Капелишников Матвей Алкунович
Капелю́шников Матве́й Алку́нович (13 сентябрь 1886 йыл — 5 июль 1886 йыл — ғалим, нефть һәм тау механикаһы, нефть табыу һәм эшкәртеү өлкәһендә белгес. 1939 йылдан СССР Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы. Турбобур уйлап табыусы(1922). Нефтте крекинглау, ҡатламдарҙың нефть биреүсәнлеген арттырыу буйынса хеҙмәттәр авторы.
| Капелишников Матвей Алкунович | |
| рус. Матвей Алкумович Капелюшников | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
 Рәсәй империяһы СССР |
| Тыуған көнө | 13 сентябрь 1886 |
| Тыуған урыны | Абастумани, Ахалцихский уезд[d], Тифлис губернаһы[d], Рәсәй империяһы |
| Вафат булған көнө | 5 июль 1959 (72 йәш) |
| Вафат булған урыны | Мәскәү, СССР |
| Ерләнгән урыны | Новодевичье зыяраты[d] |
| Һөнәр төрө | инженер |
| Уҡыу йорто | Император Николай Икенсенең Томск технология институты |
| Ғилми дәрәжә | техник фәндәр докторы[d] |
| Ойошма ағзаһы | СССР Фәндәр академияһы[d] |
| Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре |
    |
Биографияһы үҙгәртергә
Матвей Алкунович Капелюшников 1886 йылдың 13 сентябрендә тыуа. Елизаветполдә тимер юл училищеһында уҡый. 1914 йылда Томск технология институтының механика факультетын тамамлай. Институтта уҡып бөткәндән һуң, Баҡыға күсә һәм үҙенең хеҙмәт эшмәкәрлеген «Рус нефть йәмғиәте» нефть сәнәғәте фирмаһының техник бүлеге конструкторы булып башлай. Унда ул ваҡытта традицион булған роторлы быраулау өсөн ҡулайламалар проектлай, әммә шул уҡ ваҡытта нефть сығарыуҙың яңы, забой ысулын булдырыу тураһында уйлана. 1915—1918 йылдарҙа М. А. Капелюшников К. В. Быховский исемендәге Баҡы нефть ҡыуыусы заводы быраулау станоктарын быраулаусыһы булып эшләй. Артабан «Каспий ширҡәте» заводында, 1920—1922 йылдарҙа Баҡыла «Азнефть» тресының өсөнсө төркөм идара итеү комиссияһы ағзаһы була. 1923—1933 йылдарҙа М. А. Капелюшкин «Азнефть» берекмәһенең техник бюроһы начальнигы урынбаҫары, 1933—1936 йылдарҙа В. В. Куйбышев исемендәге Әзербайжан нефть ғилми-тикшеренеү институты директоры. 1929—1931 йылдарҙа АҠШ-та командировкала була, 1931—1934 йылдарҙа Шухов-Капелюшкин системаһының крекинг заводы директоры булып эшләй. 1937—1959 йылдарҙа М. А. Капелюшкин — СССР Фәндәр Академияһы нефть институтының нефть ҡатламы физикаһы лабораторияһы мөдире (1958 йылда А. В. Топчиев исемендәге нефть-химия институты институтына үҙгәртелә). 1945 йылдан алып И. М. Губкин исемендәге Мәскәү нефть институтының быраулау кафедраһында профессор булып эшләй. Мәскәүҙә Новодевичье зыяратында ерләнгән[1].
Ғилми һәм инженер ҡаҙаныштары үҙгәртергә
Гидравлик турбобур үҙгәртергә
1922 йылда С. М. Волох һәм Н. А. Корнев менән берлектә турбобур уйлап сығара. Турбобур — скважиналарҙы быраулау өсөн гидравлик двигатель. «Капелюшниковтың турбобур системалары» менән турбина менән быраулауҙың тарихы башлана.[2].
Тәҡдим ителгән быраулау ысулы скважиналарҙағы бөтә торбаларҙы таҙартмаҫҡа мөмкинлек бирә, быраулау ҡорамалдары үҙе генә энергияны һаҡсыл тотоноуға булышлыҡ итә. Һуңынан был нефть һәм газ скважиналарын быраулауҙың был ысулы дөйөм ҡулланыуға ҡабул ителә.
Турбобур уйлап табыуҙың өҫтөнлөгө Бөйөк Британияла таныла (патент 1925 йылдың 11 мартында алына) һәм СССР-ҙа (патент1925 йылдың 31 авгусында бирелә) тип таныла. 1924 йылда турбобур Суханда һынау үтә.
Был турбобур бер баҫҡыслы турбина һәм күп яруслы планетар редуктор нигеҙендә долото менән бәйле эш валының темпын кәметеү өсөн эшләнгән. Бындай конструкциялы турбобурҙар 1934 йылға тиклем нефть скважиналарын быраулағанда ҡулланыла. Һуңынан инженерҙар төркөмө етәкселегендә П. Шумилова күп баҫҡыслы тоташтырғыс турбобур булдырҙы. Һуңынан инженерҙар төркөмө Шумилов етәкселегендә һуңынан киң ҡулланыу табҡан бер нисә баҫҡыслы турбобур булдыра. Турбобур АҠШ-та күргәҙмәгә ҡуйыла, ул традицион булған ротор ҡоролмаларына ҡарағанда 60 % тиҙерәк эшләй, ә энергияны 3 тапҡырға аҙыраҡ тотона.
Нефть ҡыуыу ҡоролмаһы үҙгәртергә
1931 йылда А. Капелюшкин һәм В. Г. Шухов проекты буйынса Баҡыла тәүге совет крекинг-завод төҙөлә.[3]. 1931 йылдан 1934 йылға тиклем М. А. Капелюшкин был завод директоры булып эшләй.
Нефть сығарыу теорияһы һәм практикаһы үҙгәртергә
1939 йылда М. А. Капелюшников инженер С. Л. Залкин менән берлектә быраулау скважиналары менән пневматик менән идара итеү системаһын индерә. 1949 йылда В. М. Фокеев менән авторҙашлыҡта ҡатламдарҙың нефть биреүсәнлеген арттырыу өсөн юғары баҫымлы газ ҡыуыу тәҡдим ителә. Бынан тыш М. А. Капелюшкин тарафынан скважиналарҙы еңеләйтеүсе һәм механизацияланған скважиналарҙы (шул иҫәптән шәмдәр ҡуйыуға) бер нисә аппарат һәм механизмдар эшләй, улар ҡайһы бер кәсептәргә индерелә.
Нефть эшкәртеү ҡоролмаларында нефть эшкәртеүсе ҡоролмаларҙа толуолдан сығарыуҙың үҙенсәлекле технологияһын тәҡдим итә һәм ул ғәйәт ҙур экономия яһауға килтерә. 1952 йылда нефттең газда ҙур баҫым аҫтында эреүен раҫлауы нефть миграцияһы шарттарын һәм уның ятҡылыҡтарының формалашыуының аңлатырға мөмкинлек бирә.
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре үҙгәртергә
- РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1947)
- Әзербайжан ССР-ы Хеҙмәт Геройы
- Ике Ленин ордены
- 1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены
- Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены
- Миҙалдар
Һайланма ғилми хеҙмәттәре үҙгәртергә
- Капелюшников М. А. О механизации и автоматизации буровых работ // Нефтяное хозяйство, 1945, № 7.
- Капелюшников М. А., Жузе Т. П., Закс С. Л. Физическое состояние нефти, газа и воды в условиях нефтяного пласта // Известия АН СССР. Отделение технических наук. — 1952. — №. 11.
- Капелюшников М. А. К вопросу о миграции и аккумуляции рассеянной нефти в осадочных горных породах // Доклады AН СССР. — 1954. — Т. 99. — №. 6. — С. 1077—1078.