҙыуҙан тыш, сәйәхәтсегә йомшаҡ ҡына итеп, «фәнни яҡтан ғәмәлдәр яғына күсәһең» тип шелтәләгән.

Ваҡытында яуап булмағас, Николай Николаевич үҙ аллы экспедиция әҙерләй башланы. Сингапурҙан Голландия эшҡыуары К. Шомбургк 1876 йылдың февралендә Явалағы Чиребон портынан китеп барған «Си Бёрд» коммерция шхунаһында Миклухо-Маклайҙы ебәрергә ризалыҡ бирә. Тикшеренеүсенең һаулығын нығытыу һәм ғилми хеҙмәттәрҙе тәртипкә килтереү өсөн өс ай ваҡыты бар ине. Ул «Этнологические заметки о папуасах Новой Гвинеи» этнография буйынса үҙенең ҙур хеҙмәтен тамамлай һәм Париж антропологик йәмғиәтенә Маклай Яры папуастарында сәнғәт башланғыстары барлыҡҡа килеүе тураһында мәҡәлә ебәрә. Бынан тыш, ул Рудольф Вирховҡа Калимантандағы даяктарҙың енси ғөрөф-ғәҙәттәре тураһында ике мәҡәлә ебәрә. 1876 йылдың 18 февралендә Миклухо-Маклай йөҙөүен дауам итә.

Маклай Ярына икенсе тапҡыр килеүе

Бугарлом морононда урынлашҡан Бонгу ауылы янындағы икеләтә өй. Ҡыйыҡ өҫтөндә рус флагы. Миклухо-Маклай һүрәте

Миклухо-Маклайҙың «Си Бёрд» шхунаһы бортында Остен-Сакенға ебәреү өсөн асыҡ хат яҙа, хат Петербургка 1876 йылдың йәйендә барып еткән. Был хатта иң мөһиме — бер кемдең дә ярҙамына иҫәп тотмайынса, папуастарҙың бойондороҡһоҙлоғон яҡларға тырышасағын иғлан итеүе ине. Хатты алыу менән уны баҫтырып сығармаҫҡа, ә алмашҡа рәсми матбуғатта ғалим эшмәкәрлеге тураһында хөкүмәт фекеренә яҡын эстәлекле (официозный) мәҡәлә бирергә ҡарар ителә. «Значение деятельности Миклухо-Маклая» тип аталған мәҡәлә 1876 йылдың 2 ноябрендә Петербургта «Голос» гәзите (14) редакцияһы исеменән донъя күрә. Мәҡәләнең һуңғы өлөшөнә ҡарағанда, рус хөкүмәте яйлап ҡына Миклухо-Маклайҙың башланғысын яҡларға була, ахыры, тип уйларға була, ләкин бер ниндәй гарантия ла бирмәгәне лә тойомлана. Был киләсәктә уның эшмәкәрлеген дипломатик уйында «ваҡлау картаһы» сифатында, Рәсәй мәнфәғәтендә ҡулланырға мөмкинлек бирә.

Маклай Ярына Көнбайыш Микронезия һәм Төньяҡ-Көнбайыш Меланезия аша урау юлдан барырға тура килә. Ғалим Рудольф Вирховҡа ҡаты сирләүе — бер туҡтауһыҙ биҙгәк тотоуы, бауыры зарарланыуы һәм невралгия яфалауы хаҡында яҙған. Юлда, сирләүенә ҡарамаҫтан, Миклухо-Маклай этнографик тикшеренеүҙәрен дауам итә, ике аҙна буйына Палау һәм Япа утрауҙарын өйрәнә. Урындағы телдәргә эйә булмағанлыҡтан, ул инглиз телен үҙләштергән Европа сауҙагәрҙәрен һәм утрау кешеләрен тәржемәселәр сифатында файҙалана. Бабелтуап утрауында ике хеҙмәтсе яллаған һәм үҙенә ваҡытлыса ҡатын алған, был турала ул Мещерскийға һәм һеңлеһе Ольгаға яҙған һәм хатта уның фотоһын да ебәргән. 1876 йылдың 27 июнендә тикшеренеүсе Астролябия ҡултығына килгән.

Яңы Гвинеяла булыу Миклухо-Маклайҙың экспедиция практикаһында иң оҙайлыһы — 17 ай булһа ла, уның тасуирламалары 1871—1872 йылдарҙағы көндәлектәр кеүек ентекле түгел, унан да бигерәк, ялан көндәлектәренең төп нөсхәләре юғалған.

Был юлы Миклухо-Маклай резиденцияһын Бугарлом моронондағы Бонгу ауылында (Гарагаси моронондағы элекке йортонан термиттар кимереп бөтөргән терәк бағаналар (свая) ғына ҡалған) урынлаштырҙа. Уның хеҙмәтселәре һәм балта оҫтаһы алты көн эсендә свайҙар өҫтөнә 10 метр оҙонлоғондағы һәм 5 метр киңлектәге ике ҡатлы өй төҙөй. Хеҙмәтселәр һәм кухня айырым урынлаштырыла ғандар, ә ғалимдың, йоҡо һәм веранданан тыш, ике метр бейеклегендәге свайлы япма аҫтындағы антропологик үлсәүҙәр кабинеты һәм келәте булған. Йорт эргәһендә кукуруз, ҡабаҡ, ҡарбуз һәм ҡыяр сәселгән баҡса, бер нисә айҙан урындағы халыҡ шул культураларҙы сәсә башлаған.

Папуастар тикшеренеүсене йылы ҡабул итә, ә телен камиллаштырыуы күҙәтеү даирәһен киңәйтеү мөмкинлеге бирә: туйға саҡырыу ала һәм хатта килен урлау йолаһын күҙәтә, ерләү йолалары тураһында ҡыҙыҡлы материалдар йыя. Ләкин ул инициация- бағышлау йолаһын (үҙ эсенә бестереүҙе лә ала) теркәй алмай, сөнки был йола 6 йәки 7 йылға бер тапҡыр уҙғарылған.

Тикшеренеүсе, 1871—1872 йылдарҙағы алымдарҙы файҙаланған, һ Рус география йәмғиәтенең отчётында ул былай тип яҙа:

Берҙән-бер юл — барыһын да үҙ күҙҙәрең менән күреү, ә һуңынан ғәмәлдәрең буйынса отчёт биреп, күргәндәреңде яҙғанда һаҡ булыу кәрәк. Күргәнең — ул күҙ алдына килтереү түгел, ә йола һәм церемонияның тулы картинаһын ысын күҙәтеү генә сағылдыра ала

Бындай алым менән, Маклай Ярында беренсе тапҡыр булған саҡтағы кеүек үк, социаль ойошма формаларына, шулай уҡ дини инаныуҙарға, фольклорға һәм ғөмүмән, рухи мәҙәниәт күренештәренә аңлатма бирә алмаған тиерлек. Мәҫәлән, Миклухо-Маклай папуас ауылдарының айырым исеме булған кварталдарға бүленеүен күҙәткән, ләкин шул уҡ кварталда ҡәрҙәш төркөм — клан ултырыуын билдәләй алмаған.

Зоологик тикшеренеүҙәрҙән антропологик тикшеренеүҙәргә күсеү (переориентация) сәбәптәрен аңлағас, Миклухо-Маклай былай тип фаразлай:

Киләсәктә шул уҡ ожмах ҡоштары һәм күбәләктәр зоологты һоҡландырыр, шул уҡ бөжәктәр уның коллекцияларында меңләп иҫәпләнер, шул уҡ ваҡытта, аҡ кешеләр менән тағы, ҡабат мөнәсәбәттәр урынлаштырып, хәҙерге папуастарҙың йолалары һәм ғөрөф-ғәҙәттәре боҙолор, үҙгәрер һәм онотолор, ә буласаҡ антропологҡа, мин Малай ярымутрауында урмандар араһында сакай һәм семангты эҙләгән кеүек, үҙенең примитв булмышында һаҡланған таҙа ҡанлы папуасты Яңы Гвинея тауҙарында эҙләргә тура килер.

Маклай Ярына икенсе экспедицияның үҙенсәлеге — ғалимдың күп һанлы экскурсиялары; ул бөтәһе 20-нән ашыу ауылда була. Моғайын, улар Папуас Союзын ойоштороу маҡсаттаына ла ынтылғандыр, сөнки ул был турала асыҡтан-асыҡ иғлан иткән. Ғилми эшмәкәрлеге туҡталмай: ул 27 ауыл халҡы һөйләшкән 14 ҡыҫҡа һүҙлек төҙөй.

Ғалимдың яҙмаларынан һәм мәҡәләләренән күренеүенсә, папуастар уны «бик ҙур кеше» тип кенә түгел (тамо боро-боро), ғәҙәттән тыш йән эйәһе лә тип һанаған. Бер үк ваҡытта уның культы һәм мифологияһы барлыҡөҡа килә, Маклай тураһында папуас мифтарында мәҙәни геройға хас һыҙаттар беренсе планға сыға башлай.

Маклай Ярына икенсе тапҡыр килгәнендә 17 ай ай эсендә бында бер генә Европа судноһы ла теркәлмәй. Шуға ҡарамаҫтан, ғалим авантюристарҙың һәм ҡол менән сауҙа итеүселәрҙең һөжүме буйынса хәүефләнеүҙәр уны ташламай, шуның өсөн тап Бугарломда сауҙа караптары капитандарының кеше урлауы тураһында мәҡәлә яҙыуы осраҡлы түгел. . Яңы Гвинеяла ул киләһе идеяға килә:

…Донъяның төрлө тормош шарттарында бер төр генә Species Homo <…> йәшәүе мөмкин түгел, шуға күрә тәбиғәт ҡанундарына ярашлы, күп расаларҙың булыуы тәбиғәт закондарына ярашлы… ул раса вәкилдәренең хоҡуҡтарын танырға кәрәк, ҡара расаларҙы юҡ итеү — тупаҫ көс ҡулланыу, һәм һәр намыҫлы кеше бындай мөнәсәбәтте ғәйепләргә, йәки, әгәр булдыра алһа, уны енәйәти файҙаланыуға ҡаршы торорға тейеш.

Шомбург, килешеү буйынса, 6 айҙан һуң Миклухо-Маклайҙы алырға судно ебәрергә тейеш булған, ләкин килешеүҙе үтәмәгән. Был яңынан ғалимды физик яҡтан иҫән ҡалырға тырышыу сигенә ҡуя: аҙыҡ запасы һәм хатта яҙырлыҡ ҡағыҙ бөтә. Аяҡ аҫтындағы аҙыҡ рационына күсергә, ә китаптарҙан йыртып алынған биттәргә, төрөү ҡағыҙҙарына һ. б. яҙмалар теркәргә тура килә. Хәлдең билдәһеҙлеге Николай Николаевичтың невыларын ҡаҡшата. Уның һаулығы йәнә насарая: аяғында бөтәшә алмаған сей яралар барлыҡҡа килә, иң тәүҙә уны өсәрле (тройничный) нервыһының беренсе һәм өсөнсө тармаҡ невралгияһы интектерә. Хәйер, уның микронезий хеҙмәтселәре уныҡынан да ҡатмарлыраҡ дәрәжәле биҙгәктән яфалана.

1877 йылдың 6 ноябрендә генә офоҡта судно күренә: бер йылға һуңлап Шомбург «Флауэр оф Ярроу» шхунаһын ебәрә. Ул Төньяҡ-Көнбайыш Микронезияла алмаш сауҙа алып барған һәм бер ыңғай Астролябия бухтаһына ебәрелә. Шхунала цинга ҡоторона. Миклухо-Маклай бөтә йыһазы менән йортон Бонгу халҡына ҡалдыра, китаптарын һәм ҡулъяҙмаларын ғына үҙе менән ала, китер алдынан тирә-яҡтағы ауылдарҙың башлыҡтарын йыйып ала ла, Европа суднолары күренә ҡалһа, ҡатын-ҡыҙҙарҙы һәм балаларҙы тауҙарға алып китергә, ә папуастарҙың үҙҙәренә бик һаҡ булырға ҡуша. Үҙе ҡабат килә алмаған осраҡта, ул ебәргән илсене йәшерен билдәләре буйынса таныу серен әйтеп ҡалдыра.

Австралия. 1878—1882 йылдар

Миклухо-Маклай 1880 йылда Квинслендта. Сәхнәгә ҡуйыу кеүек төшөрөлгән фотография. Артҡы планда иғтибарҙы «экзотика» атрибуттары: поход кәрәк-ярағы, ерле халыҡ һөңгөһө һәм эвкалипт ботаҡтары йәлеп итә

Сингапур осоро

Сингапурға йөҙөү ике ай самаһы дауам итә, һәм шул сәбәпле Миклухо-Маклайҙың сәләмәтлеге ныҡ ҡаҡшай. Насар туҡланыу һөҙөмтәһендә тапмаға цинга һәм хроник колит ҡушыла. 18 ғинуарҙа ярға килеп еткәндә, ул яҙа алмаҫлыҡ хәлдә була. Һөҙөмтәлә тән яфаһы ауыр нервы өҙлөгөүенә килтерә. Күрәһең, аң томаланыуы хәлендә, ул Остен-Сакенға: бындай экспедиция «паустарҙың һәм негритостарҙың этнографик мәсьәләләрен хәл итеү өсөн мөһим буласаҡ», шуға Африкаға барырға иҫәп тотам, тип яҙған. Аҙаҡ ул был ниәтен иҫенә төшөрмәгән. Аҡса проблемалары ғалимдың ауыр физик торошон ҡатмарлаштыра. Мещерский һәм Остен-Сакенға мөрәжәғәттәр һөҙөмтәһендә 1877 йылдың 9 апрелендә Миклухо-Маклайға 3577 доллар аҡса килә. Аҡса Шомбургка түләргә генә етә, әммә Яңы Гвиняға беренсе экспедиция буйынса бурысы ҡапланмай. Тикшереүсе үҙендә 450 доллар ҡалдыра.

Ауырыу Сингапурҙа доктор Деннистың йортонда йәшәгән, ләкин, яҡшы тәрбиәләүгә ҡарамаҫтан, хәле яҡшырмаған. Ул Рәсәйгә бер-ике йылға килеү ниәтен, шунан Яңы Гвинеяға китергә теләүен белдереп бер нисә тапҡыр яҙа. Әсәһенән бер ниндәй ҙә хәбәр булмағанлыҡтан, ә рус хәрби флоты судноларҙы Көньяҡ диңгеҙҙәргә (шул иҫәптән рус-төрөк һуғышы (1877—1878) арҡаһында) ебәрергә йыйынмағанлыҡтан, Миклухо-Маклай Австралияға күсергә ҡарар итә. Николай Николаевич палау хеҙмәтселәрен үҙ иҫәбенә оҙата һәм «Сомерсет» пароходына билеттар һатып алған. Үҙе яҙғанса, һуңғы аҙна дауамында, юлға сығыр алдынан, ни эшләгәнен аңламайынса, онотолоп йөрөгән. Йөҙөп китергә бер көн ҡалғас, ул банкка икенсе экспедицияһының көндәлектәрен һәм һүрәттәрен алып барырға ҡуша, шул уҡ ваҡытта банк исемен хәтерендә ҡалдырмай, расписка ла алмай. 1882 йылда ғына ул ҡулъяҙмалар эҙләү сараһын күрә, ләкин бушҡа була. Ул хатта пароход бортына үҙ аллы атлап менә алмай, каютаға уны күтәреп индерәләр.

Сидней. 1878—1879 йылдар

Пароходта йөҙөү, һалҡынса һауа торошо — Көньяҡ ярымшарҙа ҡыш була — Миклухо-Маклайҙың кәйефе яҡшыра: депрессия тамамлана, ашҡаҙан менән проблемалар кәмей, үҙенең һүҙҙәренсә, ул бер айҙа 12 килограмға төҙәлә. 1878 йылдың 18 июлендә пароход Сиднейға килә. Сәйәхәтсене Рәсәйҙең почётлы консулы Э. М. Поль ҡабул итә, һәм ул уның өйөндә ҡала. Сиднейҙа Миклухо-Маклай тураһында яҡшы беләләр, һәм икенсе көндө — 19 июлдә өс алдынғы гәзит «барон Маклай»ҙың килеүе тураһында мәҡәлә баҫтырып сығара. Сәйәхәтсе үҙ титулы тураһында мәғлүмәттәрҙе кире ҡаҡмай һәм хатта үҙенә барон тажы аҫтындағы «М» вензеле билдәләнгән визит карточкаларына һәм почта ҡағыҙына заказ бирә. Бер нисә көндән һуң ул Инглиз клубына күсә, унда Австралия музейы попечителе У. Макартур һәм Уильям Маклеем — Яңы Көньяҡ Уэльстың Линней йәмғиәте (Linnean Society of New South Wales) башлығы, йоғонтоло сәйәсмән менән таныша. 29 июлдә — Австралияға килгәндән һуң 11 көн үткәс, Миклухо-Маклайҙы Линней йәмғиәтенең почётлы ағзаһы итеп һайлайҙар.

26 сентябрҙәге докладында Миклухо-Маклай Сиднейҙа биологик станцияға нигеҙ һалырға саҡырҙы. Ул станция директоры итеп, идея менән янған, Николай Николаевичты үҙенең Элизабет-бэй-Хаус усадьбаһына урынлаштырған У. Маклейҙы тәҡдим итә. Әммә уларҙың яҡын мөнәсәбәттәре оҙаҡҡа бармай. 1878 йылдың ноябрендә үк Миклухо-Маклай Австралия музейына күсә, унда уға бүлмә һәм лаборатория бирелә. Фәнни эшмәкәрлеге төрлө була: ул терпе кеүек балыҡтарҙың мейеһен кимерсәк һөлдәле балыҡтарҙың мейеһе менән сағыштыра, шулай уҡ Сидней дауаханаһында вафат булған алты океанийлыларҙың мейеләрен эшкәртә. Эшкә мауығып, ул хатта Рәсәйгә ҡайтыу мөмкинлеген дә кире ҡаға: Балтикаға йүнәлгән рус хәрби карабы ул саҡта Сиднейға тейә алған.

1880-се йылдарҙа Сиднейҙағы Уотсонс-бэй бухтаһы. Уртала — Миклухо-Маклайҙың биология станцияһы

Сиднейҙа Яңы Көньяҡ Уэльсҡа европалыларҙың килеүенә 100 йыл тулыуға арналған халыҡ-ара күргәҙмә әҙерләү менән бәйле, Миклухо-Маклай Уотсонс-бэй бухтаһында (Watsons Bay) биологик станция төҙөү проекты менән колония хөкүмәтен ҡыҙыҡһындыра ала. Бының өсөн 0,7 акра (2800 мм²) ер участкаһы һәм 600 фунт стерлинг сумма талап ителгән. Ләкин буласаҡ станцияның эшмәкәрлеген коммерциялаштырыуға иҫәп тотҡан Маклей менән низағ килеп тыуа. Сығымдарҙың яртыһын хөкүмәт үҙ өҫтөнә алһа ла (учреждение «колония өсөн файҙалы» тип таныла), Миклухо-Маклай станция эшмәкәрлеге өсөн тик 100 фунт ҡына йыя ала. Эште аҙағына еткереү урынына, ул, тәүге мөмкинлектән файҙаланып, шхунаға ултыра ла йәнә Көньяҡ диңгеҙҙәргә йүнәлә.

Меланезия. Квинсленд

Командаһы гуано сығарыу менән шөғөлләнгән «Сэди Коллер» шхунаһында Миклухо-Маклай 1879 йылдың 27 мартында йөҙөп китә. Сидней газеталары, ул Яңы Британияға һәм Яңы Каледонияға барырға, ә һуңынан Яңы Гвинеяға ҡайтырға йыйына, тип яҙа. Юлға 150 фунт аҡсаны уға У. Маклей бирә. Нумеала уҡ тикшереүсе ҡолдар менән сауҙа итеү факты менән осраша, ә һуңынан Яңы Гебридта махсус рәүештә кешеләргә һунар итеү һәм уларҙы һатыу ысулдары менән шөғөлләнә башлай. Бер үк ваҡытта ерле халыҡ вәкилдәре менән кешелекһеҙ мөғәләмә иткән капитан Уэббер менән мөнәсәбәте боҙола һәм 1880 йылдың 18 ғинуарында Лоизиада архипелагында төшөп ҡалырға ҡарар итә. Өс көндән һуң Вари утрауында уны Яңы Гвинеяның көньяҡ-көнсығыш яры буйлап инспекция үткәргән инглиз миссионерҙары уны үҙҙәре менән ала. Унда биҙгәктең яңыт яман формаһын йоҡтороп ҡаҡшаған сәйәхәтсе 1880 йылдың 12 майында Квинсленд колонияһының төп ҡалаһы Брисбенға килеп еткән. Австралияла көндәлек алып барғанмы, юҡмы икәнлеге билдәһеҙ, һәр хәлдә улар хәҙерге көнгә тиклем һаҡланмаған.

Миклухо-Маклай Брисбенда ике сәбәп арҡаһында тотҡарлана: беренсенән, аныҡ маҡсаты булмауы, икенсенән, күрһәтелгән һоҡланыулы ҡаршылау арҡаһында. Урындағы властар һәм абруйлы ғаиләләр атаҡлы сәйәхәтсене ҡабул итеү хоҡуғы өсөн ярышҡан. Квинслен хөкүмәте башлығы Артур Палмер менән Миклухо-Маклай 1875 йылдан Малакка осоронан таныш була. Шуның өсөн сәйәхәтсегә тимер юл буйлап бушлай йөрөү мөмкинлеге бирелә, Квинсленд музейында лаборатория бирелә һәм Ер үлсәү ведомствоһы аппаратураһы (фотоаппараттар һәм фотоһүрәттәрҙе баҫтырыу өсөн химикаттар) менән файҙаланырға рөхсәт ителә. Палмер хатта Миклухо-Маклайға язалап үлтерелгән өс енәйәтсеһенең — ҡытай, тагал һәм Австралия аборигенының кәүҙәләрен эшкәртергә бирә. Ғалим уларҙың мейеһен өйрәнә һәм фотоға төшөрә, ә аборигендың мәйетен спиртлай һәм Рудольф Вирховҡа Берлинға ебәрә.

Июль айында ул, ниндәйҙер «сәсһеҙ ҡәбилә» тураһында легендаларҙы тикшерер өсөн, 280 саҡрым тәрәнлеккә сәйәхәткә йүнәлә. Гулнарбер фермаһында ул сәс япмаһынан мәхрүм ҡалған аборигендарҙың бер нисә ғаиләһен таба, уларҙың фотографиялары һәм өлгөләре шулай уҡ Вирховҡа оҙатыла. Аборигендарҙы тикшергәндән һуң, Миклухо-Маклай австралоидтарҙы айырым расаға бүлеп күрһәткән Томас Гексли менән ризалаша.

Брисбендә Миклухо-Маклай колонияның абруйлы сәйәсмәндәре — Огастас Грегори (1819—1905), Дональд Ганн һәм 1880 йылдың декабренә тиклем губернатор бурысын башҡарған Джошуа Белл менән таныша. Ул уларҙың поместьеларында оҙаҡ йәшәгән, унда ла австралия аборигендарын тикшереү менән шөғөлләнгән, Николай Николаевичты ул саҡта айырыуса немец антропологик журналдарында «модаға» ингән енси йолалар ҡыҙыҡһындырған. Яңы 1881 йылды Миклухо-Маклай тарихҡа тиклемге омор хайуандарҙың һөйәктәре, атап әйткәндә, Diprotodon australis, Phoscolomys gigas һәм плейстоцен фаунаһының башҡа төрҙәре табылған Ганна имениеһында булған. Хәҙерге көндә уның табыштары Сидней университетында һаҡлана. Миклухо-Маклайға инглиз-австралия халҡының абориген халҡы, шулай уҡ малай һәм европа ҡолдар менән сауҙа итеүселәр — «ҡара барҡылдаҡтарға һунар итеүселәр» килтергән ҡол-меланезийлылар буйынса бай материал биргән. Ул, Яңы Гвинеяның көнсығышын Австралия тарафынан йотолоуына бер нисек тә юл ҡуйырға ярамай; шул йәһәттән Яңы Гвинеяның Британия колонияһына әүерелеүе бәлкәйерәк яманлыҡ тигән һығымтаға килә.

Ғалимдың финанс хәле ярайһы уҡ көсөргәнешле була: Квинслендта уның бер ниндәй ҙә сығымдары булыуына ҡарамаҫтан, тиҙҙән консул Э. М. Поль Петербургтан уның өсөн ул саҡтағы курс буйынса 606 фунт стерлингҡа тиң 4500 һум ала. Был У. Маклейға бурысын ҡайтарырға һәм Сиднейға ҡайтырға мөмкинлек бирә. Әммә Батавияла Дюмлер фирмаһына төп бурыс 13 500 гульденға, йәғни 1000 фунтҡа етә, һәм ул түләнмәй ҡала. Аҡсаны Европала ғалимға ярҙам итеү буйынса ҙур кампания ойошторған кенәз А. Мещерский ебәргән.

Сидней, 1881 йыл. «Маклай Ярын үҫтереү проекты»

Миклухо-Маклай биологик станцияһының фасады. 2008 йылғы фото

Миклухо-Маклай биологик станцияһы бинаһы, өй ихатаһынан күренеш. 2015 йылғы фото

1881 йылдың ғинуар аҙағында Миклухо-Маклай йәнә Сиднейға әйләнеп ҡайта һәм биология станцияһының эштәре менән шөғөлләнә. Хөкүмәт бушлай ер бирә һәм, билдәле табип Дж. Коксты рәйес итеп ҡуйып, ҡайғыртыу (попечительский) советы тәғәйенләй; Миклухо-Маклай почётлы секретарь итеп һайлана. Яңы Көньяҡ Уэльстың мәғариф министры Дж. Робертсон Диңгеҙ биология станцияһы тип аталған юғары уҡыу йортоноң директоры итеп Миклухо-Маклайҙы тәғәйенләй. Станция иҫәбендә 1879 йылда уҡ йыйылған 100 фунт аҡса була. Сумманы арттырыу өсөн ғалим Австралияның ҙур ҡалалары — Сидней һәм Мельбурндың ярышын файҙаланырға ҡарар итә.

Мартта ул Мельбурнға китә, унда Милли музей директоры һәм университет профессоры Ф. Маккой, Король йәмғиәте (Фәндәр академияһы) президенты Виктория — Р. Эллери, гәзит нәшер итеүселәр һәм башҡа абруйлы кешеләр тарафынан ҡабул ителә. Линней йәмғиәте менән низағлашҡан Яңы Көньяҡ Уэльстың Король йәмғиәте лә 300 фунт бүлә. Талап ителгән сумманың яртыһы тупланғанын иҫәпкә алып, Яңы Көньяҡ Уэльс хөкүмәте тағы етмәгән аҡса бүлеп, төҙөй башлай. Төҙөлөш 1881 йылдың 14 майында тамамлана, был турала Sydney Mail гәзите хәбәр итә. Йортта ике йоҡо бүлмәһе һәм биш лаборатория урынлаша. Октябрҙә Миклухо-Маклай бинала эшләй башлай. Ул өлгәшелгәндәр менән генә сикләнмәй, ә Австралияла һәм Яңы Зеландияла яңы станциялар асырға, көньяҡ Тымыҡ океандың бөтә төбәгендә тикшеренеүҙәр ойошторорға тейешле Австралазия биологик ассоциацияһына нигеҙ һала. Хәйер, ассоциация ғалим Рәсәйгә ҡайтып киткәнсе генә эшләй.

Тымыҡ океандың көньяҡ-көнбайыш өлөшөндә Британия Хәрби-Диңгеҙ көстәре командующийы — коммодор Дж. Уилсонға төбәлгән «Маклай Яры үҫешенең проекты» 1881 йылдың 24 ноябре менән билдәләнгән. Был хәл 1881 йылдың август-октябрендә Яңы Гвинеяның көньяҡ-көнсығыш яр буйындағы Кало ауылында бер нисә христиан миссионеры үлтергәндән һуң була. Коммодор Уилсон күрһәтмә акция үткәрергә — ауылды яндырырға, емеш ағастарын һәм плантацияларҙы ҡырҡырға һәм, мөмкин булһа, халыҡтан үс алырға ҡарар итә. Миклухо-Маклай каратель походында (Порт-Морсбиҙа һәм Кало ауылында) үҙенең ҡатнашыуын ныҡыша, һәм ул аборигендарҙы язанан ҡотҡара.

"Үҫеш проекты"нда Миклухо-Маклай, утрау халҡын аҡ илбаҫарҙарҙан ҡотҡарыу өсөн, үҙ исеме менән аталған яр буйына кире ҡайтырға ниәтләүен белдерә. Урындағы ғөрөф-ғәҙәттәр нигеҙендә юғары үҙидара баҫҡысына етеүҙе ул үҙенең төп бурысы итеп ҡуйған. Ауылдарҙың изоляцияланған өлөшөнән ағзалары ауылдың иң абруйлы аҡһаҡалдары булған Ҙур Совет төҙөлөргә, ләкин һәр ауылдың эске эштәре традицион советтар ҡарамағында ҡалырға тейеш булған. Беренсе сираттағы бурыс итеп мәктәп, пристандар, юлдар һәм күперҙәр төҙөү, шулай уҡ урындағы иҡтисадты бөтә яҡлап үҫтереү тәҡдим ителә. Ҙур Совет консультанты һәм сит ил эштәре министры вазифаһын Миклухо-Маклай үҙ өҫтөнә алған. Башта ул филантропик рухтағы европейҙарҙы финансларға өмөт итә, ә ауыр ер иҡтисады үҫешкән осраҡта, проект үҙ-үҙен ҡаплай алыр ине. Иң аҙаҡтан Миклухо-Маклай Великобританияның Яңы Гвинеяның көнсығыш өлөшө өҫтөндә протекторатына ризалашырға әҙер булыуын белдерҙе. Башта ул филантропик рухтағы европалылар финанс биреүенә өмөт итә, ә ерле халыҡ иҡтисады үҫешкән осраҡта, проект киткән сығымдарҙы ҡаплай аласаҡ. Йомғаҡлап, Миклухо-Маклай Яңы Гвинеяның көнсығыш өлөшөндә Бөйөк Британия протекторатына ризалашырға әҙер булыуын белдерә.

Маргарет Кларк менән танышыуы. Рәсәйгә ҡайтыуы

Маргарет-Эмма Робертсон-Кларк — Миклухо-Маклайҙың буласаҡ ҡатыны

1881 йылдың декабрь аҙағында Сиднейға контр-адмирал А. Б. Асланбегов командаһы аҫтында «Африка» крейсеры һәм «Пластун» һәм «Вестник» клиперҙары составында рус эскадраһы килә. Был 12 йыл инде Рәсәйгә ҡайта алмаған Миклухо-Маклай өсөн уңайлы мөмкинлек була. Ноябрҙә П. П. Семёновҡа яҙған хатына ҡарағанда, Петербургта ул үҙ асыштарының һөҙөмтәләрен тыныс ҡына эшкәртергә һәм кредиторҙар менән иҫәп-хисап яһарлыҡ аҡса табырға өмөтләнә. Шул ваҡытта Миклухо-Маклай Австралиянан күсеп китеүенә ҡамасаулаған шарттарға юлыға.

Биология станцияһы эргәһендә Яңы Көньяҡ Уэльс колонияһының күп тапҡыр премьер-министры (New South Wales Premier) сэр Джон Робертсондың (John Robertson) поместьеһы урынлашҡан була. Үҙ ваҡытында Робертсон Миклухо-Маклай станцияһының идеяһын яҡлай һәм төҙөлөш өсөн участканы үҙе һайлап, төҙөлөш барышын күҙәткән була. 1881 йылдың йәйендә 35 йәшлек сәйәхәтсе уның ҡыҙы — яңыраҡ тол ҡалған 25 йәшлек Маргарет Робертсон-Кларк менән таныша. Маргарет бик уҡымышлы ҡатын булған, ул Европаға бер нисә тапҡыр барған, ә Миклухо-Маклай менән уларҙың уртаҡ танышы — Наталия Герцен (революционерҙың өлкән ҡыҙы) була. Уларҙың Миклухо-Маклай Рәсәйгә киткәнгә тиклем мөнәсәбәте тураһында мәғлүмәт юҡ, әммә Маргареттың опера йырсыһы карьераһын эшләргә теләүе һәм бының өсөн Италияға барырға йыйынғаны, шулай уҡ католицизмды яҡын күреүе билдәле. Улар 1882 йылдың 17 февралендә айырылышты һәм шул саҡта уҡ никахҡа инергә ҡарар иткәндәрҙер, моғайын .

Контр-адмирал Асланбеговтың һорауына яуап итеп, Диңгеҙ министрлығы Миклухо-Маклайға ул саҡта Мельбурнда булған «Вестник» клиперы бортына ултырырға рөхсәт итә. Австралиянан йөҙөп киткәндә ғауға ҡуба: матбуғатта эскадрҙың маҡсаты — Мельбурнды баҫып алыу, ә «барон де Маклай» — рус йәшерен агенты тигән сенсацион репортаждар барлыҡҡа килә. Эскадра 24 февралдә Австралиянан китә; «Вестник» бортында сәйәхәтсе Сингапурға барып етә һәм «Азия» крейсеры бортына күсә. 9 июндә Крейсер Суэцаға барып етә һәм артабан Неаполгә йүнәлә, ләкин 11 июндә Александрияла ҡораллы ваҡиғалар башлана, улар арҡаһында «Азия» 15 июлгә тиклем Суэцта рейдта тора. 18 июлдә генә Миклухо-Маклай Мысырҙан китә, ә аҙаҡ Генуяла Балтикаға китергә тейешле «Пётр Великий» броненосецы бортына күсә. 1882 йылдың 31 авгусында (12 сентябрь) броненосец Кронштадт рейдында причалға туҡтай (ошвартовался).

Рәсәй һәм Европа

Рәсәй

Миклухо-Маклайҙың Маковский Константин Егорович төшөргән портреты. Кунсткамерала (МАЭ) һаҡлана

Рәсәйлеләр Миклухо-Маклайҙың ҡайтыуын түҙемһеҙләнеп көттө: «Голос» гәзите сәйәхәтсенең йөрөү этаптарын күҙәтеп барҙы һәм унан ҡыҫҡаса телеграммалар алды. Әммә Николай Николаевичтың Рус география йәмғиәтендә күрһәтерлек нимәһе булмай — көндәлектәрҙең ҡулъяҙмалары эшкәртеүгә мохтаж була, шуға күрә юлда ул сәйәхәттәр һәм лаборатор эҙләнеүҙәр тураһында байтаҡ лекциялар конспекты яҙған. Лекциялар әҙерләүҙең икенсе файҙалы яғы ла була: асылда, ул йыйылған материалды беренсе тапҡыр системаға һалған һәм уны билдәле бер тәртиптә урынлаштырған.

Миклухо-Маклайҙың Петербургта тәү осрашыуға П. П. Семёновҡа килә, Рус география йәмғиәтендә бер нисә лекция уҡырға рөхсәт итә һәм хатта гәзиттәрҙә алдағы сығыштар иғланын сығарырға ҡуша. Беренсе «Уҡыу» 29 сентябрҙә (11 октябрҙә) Географик йәмғиәт залында үтә һәм Яңы Гвинеяға ике сәйәхәтенә арнала. Лекцияның стенограммаһы шунда уҡ баш ҡала гәзиттәрендә баҫылып сыға, ә сығыштар айырым тәьҫирлеге менән айырылып тора.

Миклухо-Маклай Миклухо-Маклай русса насар һөйләшә — уның 12 йыл дауамында илдәр гииҙеүе һәм ситтә йөрөү һөҙөмтәһе — һәм уның шыма фразаларға һәм сағыу тәьҫир итерлек һәләте юҡ. Ул шым ғына, һүлпән һөйләй, ҡайһы берҙә тура килерлек һүҙ эҙләй һәм сит тел һүҙҙәре ҡыҫтыра

Октябрҙә тикшеренеүсе тағы өс лекция уҡый, әммә уларҙы 800-гә яҡын тыңлаусыны һыйҙырған Техник йәмғиәт залына күсерергә тура килә. Петербургта ике портреты яҙыла: беренсеһе, К. Маковский төшөргән портреты хәҙерге Петербург Кунсткамераһында һаҡлана. А. Корзухин төшөргән портреты Миклухо-Маклайҙың әсәһенә бүләк ителә һәм 1930-сы йылдарҙа сәйәхәтсенең туғандарында һаҡлана, әммә артабан юғала. Ошо портреттың автор күсермәһе Маргарет Робертсон-Маклайға бүләк ителгән; иренең вафатынан һуң, портретты үҙе менән ала, хәҙер Сиднейҙа Митчелл китапханаһында һаҡлана.

Миклухо-Маклайҙың ижтимағи киң билдәлелеге юғары саҡта, 30 сентябрҙә үк, П. П. Семёнов император Александр III тикшеренеүсене күрһәтеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә; аудиенция шаршамбы, 6 (18) октябрҙә, Гатчинда тәғәйенләнә. Петербургтағы Британия илсеһе хәбәр итеүенсә, 1871 йылдың яҙында уҡ Ораниенбаумда бөйөк княгиня Елена Павловна биләмәһендә буласаҡ император һәм йәш тикшеренеүсе осраша, һәм Александр Александрович уның Яңы Гвинеяға экспедиция планы менән ҡыҙыҡһынған һәм артабан Миклухо-Маклайҙың яҙмышын күҙәтеп барған.

Император менән осрашҡанда, Миклухо-Маклай экспедициялары тураһында һөйләй һәм аҡсаһыҙлыҡҡа зарлана. Биш көн үткәс, ул императрица Мария Фёдоровнанан батша ғаиләһенә һәм һарай яны кешеләренә сәйәхәттәренән мөһим бер нисә эпизод һөйләргә саҡырыу ала. Шул саҡта император тикшеренеүсенең финанс эштәрен көйләргә ҡушҡан, моғайын. 12 октябрҙә, Рус география йәмғиәте Советы ултырышы алдынан, Миклухо-Маклай Мәскәүгә китә.

Ғалим илгә ҡайтыр алдынан Тәбиғәт белемен, антропологияны һәм этнографияны яратыусылар йәмғиәте Миклухо-Маклайҙы үҙ ағзаһы итеп ҡабул итә һәм алтын миҙал менән бүләкләй. 15 октябрҙә Николай Николаевич Политехник музейҙың ҙур залында 700-ҙән ашыу кеше алдында сығыш яһай.

13 октябрҙә Рус география йәмғиәте Советы үтә, уның һөҙөмтәһе буйынса финанс министры Н. Х. Бунгеға хат ебәрелә: Миклухо-Маклайға ике йыл буйы, ҙур хеҙмәте тамамланғанға тиклем, йылына 400-шәр инглиз фунт аҡса түләргә һәм шулай уҡ 1350 фунт күләмендәге бурысын ҡапларға тәҡдим ителә. 31 октябрҙә император, ғалимдың хеҙмәте Рәсәйҙә һәм рус телендә баҫылып сығырға тейеш тигән шарт менән, был сумманы үҙенең шәхси средстволарынан түләргә хәл итә.

Императорҙа аудиенция ваҡытында Яңы Гвинея статусы тураһында мәсьәлә күтәрелгәнме, юҡмы, әммә Диңгеҙ министрлығы идарасыһы адмирал И. А. Шестаков Миклухо-Маклай менән аралашҡан. Уның баҫылып сыҡмаған көндәлеге ошо мәсьәлә буйынса ентекле дәлил булып тора. Миклухо-Маклай менән Шестаковтың тәүге осрашыуы 30 сентябрҙә була, һәм адмиралдың асыуын ҡабарта. Ул, Маклай «Яңы Гвинеяла „царёк“ булырға теләй» тип яҙған. Шуға ҡарамаҫтан, тикшеренеүсе императорҙы рус флоты өсөн заправка яһау базаһын ойоштороу идеяһы менән ҡыҙыҡһындыра һәм Александр III Шестаковҡа был мәсьәләне ҡарарға ҡуша. Сәйәхәтсене Австралиянан Яңы Гвинеяға «Скобелев» (элекке «Витязь») корветында оҙатырға һәм бер ыңғай күмер базаһы өсөн яраҡлы урын билдәләргә ҡарар ителә.

Европа

Миклухо-Маклай. А. А. Пазетти фотоһы

Мәскәүҙә һәм Петербургта булғандан һуң, Миклухо-Маклайҙың һаулығы ауырлаша, Вирховҡа яҙған хатында ул мускул ревматизмына һәм күп һанлы невралгияға зарлана. Һөҙөмтәлә 1882 йылдың 28 ноябрендә ул Рәсәйҙән Берлинға юл ала. 16 декабрҙә ул Берлинда Антропология, этнология һәм тәүтормош тарихы йәмғиәтенең (етәксе Вирхов) ултырышында ҡатнаша. Артабан тикшеренеүсе Амстердамға барып бурысын түләй. Декабрь аҙағында Парижға барып етә, унда А. Мещерский, Н. Герцен һәм тикшеренеүсе тураһындағы ҙур мәҡәлә авторы Габриэл Моно менән осраша.

1883 йылдың ғинуарында Миклухо-Маклай Англияла бер аҙна була, унда "Маклай Яры үҫеше проекты"н тормошҡа ашырырға маташа. Потенциаль бағыусылар менән аныҡ килешеүҙәргә өлгәшә алмай, һәм Николай Николаевич ҡустыһына яҙған хатында, проектҡа ике йылдан һуң ғына етди тотонорға мөмкин, тип яҙа.

Генуя һәм Неаполь аша Миклухо-Маклай Порт-Саидҡа килә, Австралиянан килгән хәбәрҙе, шулай уҡ Маргареттың уның ҡатыны булырға ризалашҡан хатын ала. Әгәр «Скобелев» март аҙағында Сиднейға килеп етһә, тикшеренеүсенең кәләше менән осрашырлыҡ ваҡыты ҡалмаясағын аңлатҡан. Ул Шестаковҡа пландарына төҙәтеүҙәр керетеүен һорап хат яҙа. Ләкин 22 февралдә, Миклухо-Маклай пароходы Батавияға килгәндә, унда Тымыҡ океандағы рус суднолары отряды командующийы — контр-адмирал Н. В. Копытов флагы аҫтында «Скобелев» карабы ла торған була. Пландар йәнә үҙгәрә: 1883 йылдың 24 февралендә Миклухо-Маклай бортында булған корвет Яңы Гвинеяға курс ала.

Австралия. 1883—1886 йылдар

Маклай Ярына өсөнсө килеүе

Башта сәйәхәтсе үҙен һауалы тотҡанлыҡтан, контр-адмирал Копытов Миклухо-Маклайға һағайып ҡарай. "Скобелев"та иркен каюталар булмаһа ла, ҡәтғи рәүештә үҙенә айырым бүлмә талап итә. Ахырҙа, палубаға полукют өҫтөндә Николай Николаевич өсөн иркен брезент палатка яһап ҡуйыла. Командир менән мөнәсәбәттәре тиҙ генә яйға һалына, Копытов ҡатынына былай тип яҙған:

Миклухо-Маклайһыҙ мин үҙ эшемде өҫтән-мөҫтән генә үтәй алыр инем. Уны үҙем менән алыу минең эште унлата еңеләйтте. Кеше булараҡ ул бик ҡыҙыҡ, ҡырағайҙар менән йәшәгәндәә башҡа һыймаҫ әйберҙәр эшләгән… Уның мажаралы хикәйәләре миңә бик күп ҡәнәғәтлек килтерә, һәм бәләкәй һәм көсһөҙ кешенең бындай эштәрҙе башҡара алыуына йыш ҡына ышанмай ҡуям…

1883 йылда «Скобелев» экипажы башҡарған Астролябия ҡултығы картаһы. Немец версияһы 1908 йылда баҫылып сыға

1883 йылдың 17 мартында «Скобелев» Астролябия ҡултығына инә һәм Константин бухтаһында причалға туҡтай. Маклай Ярында өсөнсө тапҡыр булыуы — ни бары 8 көн. Миклухо-Маклай әҫәрҙәренең әҙерләнгән йыйынтығында үҙенең папуастар менән һуңғы осрашыуын очерк формаһында тасуирлаған, уның көндәлектәре лә һәм хаттары ла аҙ мәғлүмәтле. Н. В. Копытовтың көндәлектәре һәм ҡатынына яҙған хаттарының эстәлеге байыраҡ.

Миклухо-Маклайҙың элекке дуҫтарының күбеһе (шул иҫәптән Туй) яҡты донъя менән хушлашҡанын, ике квартал Бонгуның ике кварталында тулыһынса кеше йәшәмәгәнлеген, ә элекке ҙур Горенда ауылы ташландыҡ хәлдә ҡалыуын абайлай. Бонгу халҡы халыҡтың кәмеүен тау ауылдары сихырсыларынан килгән сирҙәр менән аңлатты һәм Маклайҙың улар араһында ҡалыуын теләгән. Копытов шулай уҡ Маклайдың «үҙ» утрауында ҡалырға теләмәүен билдәләй. Ләкин Бонгуның бөлгөнлөгө һәм ауылдар араһындағы оҙаҡҡа һуҙылған һуғыш уны төшөнкөлөккә килтерә, һәм ул үҙенең папуастарҙың берҙәм берләшмәһен булдырыу проектының файҙаһыҙ булыуын аңлай. Шул ваҡыттан алып ул Папуас Союзын, Ф. Погодин әйтмешләй, шәхсән үҙе идара иткән территория — (өҫтәүенә, Рәсәйҙеке булмаһа ла) Европа державаһы протектораты аҫтында «этнографик ҡурсаулыҡ» — тип күҙаллай. Сәйәхәтсе Бонгу ауылында билдәһеҙ баҡса культураларын — икмәк ағасын, манго, әфлисун, лимон ултыртҡан. Ул ҡәһүә (кофе) орлоҡтарын алып килә, ләкин уларҙы тау ауылдары халҡына, Маклайҙың үҙе килтергәнен аңлатып, ебәрергә кәңәш итә. Бер аҙнанан, папуастар менән хушлашып, Миклухо-Маклай уларҙы бәләлә ҡалдырмаҫҡа һәм «бер ни тиклем ваҡыттан» ошо урынға йәшәргә киләсәген вәғәҙә итә. 23 марттың таңында «Скобелев» Маклай Ярын ҡалдырып китә.

Шулай уҡ Шестаков тарафынан билдәләнгән программаны үтәргә кәрәк була. Йомғаҡлау отчётында Н. В. Копытов, Яңы Гвинеяла һәм Палауҙа тикшерелгән гавандарҙың береһе лә крейсер караптары күмер келәттәре урынлаштырыу талабына тап килмәй, тигән һығымтаға килә. Шул уҡ ваҡытта ул, продуктив икенсе схема: туранан-тура колонизация урынына утрауҙарҙа рус кешеләрен ултыртыу, тип уйлай ине. Копытов, крейсер диңгеҙ һуғышы концепцияһын уйлап табыусы булараҡ, Миклухо-Маклай тәҡдим иткән бөтә пункттарҙың да төп океан коммуникацияларынан алыҫ урынлашҡанын күрә. Әммә ул, сәйәхәтсеһеҙ миссия үтәлмәҫ ине, тип һыҙыҡ өҫтөнә ала: Миклухо-Маклай утрауҙа йәшәүселәр менән аралашҡанда тәржемәсе ролен үтәй, һәм рус диңгеҙ ведомствоһы өсөн утрауҙарға килеүсе европалылар тураһында бик күп мәғлүмәт ала. Һөҙөмтәлә Н. Копытов сәйәхәтсегә көтөлмәгән сығымдар суммаһынан 320 доллар аҡса бирә һәм 1883 йылдың 17 апрелендә, Австралияға үҙ аллы барып етер тип, уны Манилала ҡалдыра.

Яңы Гвинеяның аннексияланыуы

"Скобелев"тан төшкәс, Миклухо-Маклай испан пароходында Гонконгҡа күсә, Сиднейға барғанда хикмәтле хәлгә тарый. Гонконгта ул 1883 йылдың 4 майында Квинсленд хөкүмәте башбаштаҡланп көнсығыш Яңы Гвиняны үҙ биләмәһе тип иғлан иткәнен һәм был анексияны раҫлауҙы һорап Лондонға мөрәжәғәт иткәнен белеп ҡала. Ваҡиғалар барышына тәьҫирен арттырып, Николай Николаевич был акцияны «Скобелев» рейсы һәм Яңы Гвинеяла Рәсәй протектораты булдыыу мөмкинлеген маташтырыу ҡотҡоһо тип күҙ алдына килтерә. Австралия архивы материалдары күрһәтеүенсә, Яңы Гвинеяның көнсығышын ниндәй ҙә булһа Европа державаһы яулауы мөмкинлеге күҙаллап, Квинсленд хөкүмәте, Торресло боғаҙында нормаль судносылыҡты тәьмин итеү, шулай уҡ Бөйөк Британияның Австралиялағы колонияларына хәүефкә юл ҡуймау идеяһына таянып шулай эшләгән. Рәсми документтарҙа державаның исеме әйтелмәһә лә, Австралия матбуғатында йышыраҡ Германия телгә алына. 1882 йылдан уҡ, шул уҡ йылдың ноябрендә Папуаны Германия биләмәһенә тоташтырырға рәсми саҡырыу барлыҡҡа килгәндән һуң, Австралияла Германиянан ҡурҡыу көсәйә. Австралияның хөкүмәт архивында Яңы Гвинея буйынса материалдарҙа Миклухо-Маклай папуастарҙы өйрәнеүсе һәм Квинслед плантацияларына ҡол меланезийҙарҙы ҡолдарын индереүгә ҡаршы көрәшсеүсе булараҡ ҡына телгә алына.

Квинсленд колониаль акцияһының ни менән бөтөрөн белмәйенсә, Миклухо-Маклай бөйөк кенәз Алексей Александровичҡа һәм императорҙың үҙенә хат яҙған. Хаттарында сәйәхәтсе 1875 йылғы Маклай Ярында, күрәһең, уны Папуас Союзы менән берләштерергә өмөтләнеп, Рәсәй протектораты булдырыу идеяһына кире ҡайтҡан. Александр III хатты алғас, Шестаковҡа ни өсөн Копытов Миклухо-Маклайҙың бөтә тәҡдимдәрен яраҡһыҙға сығарғанын асыҡларға ҡуша. 1884 йылдың 16 ғинуарында Шестаков көндәлегендә, ул тағы ла бер ҡат Миклухо-Маклай материалдарын һәм Копытовтың отчётын ентекләп өйрәнгәне һәм сәйәхәтсене «прожектёр» тип атағаны яҙылған. Императорға иң ябай аргумент тәьҫир итә: флоттың хәрби базаһы өсөн Миклухо-Маклай тәҡдим иткән барлыҡ пункттар диңгеҙ сауҙа юлдарынан алыҫ урынлашҡан, крейсер Яңы Гвинеянан алған күмер запасы дошман коммуникацияларына барып еткәнгә тиклем үк тотонолоп бөтәсәк.

• Н. Н. Миклухо-Маклайҙың император һәм диңгеҙ властары менән дәғүә буйынса хат алышыуы
• 
  Н. Н. Миклухо-Маклайҙың Тымыҡ океандағы суднолар отряды начальнигына Тымыҡ океан утрауҙарында күмер келәттәре төҙөү тураһындағы хаты. 1883 йылдың 30 марты
• 
  Миклухо-Маклайҙың Александр III батшаға яҙған хатында Рәсәйҙең Тымыҡ океанда көтөлгән территориаль өлгәштәре картаһы. 1883 йылдың декабре
• 
  Сит ил эштәре министрлығының Н. Н. Миклухо-Маклайҙың тәҡдиме буйынса «… был эш тулыһынса тамамланған тип иҫәпләргә. Миклухо-Маклайҙың тәҡдимен кире ҡағырға». 1886 йылдың декабре

Өйләнешеүҙәре

Маргарет Миклухо-Маклай улдары Александр һәм Владимир менән

1883 йылдың 10 июнендә Миклухо-Маклай Сиднейға әйләнеп ҡайта һәм Биологик станция бинаһында төпләнә, ул иң тәүҙә матримониаль эштәр менән шөғөлләнә. Кәләштең туғандары никахҡа инеүгә ҡаршы булған, был турала Николай Николаевич энеһе Михаилға яҙған. Был, сит ил кешеһе «барон Маклай»ҙың бер ниндәй килем сығанағы булмауы, насар һаулыҡ менән айырылып тороуы һәм ҡатынын әллә Яңы Гвинеяға, әллә Рәсәйгә алып китергә йыйыныуы менән аңлатыла. Хәйер, иң төп сәбәп: Маргарет ҡабат кейәүгә сыҡҡан осраҡта, (беренсе иренең васыяты буйынса) 2000 фунт тәшкил иткән йыллыҡ рентаһын юғалта. Һәм был артыҡ хәлле йәшәмәгән Робертсондар ғаиләһе өсөн ҙур ярҙам булып торған.

Сэр Джон Робертсон, Маргареттың атаһы, протестантлыҡ йолаһы буйынса ҡылынған православие динендәгеләрҙең никахы Рәсәйҙә законлы тип табылмауына иғтибар иткән. Миклухо-Маклай 1883 йылдың ноябрендә никахта тыуған ҡыҙҙарының протестант динле буласаҡтарын һорап, обер-гофмаршал В. С. Оболенскийға протестанткаға өйләнергә рөхсәт һорай. Изге Синод обер-прокуроры К. П. Победоносцев император бойороғо буйынса 1884 йылдың ғинуар аҙағында Австралияға бөтә бәхәсле мәлдәрҙе хәл иткән инглиз телендә телеграмма ебәрә. Сэр Робертсон сигенергә мәжбүр була, һәм 1884 йылдың 27 февралендә Нильс менән Рита (улар бер-береһен шулай атаған) никахлашалар. Ноябрҙә беренсе бала — Александр тыуа. Ғаилә, һаман да матди ауырлыҡтар кисереп, биология станцияһы янындағы йортта йәшәй: император субсидияһы етерлек булмай, — Миклухо-Маклайҙың әсәһе 200 фунт күсерә, был ваҡытлыса хәлдәрен еңеләйтә. 1885 йылдың декабрендә икенсе улы — Владимир тыуа. Австралияла тикшеренеүсе балаларын йышыраҡ Нильс һәм Аллен тип атағандар.

Британия менән Германияның Яңы Гвинеяны бүлеүе

1884 йыл. Яңы Гвинеяның анексия зоналары билдәләнгән картаһы. Маклай Яры — герман территорияһында

1883 йылдың декабрендә, Квинсленд акцияһы колонияның үҙендә лә, уның күршеләрендә лә ризаһыҙлыҡ тыуҙырғанлыҡтан, Сиднейҙа колония-ара Австралия конференцияһы үтә. Конференцияла Лондон хөкүмәтенән Яңы Гвинеяның Нидерланд дәғүә итмәгән бөтә өлөшөн Британия империяһына ҡушыуын талап итәләр. Гладстон кабинеты компромисҡа бара: яңы колонияны Австралия властары финансларға тейеш, тип ҡарар ителә, ә Маклай Яры буйынса мәсьәлә асыҡ ҡала. 1884 йылдың 6 ноябрендә көньяҡ-көнсығыш ярҙары Британияныҡы тип иғлан ителә, ә Порт-Морсбиҙа «Юнион Джек» күтәрелә. Миклухо-Маклай Маклай, Маклай Ярының киләсәгенә ҡыҫылырға тырышып, тағы ла Алексей Александрович менән Британия премьеры Гладстонға яҙа. Ул Бисмаркка ла яҙған, шул уҡ ваҡытта хат ҡапма-ҡаршылыҡлы булған: Германия

… ерҙең үҙен инглиздарҙең баҫып алыуынан һаҡлап ҡалыу ғына түгел, ә Тымыҡ океан утрауҙарының ҡара тәнле ерле халҡын оятһыҙ рәүештә, ғәҙелһеҙ һәм аяуһыҙ файҙаланыуҙан (кешеләрҙе урлау, ҡоллоҡҡа оҙатыу һ.б.) йәки хоҡуҡтарын инглиздәрҙән генә түгел, ә ғөмүмән, бөтә аҡ кешеләрҙән яҡларға тейеш.

1881 йылда Сиднейҙа Миклухо-Маклай менән Германия Яңы Гвиней компанияһының ышаныслы кешеһе Отто Финш осраша. Ул сәйәхәтсенән Бонгу диалектын һәм хатта папуастары «үҙҙәренекенән» ситтәрҙе айыра алырға тейешле шартлы билдәләргә лә өйрәнә. 1884 йылдың октябрендә Финш Маклай Ярына йөҙөп килә, үҙен Маклайҙың ҡустыһы тип таныштыра һәм плантация һәм күмер базаһы өсөн ер участкаһы һатып ала. Порт-Морсби анексияланыу менән бер үк ваҡытта тиерлек Астролябия ҡултығына немец крейсеры килә, һәм Төньяҡ-Көнсығыш Яңы Гвинеяла Германия протектораты булдырыла. Был хаҡта Сиднейҙа 19 декабрҙә билдәле була. Яңылыҡ Миклухо-Маклайға ауыр тәьҫир итә, ул Бисмаркка: «Маклай Яры ерле халҡы герман аннексияһын кире ҡаға» тигән телеграмма ебәрә. Ғалимдың Яңы Гвинея мәсьәләһе буйынса Британияны, Рәсәй менән Германияны артыҡ сая үҙ-ара ҡаршы ҡуйырға маташыуы бер ниндәй ҙә һөҙөмтә бирмәй. 1885 йылда ҡабул ителгән Британия-Германия килешеүе нигеҙендә бүлеү законлаштырыла.

Рәсәйгә ҡайтыу тураһында ҡарары

1885 йылдың башында Яңы Көньяҡ Уэльс хөкүмәте хәрби ихтыяждар өсөн ерҙе һәм Порт-Джексон ҡултығына ингән ерҙә урынлашҡан Биология станцияһы бинаһын тартып алыу тураһында ҡарар ҡабул итә. 12 июлдә Миклухо-Маклай станция бинаһын бушатырға күрһәтмә ала. Был ҡарар туранан-тура Австралияла рустарға ҡаршы ҡараштар артыуына бәйле була. Хәйер, ул сэр Робертсон кейәүе статусында артыҡ сағылыш тапмай, ә Миклухо-Маклай 31 августа «Сидней Дейли Геральд» гәзитенә биргән интервьюһында, станцияла һуңғы мөмкинлеккә тиклем эшләүен дауам итергә ҡарар итеүен белдерә; ләкин тиҙҙән бина хәрби властар тарафынан конфискациялана һәм офицерҙар урынлаштырыу өсөн файҙаланыла. Станцияны юғалтыу ғалимды Рәсәйгә кире ҡайтыу тураһындағы фекергә этәрә. Һаулығы — бигерәк тә зарарланған бауыры — арҡаһында. ул Брисбендан 1886 йылдың февраль аҙағында ғына китә алған.

Рәсәйгә ҡайтыуы

Миклухо-Маклай 1886 йылда

Батавияға һуғылғаенда, Миклухо-Маклай 1873 йылдан алып закладта һаҡланған ҡулъяҙмаларын һәм коллекцияларын ала — Рәсәй императоры иҫәбенән бурыстары түләнә. Одессаға 1886 йылдың апрель башында Одессаға килгәс, сәйәхәтсе шунда уҡ императорҙар ғаиләһенән Ливадияға барырға саҡырыу ала. Аудиенция ике көн дауамында — 23 һәм 24 апрелдә үтә, император сәйәхәтсенең эштәре менән ихлас ҡыҙыҡһынә, ләкин Миклухо-Маклай Яңы Гвинеяның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү тураһында пландарын тулыһынса бәйән итә алмай.

Шунан ул Малинға, Киевтан 100 саҡрым самаһы алыҫлыҡтағы әсәһенең имениеһына килә, ғаилә менән аралашып бер айҙан ашыу тора. Миклухаларҙың хәле һиҙелерлек яҡшыра: 1880-се йылдарҙа ашлыҡҡа хаҡтарҙың артыуы менән бәйле, 13 км² майҙанлы поместье ҙур килем килтерә башлай. Екатерина Семёновна Миклуха, бурысын түләп бөтөп, хатта флигелле ике ҡатлы айырым кирбес йорт (особняк) төҙөгән. Бөйөк Ватан һуғышында бомбаға тотҡан ваҡытта емерек хәлгә еткерелеп, беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланмаған.

1886 йылдың 22 июнендә Миклухо-Маклай Петербургка килә, һәм тиҙҙән «Новости и Биржевая газета» баҫмаһында Маклай Ярында эшмәкәрлек менән шөғөлләнергә теләүселәрҙе саҡырған мәҡәлә сыға. Көтмәгәндә бөтә Рәсәйҙән йөҙҙәрсә кеше, шул иҫәптән революционерҙар менән бәйләнештә булған һәм полиция күҙәтеүе аҫтында булған кешеләр ҙә иғланға яуап бирә. Сәйәсмәндең күскенселек колонияһын ойоштороу планы тыуа, һәм ул 1 июлдә императорға Маклай Ярында ошондай колонияға нигеҙ һалыу өсөн рөхсәт һорап мөрәжәғәт итә. Билдәле публицист В. Модестов шул уҡ көндө «Новости и Биржевая газета» баҫмаһында аналитик мәҡәлә баҫтырып сығара. Ул бик ҡыйыу һығымталар яһай: Яңы Гвинеяға китергә теләүселәрҙең күп булыуы Рәсәйҙә Ватаны менән ҡәнәғәт булмаған, әммә кешелектең үҫешенә ышанысты һаҡлаған кешеләрҙең ҙур контингенты булыуы менән аңлатыла. Миклухо-Маклай иһә Платон идеаль республикаһына йәки социалистик фаланстер кеүек ижтимағи ҡоролош булдырыу мөмкинлеген күҙаллаған. Сәйәхәтсе редакцияла Модестовтың адресын белешә һәм уға рәхмәт еркерер өсөн бара. Әммә ғалим Петербургта немец телендә баҫылған «Герольд» гәзитенә биргән интервьюһында, Маклай Ярына рус колонистарын урынлаштырыуҙы ниәтләүе тураһында әйтә. Был хәбәр Европала ла иғтибарһыҙ ҡалмай һәм «Таймс» гәзитендә лә баҫылып сыға. Үҙенә ҡарата көсәйгән баҫым арҡаһында август айында уҡ Миклухо-Маклай ниәтен тормошҡа ашырылырлыҡ түгел тип таба.

Бер үк ваҡытта Миклухо-Маклай, яйлап, ҙур ҡыйынлыҡ менән, сәйәхәттәре тураһында баҫманы әҙерләй. Ул китапты ике томға бүлергә ҡарар итә, беренсеһе — Яңы Гвинеяға, икенсеһе Океанияның башҡа райондарына, Филиппинға, Индонезияға һәм Малакка сәйәхәткә бағышланған. Эш бер нисә этапта бара: ҡулына көндәлектәрен һәм яҙыу кенәгәләрен алып, ғалим туған-тыумасаларына һәм яҡындарына тексты уҡый. Был тексты Николай Николаевич сит илдә йөрөгән йылдарҙа рус телен онота яҙғанлыҡтан, автор һәм күсереп яҙыусы стилистик яҡтан еренә еткереп эшкәрткән.

Был ваҡытта Миклухо-Маклай ситтән тороп Лев Толстой менән таныша. Яҙыусы 25 сентябрҙәге хатында һоҡланыуын белдерә:

Бөтә ерҙә лә кеше кеше, йәғни изгелекле, аралашыусан йән эйәһе, уның менән аралашыуға пушка һәм араҡы менән түгел, ә изгелек һәм хәҡиҡәт ярҙамында өлгәшергә мөмкин икәнлеген тәүге тапҡыр үҙ тәжрибәгеҙ менән иҫбатланығыҙ. Һәм һеҙ быны ысын батырлыҡ нигеҙендә иҫбатланығыҙ …

Толстой Яңы Гвинея сәйәхәте тасуирламаһының әҙәби стиленә йоғонто яһай: Миклухо-Маклай яуап хатында, көндәлектәрҙе баҫмаға әҙерләгәндә, Лев Николаевич кәңәштәрен тотоп, утрау ерле халҡы менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре тураһында бәйән иткән шәхси характерҙағы күп эпизодтарҙы ҡалдырырға ҡарар иткәнен һыҙыҡ өҫтөнә ала.

22 октябрҙә Петербургта Миклухо-Маклайҙың Фәндәр академияһына бүләк иткән этнографик коллекциялар күргәҙмәһе асыла. Күргәҙмә, айырыуса йәштәрҙә, ҙур уңыш менән файҙалана — унда көнөнә 1000-гә яҡын кеше килгән. Күргәҙмәнең дауамы булып сәйәхәтсенең 1886 йылдың ноябрь-декабрь айҙарында Ҡала думаһы залында уҡылған ете лекцияһы тора.

Вафаты

Миклухо-Маклай 1886—1887 йылдар ҡышында. Санкт-Петербург

Волков зыяратында Н. Н. Миклухо-Маклай ҡәберенә ҡуйылған һәйкәл. 1898 йылғы фото

Волков зыяраты, Литераторские мостки. Н. Н. Миклухо-Маклайҙың ҡәберенә ҡуйылған таш. 2021 йылғы фото

Сәйәхәтсе Петербургка ҡайтҡандан һуң, уның менән аралашҡандарҙың барыһы ла тышҡы ҡиәфәтендәге үҙгәрештәрҙе билдәләй — 40 йәшлек ғалим хәлһеҙләнгән, сәстәре ағарған. Колониялаштырыу пландарының тулыһынса уңышһыҙ тамамланыуы сирен киҫкенләштерә: 1887 йылдың февралендә яңаҡ һөйәгендә күптән тойолған ауыртыу көсәйә, шеш барлыҡҡа килә. Иң яҡшы Петербург табиптары сирҙең сәбәбен билдәләй алмай, диагноз өс сирек быуаттан һуң ғына ҡуйыла. 1938 йылда Миклухо-Маклайҙың мәйетен күсереп ерләгәндә, ғалимдың һуңғы ихтыярын үтәп, баш һөйәге МАЭ-ға килтерелә. 1962 йылда баш һөйәге рентген-анатомик тикшеренеүгә дусар ителә, һөҙөмтәлә түбәндәге диагноз ҡуйыла: «Хоҡуҡи аҫҡы яңаҡ каналы локалләштерелә, аҫҡы яңаҡ быуынының зарарланыуы өсләтә нервының аҫҡы ботаҡтары зарарланыу менән бәйле». Шулай уҡ сәйәхәтсе баш мейеһендәге шеш арҡаһында вафат булған, тип иҫәплән Петербургка килгәндән һуң, уның менән аралашҡандарҙың барыһы ла билдәләне — 40 йәшлек ғалим ҡапыл хәлһеҙләнеп, иҫе китеп барҙы, сәстәре бөтөнләй сәселеп китте. Документаль пландарҙың һуңғы упҡыны иҫке ауырыуҙы тағы ла киҫкенләштерҙе: 1887 йылдың февралендә яңаҡта күптән сирлеләр көсәйҙе, шеш барлыҡҡа килде. Иң яҡшы Петербург табиптары сирҙең сәбәбен билдәләй алманы, диагноз өс сирек быуаттан һуң ғына ҡуйылды. Миклухо-Маклайҙың мәйетен яулап алғандан һуң 1938 йылда уның баш һөйәге МАЭ-ға үтеп инә. 1962 йылда баш һөйәге рентген-анатомик тикшеренеүгә дусар ителә, һөҙөмтәлә түбәндәге диагноз ҡуйыла: «аҫҡы яңаҡ быуынының зарарланыуы өсләтә (тройничный) нервтың аҫҡы тармаҡтары зарарланыу менән бәйле булған, яңаҡ һөйәгенең аҫҡы уң каналы өлкәһендәге яман шеш». Сәйәхәтсе шулай уҡ баш мейеһе яман шеш арҡаһында вафат булған, тип иҫәпләнә.

Миклухо-Маклайҙың финанс хәле «ике йортҡа» йәшәргә мөмкинлек бирмәгәнгә, ул ғаиләһен Рәсәйгә күсерергә булған. Александр III был ихтыяжға 400 фунт стерлинг бирергә бойорған. Тикшеренеүсе 1887 йылдың 17 мартында Одессаға юллана һәм 20 майҙа Сиднейға килә. Дүрт көндән ғаилә Сиднейҙан юлға сыға.

Генуянан Вена аша Рәсәйгә киләләр. 1887 йылдың 6 июлендә Венала Николай Николаевич менән Маргарет православие йолаһы буйынса икенсе тапҡыр никахлаша. 14 июлдә Петербургка килеп етәләр. «Яңылыҡтар» һәм «Биржевая газета» сәйәхәтсенең һаулығы насар тип яҙа. Рус телен белмәгән балаларына инглиз телен белгән гувернёр (бонна) табыу төп ауырлыҡ була. В. Миклухиның ҡатыны мещан ҡатын Марья Дмитриевна Аронованы эҙләп таба.

1887 йылдың йәйендә сир кәмей төшә, Миклухо-Маклай хатта Малинға барып, сирле әсәнең хәлен белергә лә өлгөрә. «Сәйәхәттәр»ҙең икенсе томы өҫтөндә көсөргәнешле эшләүе ноябрҙә уны өйҙән сыға алмаҫлыҡ хәлгә еткерә. Тиҙҙән уң ҡулы хәрәкәт итмәй башлай, күрәһең, был мейенең һул ярымшарында яман шеш метастазы барлыҡҡа килеүҙән булғандыр. В. И. Модестов, сәйәхәтсе һөйләшкәндә бик ҡаты ауыртыу кисергән тип хәтерләгән. Маргареттың (1888 йылдың 21 ғинуарында) тыуған көнөндә табынға ла сыға алмаған. Ғаилә, Екатерина Семёновна Миклуха һәм ҡустыһы Михаил биргән аҡсаға ғына йәшәгән.

1888 йылдың ғинуар аҙағында Миклухо-Маклайҙың аяҡтары һәм ҡорһағының аҫҡы өлөшө шешенә, ауыртыу туҡтамай, йоҡоһоҙлоҡ башлана. Ауыртыуҙы еңеләйткән берҙән-бер сара морфий була. Табип Н. П. Черепнин (Ф. М. Достоевскийҙы ла дауалаған) ауырыуҙы Ҡырымға ебәрергә тәҡдим итә. Ләкин 9 февралдә консилиум сәйәхәтсенең юл мәшәҡәтен күтәрә алмаясағын белдерә. Икенсе көндө уны Хәрби-медицина академияһы ҡарамағындағы Виллие клиникаһына лейб-медик С. П. Боткинға алып китәләр. Ауырыуҙың хәле ҡатмарлаша, Боткин да диагноз ҡуя алмай, шуға күрә симптоматик күрһәткес буйынса дауалай. 9 мартҡа дауалауҙы туҡтатырға тура килде: сирле ныҡ ябыға, ашау бармай, ҡоҫоу башлана. Өйгә ҡайтарыу мөмкин тиҙәр.

Көндәрҙең ҡапыл һыуытыуы арҡаһында дауаханала ҡала, ә 29 мартта бронхит һәм пневмония башлана. 1888 йылдың 15 апрелендә Миклухо-Маклай вафат була. Дауахана сиркәүендә йыназа уҡыла. Мәйетте П. П. Семёнов етәкс. Рус география йәмғиәтенең бер нисә ағзаһы, адмирал П. Н. Назимов һәм Н. Н. Копытов сығара. Волков зыяратына В. И. Модестов ҙур телмәр менән сығыш яһай. Николай Николаевич зыярат сиркәүе янында, атаһы һәм һеңлеһе Ольга эрәһендә ерләнә. Ҡара мәрмәр плитала: «Николай Николаевич Миклухо-Маклай 1847 йылдың 5 июлендә тыуған, 1888 йылдың 2 апрелендә вафат була». Түбәндә инглиз телендә ике инжил тексы килтерелгән: Мф. 25:21 и Мф. 11:28. Маргарет плитала N.B.D.C.S.U. аббревиатураһын яҙырға ҡуша: (Nothing But Death Can Separate Us). 1938 йылда Николай Николаевич һәм атаһының мәйетен Литераторские мостки (Плитная дорожка) күсереп ерләйҙәр.

Миклухо-Маклайҙың васыяты, 1874 йылдың ноябре

Үҙ васыятында (1874 йылдың ноябрендә Батавияла төҙөлгән) Николай Миклухо-Маклай башын һаҡлап ҡалырға һәм уны Император Фәндәр академияһының Антропология музейына тапшырырға васыят иткән. 2015—2016 йылдарҙа Рәсәй Фәндәр академияһы Этнология һәм антропология институтының Пластик реконструкция лабораторияһы хеҙмәткәрҙәре ғалимдың баш һөйәген тикшергән һәм Миклухо-Маклайҙың тышҡы йөҙөн пластик реконструкцияланған.

Маргарет Миклухо-Маклайҙың яҙмышы

Маргарет Миклухо-Маклайҙың фотографияһы

1888 йылдың 30 апрелендә (12 майҙа) Гатчинда Маргарет Миклухо-Маклай императрица Мария Фёдоровна тарафынан ҡабул ителә, ул император исеменән һәм үҙенең исеменән ауыр ҡайғыһын уртаҡлаша. Тол ҡалған ҡатын Сиднейға ҡайтырға йыйынғанын белгәс, императрица уға, Австралияға юл хаҡын түләрбеҙ, артабан рус сәйәхәтсеһенең балаларын ҡурсырбыҙ тигән вәғәҙә бирә. Ысынлап та, Александр III ханыма рус консулы аша түләнәсәк йылына 5000 һум (350 фунт) ғүмерлек пенсия тәғәйенләй. Австрияның РСФСР-ҙы таныуҙан баш тартҡан ваҡытҡа, 1917 йылдың аҙағына, тиклем пенсия даими рәүештә күсерелгән.

1888 йылдың 18 майынан 26 авгусына тиклем ҡатын балалары менән Малинда үткәрә, унда Маргарет беренсе тапҡыр мәрхүм хәләл ефетенең әсәһе һәм Александр Мещерский менән таныша. 31 августа Маргарет балалары менән Петербургка кире ҡайта, унда Миклухо-Маклайҙың хеҙмәттәрен баҫтырыу менән шөғөлләнә, ләкин ҡайһы бер ҡағыҙҙарҙы, башлыса шәхси хаттарҙы һәм көндәлектәрҙе яндыра. Сентябрь урталарында тол ҡатын ҡалған ҡулъяҙмаларҙың күпселек өлөшөн Рус география йәмғиәтенә тапшыра. 23 сентябрҙә ул Петербургтан Лондонға китә, декабрь аҙағында Австралияға ҡайта. Маргарет Николай Николаевичҡа ҡарағанда күпкә оҙон ғүмерле була: 1936 йылдың 7 ғинуарында The Sydney Morning Herald гәзитендә «баронесса де Миклухо-Маклай»ҙың вафаты тураһында хәбәр баҫыла.

Шәхес. Фәнни мираҫы

Д. Д. Тумаркин фекеренсә, Миклухо-Маклай — зоология һәм ботаника, антропология һәм этнография өлкәһендә лә, шулай уҡ океанография, геология һ. б. өлкәләрҙә лә эшләгән киң профилле натуралистарҙың береһе. Әммә үткән быуат эсендә уның бөтә һығымталары иҫкергән, һәм Маклай Яры буйында пионер тикшеренеүҙәренең һөҙөмтәләре генә әһәмиәтле булып ҡалған.

Шәхси яҡтан ул романтик һәм көндәлек тормошта бик ғәмһеҙ булған, ғүмеренең һуңғы йылдарында ғына әүҙемлек күрһәткән. Миклухо-Маклай үҙе лә 1877 йылда үҙен Дон-Кихот менән сағыштырған. Т. Соловей фекеренсә, «пауастарға тартылыу Маклайҙың хәҙерге көнбайыш цивилизацияһына күңеле ҡайтыуының кире яғын тәшкил итә. Психологик планда уның тәүтормош ҡәбиләләренә экспедицияһы … цивилизаторлыҡ миссияһы түгел, ә эскапизм формаһы ғына».

Миклухо-Маклайҙың замандаштары ыңғай баһалаған төп ҡаҙанышы — кешелек берҙәмлеген раҫлаусы практик дәлил. Был принципты ул К. Бэрҙың «О папуасах и альфурах» мәҡәләһенән алған. 1850—1860 йылдарҙа Дж. Хант, Дж. Глиддон һәм С. Мортондың антропологик теориялары популярлыҡ яулай: кешелектең мәҙәни тигеҙһеҙлеге тыумыштан килгән үҙенсәлектәр менән аңлатыла. Дарвин теорияһы баҫылғас, расистарҙың позициялары һиҙелерлек нығына: дарвинизм тәғлимәтен тотоусылар, ҡара тәнле кешеләрҙең маймылдарға яҡынлығы тураһындағы теория кешенең приматтарҙан нисек барлыҡҡа килеүен нигеҙләргә ярҙам итә, тип фекер йөрөткән. Эрнст Геккель, Миклухо-Маклайҙың уҡытыусыһы, бындай фекерҙе яҡлаған, һәм был уларҙың мөнәсәбәттәрен өҙөүгә килтергән.

Университетты тамамлағандан һуң Миклухо-Маклай ғалимдар донъяһы менән мөнәсәбәттәрен сподарик рәүештә генә тота һәм ғилми изоляция шарттарында эшләй. Яңы Гвинеяға барыр алдынан ул аныҡ билдәләнгән факттарға ғына таянып, юрау, фаразлауҙарҙан тыйылып сикке позитивизм позицияларына күсә. Тимәк, был уның социаль ҡоролошто һәм дини инаныуҙарҙы тикшереүҙән аңлы рәүештә баш тартыуын аңлата. Э. Тайлор һәм Дж. Макленнандың — ырыу ойошмаһы, экзогамия һәм анимизм проблемаларын уйлап табыусыларҙың хеҙмәттәре менән таныш булмағаны ла күренә. Хәйер, 1997 йылда немец тикшеренеүсеһе Ф. Шмидт Миклухо-Маклайҙың көндәлектәрендә, Европа ғилми берләшмәһенән алыҫлашмаған булһа, Б. Малиновскийҙың функционализм методологияһына илткән юлынан барырлыҡ принциптар таба.

Шул уҡ ваҡытта П. Л. Белков, Миклухо-Маклайҙың фәнни изоляцияһын арттырыу шулай уҡ, Рәсәй фәнни донъяһынан алыҫлашҡан, Европа ғилми донъяһы менән нығыраҡ бәйләнештә булған тигән биографик мифтың бер төрө булып тора, тип иҫәпләй:

Уның этнография тураһындағы күҙаллауҙары ватандаштарының күҙаллауҙарынан ярайһы уҡ айырылып торған. Эштең асылы шуға ҡайтып ҡала: беренсенән, үҙ ваҡытында Рәсәйҙә берҙән-бер профессиональ этнограф, һәр хәлдә этнографияға махсус белем талап ителгән фән булараҡ ҡараған берҙән-бер ғалим була, икенсенән, уның ҡыҙыҡһыныуҙары Рәсәй территориялары сиктәренән сыҡҡан..

Миклухо-Маклай позитивизмының кире яғы ла бар ине. Фәнни теория факттарҙың критерийҙарын булдыра, сөнки, хәҙерге күҙаллауҙар буйынса, теориянан башҡа ғилми факттар булмай. Яҡынса теорияның булмауы факттарҙы һайлауҙың ирекле характерҙа булыуына, йәки тикшереү предметына ҡағылышы булмаған факттар диңгеҙендә «батыу» менән янай йәки тикшерелгән предметтың мөһим аспекттарын төшөрөп ҡалдырыуға килтерә. Үҙ заманы ғалимдарының ҡарашын аңлап, Николай Николаевич дөйөмләштереү өсөн ялан материалдарын етерлек кимәлдә туплай алмауын таный, һәм эшләп өлгөрмәй ҡала. Т. Соловей буйынса, «уның ғилми эштәренең корпусы тәьҫирле түгел». Миклухо-Маклайҙың фәнни күҙәтеүҙәрен үҙ тәьҫораттары менән берләштергән юлъяҙмалар жанры уңышлы килеп сыҡҡан.

Миклухо-Маклай папуастар мифологияһында һәм мәҙәниәтендә

Яңы Гвинеяла Маклай һәйкәле

XIX быуат аҙағында Н. Н. Миклухо-Маклай тураһында папуастарҙың хәтирәләрен йыйған Б. Хаген хәбәр итеүенсә, карап яр буйында туҡтағкас, ерле халыҡ донъя ахыры булараҡ ҡабул итә, ләкин иҫ китерлек бер нимә лә булмай. Утрауҙа йәшәүселәр, аҡ тәнле кеше килеүен күргәс, тәүҙә шатланған, сөнки Ротей — бөйөк ата-бабалары, тип уйлаған. Күп ир-егеттәр, бүләк биреү маҡсатында, кәмәләрҙә карап янына йөҙгән. Карапта ла уларҙы яҡшы ҡабул иткәндәр һәм бүләк биргәндәр. Ярға кире ҡайтҡанда, ҡапыл пушка атыуы ишетелә — карап командаһы үҙенең килеүе шатлығы уңайыынан салют биргән. Ҡурҡыштан кешеләр кәмәләренән һикергән, бүләктәрен ташлап, ярға йөҙгәндәр. Ярҙа ҡайтыуҙарын көткән торған ерҙәштәренә, Ротей түгел, ә Буктың яуыз рухы килде, тип әйткәндәр.

Маклай Яры мифологияһында XX быуат дауамында Н. Н. Миклухо-Маклай образы йәшәгән, әммә ул мәҙәни батыр тураһындағы күҙаллауҙарҙан ҡатмарлыраҡ, сөнки «аҡ папуас» — боронғо ата-бабабыҙ тигән ҡарашта тора урындағы халыҡ. 1971 йылғы Совет этнографик экспедицияһы папуастарҙың карго культы сиктәрендә Маклайға ышаныу кеүек папуас дине менән осраша. Экспедиция ағзалары Бонгу ауылына килеп еткәс, урындағы хакимиәт вәкиле совет ғалимдарынан 1871—1872 йылдарҙа Н. Н. Миклухо-Маклай иҫтәлегенә Гарагаси моронода ҡуйылған мемориаль таҡтаташ тирәһенә төркөм менән барып йөрөмәүҙәрен, һәм бигерәк тә — бер ниндәй ҙә тантаналы церемониялар ойоштормауҙарын үтенә. Ул, папуастар бындай тантананы карго-культ идеялары күҙлегенән аңлауҙары бар, тип иҫкәртте: кешеләр, плита аҫтына уларға ебәрелгән бүләктәр күмелгән, тип уйлап, ҡаҙыу эштәрен башлаясаҡтар, тип иҫкәртә.

А. В. Туторский фекеренсә, Миклухо-Маклай тураһындағы риүәйәттәр папуас мәҙәниәтендә тәрән тамырланған, һәм мифологияның әһәмиәтле ҡатламын тәшкил итә. Традицион мәҙәниәтте һәм донъяға ҡарашты үҙгәртеүгә бәйле был мифологик ҡатлам киңәйеүгә табан бара. Традицион мәҙәниәт һәм донъяға ҡараш үҙгәрештәргә бәйле, мифологик ҡатлам киңәйә барыу тенденцияһына эйә. 1970-се йылдарҙа уҡ баҫма текстарҙың Маклай тураһындағы мифтар ижад ителеүенә йоғонтоһо барлығы һиҙелә: мифтарҙағы Миклухо-Маклай образы ул көндәлек яҙмаларында күрһәткән мәғлүмәттәренә тап килмәй. Билдәле дәрәжәлә, Н. Н. Миклухо-Маклай образы папуастар өсөн — Европа цивилизацияһы кәүҙәләнеше лә.

Хәтер

Миклухо-Маклай үҙе, яңы урында йәшәргә ҡалған тәүге тикшеренеүсенең хоҡуғы буйынса, Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығыш яр буйында көньяҡ киңлектең 5 һәм 6°, оҙонлоғо яҡынса 300 км (Астролябия ҡултығы һәм Хуон ярымутрауы (Huon Peninsula) менән) биләмәне үҙенең исеме менән атаған. Шулай уҡ уның исемен Астролябия ҡултығында Маклай йылғаһы (Makley River) йөрөтә. Көнбайыш Австралияның оҙонлоғондағы Антарктида яры (Уилкс ере) буйында Көньяҡ океандағы ҡултыҡҡа ла Миклухо-Маклай исеме бирелгән. 1978 йылда асылған 3196 Маклай (Maklaj) Астероиды уның хөрмәтенә аталған. Миклухо-Маклайҙың исеме менән башҡа бик күп объекттар аталған. СССР Министрҙар Советының 1947 йылдың 29 ғинуарындағы ҡарары менән СССР Фәндәр академияһының Этнография институтына Миклухо-Маклай исеме бирелә. Ғалимға һәйкәл Окуловкала (Новгород өлкәһе), Малинда, Севастополдә, Джакартала и других городах. Улицы Миклухо-Маклая существуют в Москве и Маданге (Папуа-Новая Гвинея)һәм башҡа ҡалаларҙа ҡуйылған. Миклухо-Маклай урамдары Мәскәүҙә һәм Мадангела (Папуа-Новая Гвинея) бар. 2017 йылда Гарагаси морононда яңы ойошторолған ауыл Миклухо-Маклай исемен алды.

«Миклухо-Маклай» теплоходы. 1982 йылғы фото

1961—2004 йылдарҙа Амур йылға пароходсылығының «Ерофей Хабаров» тибындағы пассажир теплоходы Миклухо-Маклай исемен йөрөтә. 2004 йылда ул исемен алмаштыра, ә 2010 йылда металлоломға һатыла.

Миклухо-Маклайҙың биографияһы «Жизнь замечательных людей» серияһында бер нисә тапҡыр донъя күрҙе. Л. К. Чуковская, С. Н. Марков, А. Клиентов, Р. К. Баландин, О. Орлов, А. А. Чумаченко һәм башҡалар сәйәхәтсе тураһында нәфис һәм документаль китаптар яҙған. Дөйөм алғанда, Советтар Союзында үҙенсәлекле «мәҙәни миф» (Т. Соловей термины) барлыҡҡа килгән. Н. Н. Миклухо-Маклай мираҫы коммунистик системаның капитализмға глобаль гуманистик альтернативаһы дәғүәһе нигеҙендә ятҡан. «Ҡырағайҙарҙы эскерһеҙ ҡурсалаусы, гуманист һәм расизмға ҡаршы көрәшсе, … капиталистик байығыу тойғоһо менән һуғарылған һәм расизм динен тотоусы көнбайыш сәйәхәтселәренә асыҡтан-асыҡ йәки күҙ уңында тотолғанса ҡаршы ҡуйылған». Мәҙәни яҡтан Миклухо-Маклай тәжрибәһе фәнгә фиҙаҡәр һәм эскерһеҙ хеҙмәт итеүҙе законлаштыра һәм бер үк ваҡытта СССР-ҙың тышҡы сәйәси аренала донъя периферияһындағы бөтә «бәләкәй көстәр»ҙең өмөт менән сығыш яһау хоҡуғын нигеҙләгән.

1947 йылда режиссер А. Е. Разумный «Миклухо-Маклай» нәфис фильмын төшөрә. Был фильм австралия матбуғатында (атап әйткәндә, Миклухо-Маклайҙың улдары — Александр һәм Владимир) «пародия һәм саф пропаганда» тип атала. 1985 йылда актёр һәм режиссёр Ю. М. Соломин өс сериялы «Берег его жизни» тарихи-биографик нәфис фильмын төшөрә. 2002 йылда көндәлек яҙмалар һәм һүрәттәр нигеҙендә Миклухо-Маклайҙың «Человек с Луны» анимация фильмы төшөрөлә .

Миклухо-Маклайға премьераһы 2003 йылда үткән «Экватор» беренсе украин мюзиклы арналған. Мюзиклдың режиссёры — театр режиссёры Виктор Шулаков, композиторы — Александр Злотник, либретто авторы — йырҙар ижад итеүсе шағир Александр Вратарёв.

Н. Н. Миклухо-Маклай СССР-ҙың 1951 йылғы маркаһында

Н. Н. Миклухо-Маклай Рәсәйҙең 1992 йылғы маркаһында

1951 йылда СССР почтаһы «Учёные нашей Родины» серияһында Н. Н. Миклухо-Маклайға бағышланған маркаһын сығарҙы  (ЦФА (ИТЦ «Марка») № 1632). 1970 йылда Н. Н. Миклухо-Маклайҙың портреты менән Папуа — Яңы Гвинеяның почта маркаһы сығарылаҠалып:Ивер. 1992 йылда Н. Н. Миклухо-Маклай төшөрөлгән «Географические открытия» сериялы Рәсәй маркаһы сыға (ЦФА (ИТЦ «Марка») № 30).

Тикшеренеүсенең ейәне — (Владимир Миклухо-Маклайҙың улы) Робертсон Вентворт де Миклухо-Маклай (Robertson Wentworth de Miklouho-Maclay) — Сиднейҙағы уҡытыусылар колледжында физика уҡытҡан. 1979 йылда ул СССР-ға килә һәм Миклухо-Маклай Австралия йәмғиәтенә нигеҙ һала, 1988 йылда ла йәмғиәт Николай Николаевичтың вафатына 100 йыл тулыуҙы билдәләй. Йыйылған средстволарға стипендия булдырыла, уға 1992 йылда Д. Д. Тумаркин лайыҡ була, стипендия 2013 йылда ла бирелә.. Робертсон Маклай 1994 йылда вафат булғандан һуң Йәмғиәт эшмәкәрлеге туҡтала.

1996 йылда ЮНЕСКО Миклухо-Маклайҙы донъя гражданы тип иғлан итә.

Көнбайышта Миклухо-Маклайҙың исеме австралия журналисы Фрэнк Сидни Гриноп (1913—1975) «аса», ул 1944 йылда Сиднейҙа «Who travels alone» тигән китап баҫтыра. 1989 йылда китап рус теленә тәржемә ителә. 1950-се йылдар башында Миклухо-Маклайҙың яңы йыл көндәлектәре, киң тамашасы өсөн иң һөҙөмтәле хеҙмәт өлөшө булараҡ, немец һәм чех телдәренә тәржемә ителгән. Көндәлектәрҙең инглиз теленә тулы тәржемәһен Майкл Сентинелла башҡарған, 1975 йылда Яңы Гвинела Маданге ҡалаһында баҫылып сыға. 1980—1990 йылдарҙа Австралияла һәм Германияла Миклухо-Маклайҙың тормошо һәм ижады буйынса тикшеренеүҙәр баҫыла.

Н. Н. Миклухо-Маклайҙың вариҫы һәм тулы аҙашы Санкт-Петербургта уның исемендәге фонд ойоштора, ул МАЭ һәм Кунсткамера менән тығыҙ хеҙмәттәшлек итә. Унда ҡатнашыусылар тарафынан 2017—2018 йылдарҙа ҡасандыр сәйәхәтсе булған урындарҙа экспедициялар үткәрҙе. Экспедициялар программаһы 2020 йылға тиклем яҙылған.

Хеҙмәттәрен нәшер итеү

Н. Н. Миклухо-Маклай тарафынан папуасьар этнографияһы буйынса дөйөмләштерелгән хеҙмәт булдырыуҙың мөһим таныҡлығы — уның сит телдә баҫылған мәҡәләләре төпләмәһенең (подшивка) ҙур томы. Ул ҡара коленкорҙан яһалған тышлыҡ эсендә, тышлыҡҡа алтынлатылған буяу менән «MIKLUHO-MACLAY. N.-GUINEA. 1871—1877» тигән яҙыу баҫып төшөрөлгән. Был китаптың главалары булып Миклухо-Маклайҙың баҫылып сыҡҡан мәҡәләләре тора, өҫтәүенә, ике баҫма тексы махсус яҙылған һәм йыйылған булған, һәм китаптың бер өлөшө мәғәнәһендә булған; улар айырым баҫылмаған. Мәҫәлән, 1886 йылда Рус география йәмғиәтендә бөйөк кенәз Константин Николаевичҡа бүләк ителгән сығыштар тексы менән айырым брошюра баҫылып сыға. Яңы Гвинея тураһында ғилми мәҡәләләрҙең томы ысын китап тышлығы кеүек биҙәлгән. П. Л. Белков фекеренсә, был китап макеты, шул уҡ ваҡытта уның бөтә баҫма биттәре араһына таҙа ҡағыҙҙар ҡыҫтырылған, уларҙың күбеһе ҡулдан яҙылған текстар, һүрәттәр һәм фотоһүрәттәр менән ҡапланған. Икенсе төрлө әйткәндә, Миклухо-Маклай үҙенең яңы Гвинея буйынса мәҡәләләрен эшкәртеү һәм берләштереү менән шөғөлләнгән. Малай ярымутрауы буйлап сәйәхәт ҡылыуға арналған шуға оҡшаш китап бар. Уның тышлығына ҡағыҙҙан ҡырҡып яһалған «Ethnologische Excursion in Johore (December 1874 — Februar 1875) (Vorläfige Mittheilung). Von Miklucho-Maclay. Batavia. Ernst & Co. 1875» тигән яҙыулы тышлыҡ йәбештерелгән. Был эш барышында һүрәттәр һәм текстар менән тулыландырылған араһына ҡыҫтырылған таҙа биттәре булған ошондай уҡ төпләнмә. Н. Н. Миклухо-Маклайҙың сәйәхәттәре тасуирламаларының береһе лә ул иҫән сағында донъя күрмәй.

Вафатынан һуң Николай Николаевич тиҙ онотолоп ҡала, туғандары баҫмаға әҙерләнгән көндәлектәрҙең беренсе томын сығарырға өндәй. 1895 йылда Рус география йәмғиәте Советының һорауы буйынса Миклухо-Маклай материалдарын баҫтырыуҙы Д. Н. Анучин үҙ өҫтөнә ала, әммә эш сиктән тыш оҙаҡҡа һуҙыла. 1913 йылда Миклухо-Маклайҙың үлеменә 25 йыл тулыу айҡанлы Анучин матбуғатта, Рус география йәмғиәтенең бындай баҫма әҙерләү буйынса ҡыҙыҡһыныуы булмағанлыҡтан, был эш «тамамланырға һәм кәрәге булмағанлыҡтан, архивҡа тапшырылырға тейеш» тип иҫәпләй.

1923 йылда Мәскәүҙә генә 80 йәшлек Анучиндың Миклухо-Маклай сәйәхәттәре тасуирламаһының беренсе томы, ҙур инеш мәҡәлә менән, донъя күрә. Миклухо-Маклай хеҙмәтен баҫтырыу буйынса артабанғы эш СССР Фәндәр академияһының Этнография институтында туплана. 1940—1941 йылдарҙа «Путешествия» ике томда әҙерләнә, өҫтәүенә беренсе том Анучин баҫмаһын ҡабатлау була. 1950—1954 йылдарҙа Этнография институты Миклухо-Маклай биографияһын һәм фәндең төрлө тармаҡтарына уның индергән өлөшөн яҡтыртҡан фәнни комментарийҙар һәм мәҡәләләр менән тәьмин ителгән биш томлыҡ әҫәрҙәр йыйынтығын сығара.

1956 йылда география әҙәбиәте нәшриәтендә «Путешествий на Берег Маклая» тип аталған айырым баҫмаһы нәшер ителә, шулай уҡ 2006 һәм 2010 йылдарҙа ла (һуңғыһы — бай иллюстрациялы) баҫылып сыға.

1980 йылдар аҙағында Д. Д. Тумаркин етәкселегендә Этнография институтында Миклухо-Маклайҙың фәнни мираҫын баҫтырыу буйынса эшсе төркөм ойошторола. 1990—1999 йылдарҙа ул бөгөнгә иң тулы әҫәрҙәр йыйынтығы — алты томлыҡ (7 китапта) баҫмаһын сығара. Тәүге ике томдың йөкмәткеһен сәйәхәттәр көндәлектәре, көндәлеккә яҡын яҙмалар, айырым сәйәхәттәр тураһында отчёттар тәшкил итә. 3-сө том — этнография, антропология һәм ҡатнаш фәнни дисциплиналар; 4-се том — тәбиғәт фәндәре буйынса. 5-се том — хаттар, документтар, автобиографик материалдар. 6-сы том — башҡа томдарға инмәгән этнографик коллекциялар, һүрәттәр, бөтә йыйынтыҡ буйынса күрһәткестәр. П. Л. Белков алты томлыҡ иншалар йыйылмаһын тәнҡитләп: «Миклухо-Маклай тураһында ғилми әҙәбиәт, асылда, миф структураһына эйә».

2014 йылда Рәсәй хөкүмәте һәм Рус география йәмғиәтенең Көньяҡ-Көнсығыш Азияла, Австралияла һәм Океанияла тышҡы сәйәси хәл мәсьәләләре буйынса информатор булараҡ эшмәкәрлеген сағылдырған «Неизвестный Миклухо-Маклай» архив документтары йыйынтығы донъя күрҙе. Рәсәй, Австралия, Бөйөк Британия, Германия һәм Италия архивтарынан 192 документ тәҡдим ителгән. Баҫма Д. Д. Тумаркиндың кире баһаламаһын тыуҙыра.

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

Сығанаҡтар

Һылтанмалар

• Собрание статей о Миклухо-Маклае на сайте журнала «Вокруг света»  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). Дата обращения: 25 июнь 2013. Архивировано 25 июнь 2013 года.
• Библиография трудов Кунсткамеры, посвящённых Миклухо-Маклаю  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 июнь 2013. (в конце списка).
• Рисунки Миклухо-Маклая (из архива РГО)  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). Дата обращения: 25 март 2014. Архивировано 30 март 2014 года.
• О Миклухо-Маклае на сайте Второй Санкт-Петербургской гимназии  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 июнь 2013. Архивировано из оригинала 10 сентябрь 2014 года.
• Ҡалып:Hrono
• Фёдор Погодин. Житие Маклая  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 июнь 2013. Архивировано из оригинала 9 июль 2014 года.
• Памятник Миклухо-Маклаю в Океании (в Республике Папуа Новая Гвинея)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 март 2014. Архивировано из оригинала 25 март 2014 года.
• Paper in the Proceedings of the Linnean Society of NSW by N. Miklouho-Maclay — 1883. — Vol. 8 (ингл.). Дата обращения: 25 июнь 2013. Архивировано 25 июнь 2013 года..
• Mikloucho-Maclay: New Guinea Diaries 1871—1883, translated from the Russian with biographical and historical notes by C. L. Sentinella. Kristen Press, Madang, Papua New Guinea (ингл.) (недоступная ссылка — история). Дата обращения: 25 июнь 2013. Архивировано 25 июнь 2013 года. ISBN 0-85804-152-9