Иҙрис (Ҡыйғы районы)

Иҙрис (рус. Идрисово) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. Арыҫлан ауыл Советы (Ҡыйғы районы составына инә. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 197 кеше. Почта индексы — 452511, ОКАТО коды — 80236810008.

Ауыл
Идрисово башҡ. Иҙрис
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡыйғы районы
Ауыл биләмәһе	Арыҫлан ауыл Советы
Координаталар	55°22′23″ с. ш. 58°52′06″ в. д.
Халҡы	↘197 кеше (2010)
Милли состав	башҡорттар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452511
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	80 236 810 008
Код ОКТМО	80 636 410 116
Идрисово

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 18 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Арыҫлан): 15 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 31 км

Иҙрис ауылы Ҡыйғы йылғаһы ҡушылдығы Обуховка йылғаһы буйында, район үҙәге Үрге Ҡыйғы ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 18 километр һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡҡа табан 31 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

Иҙрис ауылына Троицк өйәҙе Әйле улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һала. Рәсми ҡағыҙҙарҙа ауыл 1786 йылдан алып билдәле.

Иҙристе халыҡ телендә Ҡыйғы башы ла тиҙәр. Әйле ырыуына ҡарай. Аймаҡтары: бурҙай, биксәнтәй, ҡыҙылбай, ҡарабай, ҡомой, моңҡай, сүмәй, әкембәт. Тамғаһы — ай. Әйле улусына ингән. Ҡыйғы йылғаһы баш алған ергә иң тәүҙә кем килеп ултырғаны әлегә билдәһеҙ. Тарихсы Әнүәр Әсфәндиәров буйынса, 1795 йылдағы V рәүиз материалдарында Иҙрис Әйле ауылдары араһында күрһәтелмәгән.

1920 йылда 89 йортта 483 кеше иҫәпкә алынған. Ошо уҡ йылда йәнәштәге Ҡурғашйылға ауылынан 7, Шүләменән — 1 ир-егет күскәне теркәлгән, Ишәле ауылына — 1, Әбдрәзәҡ ауылына — 3, Туғыҙлыға 4 ир заты күсеп киткән.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Әйле улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	-се йорт	-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	-се йорт	-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Иҫке Балаҡатай улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	биләмәһе	Дыуан-Ҡошсо өйәҙе	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	Дыуан улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Туғыҙлы ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Туғыҙлы ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Туғыҙлы ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы
2008	Арыҫлан ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

Иҙрис ауылында 1816 йылда 20 йорт иҫәпләнгән, уларҙа 100 кеше йәшәгән. 1834 йылда 30 йортта 160 башҡорт иҫәпкә алынған, 1859 йылда 200 кеше һәм 26 йорт иҫәптә торған.

Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. 1835 йылда төҙөлгән мәсет була.

1842 йылда 200 кешегә 53 сирек көҙгө һәм яҙғы ашлыҡ сәселгән, 32 ихатала 182 ат, 54 һыйыр, 55 һарыҡ, 25 кәзә булған.

XIX быуат аҙағында Иҙрис шулай тасуирлана: Ауыл Ҡыйғы йылғаһы ярындағы битләүҙә урынлашҡан… Йылға тирмән ҡороу өсөн яраҡһыҙ. 43 йорт-ихата бар. Ер биләмәһе (надел) рәүиз иҫәбендәге 107 кешегә 2 урындан алынған. Ауыл янында 10,5 дисәтинә ерҙе биләгән. 1861 йылдан ерҙе ҡабаттан бүлгәндәр. Ауылда бер ихата бөтөнләй мал аҫырамаған. Сабынлыҡтар — 1000 дисәтинә хәтле һыуһыҙ үҙән, 75 дисәтинә тикле — һаҙамыҡлы. Урман 2 урында: 1-сеһендә — йәш ағас һәм ҡыуаҡлыҡтар (140 дисәтинә), 2-сеһендә — төҙөлөшкә һәм утынға яраҡлы ағас (3400 дисәтинәнән ашыуыраҡ). Халыҡ хужалыҡ мәнфәғәте өсөн лапы, ауған ағасты ҡуллана. Урман буйындағы 1-се участкала мал көтөлә. Бөтә йорт-ихата (42-нең 40-ы) сабынлыҡтарын (120 дисәтинә) дисәтинәһен 45 тингә һәм һөрөнтө ерен (100 дисәтинә) дисәтинәһен 50 тингә ҡуртымға бирә

Өйҙәр Ҡыйғы йылғаһының ике яғында ла урынлашҡан булған. Ҡыйғы йылғаһы менән Ҡараңғы йылға араһындағы уйһыу урында ҡырау иртә һәм йыш төшкәнлектән, аръяҡтағылар уң битләүгә күскән.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1865 йылда Иҙрис Рауил тигән икенсе исем менән теркәлгән. 34 йортта 185 кеше йәшәгән.

1906 йылда шулай уҡ мәктәп теркәлгән.

Бәләкәйерәк Йәмйылға, Шоңҡар һәм тиҫтәләгән-тиҫтәләгән шишмә Ҡыйғыбашҡа килеп ҡушыла. Рәсми мәғлүмәттә «йылға тирмән ҡороу өсөн яраҡһыҙ» тиелһә лә, йылға быуылып, тирмән ҡоролған. Күмәк хужалыҡ мәлендә оҙаҡ йылдар ҙур ғына умарталыҡ тотолған.

Әлеге ваҡытта Иҙрис ауылында Арыҫлан урта мәктәбе филиалы — башланғыс мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар.

Халыҡ һаны

Иҙрис ауылында башҡорттар йәшәй (2002)

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1906 йыл	290
1920 йыл 26 август	483
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	363
1959 йыл 15 ғинуар	382
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	263
2002 йыл 9 октябрь	205
2010 йыл 14 октябрь	197

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Минһажев Ғималетдин Минһаж улы (1889 йылдың 21 майы — 1955 йылдың 19 сентябре) — актёр, драматург, театр теоретигы, БАССР-ҙың халыҡ артисы (1935), РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1944), РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1949).
• Бәҙретдинов Сәлимйән Миңләхмәт улы (3.05.1950) — башҡорт яҙыусыһы, журналист. Филология фәндәре кандидаты (2010). БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1990), Башҡортостан Журналистар союзы (1988) һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы (2000) ағзаһы. Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге (1996) һәм Муса Мортазин исемендәге (1996) премиялар лауреаты.
• Бәҙретдинов Вәлиәхмәт Миңләхмәт улы (19.02.1953) — педагог, журналист, тәржемәсе, сәйәсмән, йәмәғәт эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһының 2-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты (1999—2003).
• Латипов Ғәлим Хатип улы (1904—?) — Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашыусы.
• Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы (12.08.1927—16.09.1995) — 1969—1992 йылдарҙа Өфө ҡалаһындағы «Гидравлика» заводы токаре. Башҡорт АССР-ының VII саҡырылыш Юғары Советы депутаты (1967—1971) Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971).
• Яруллин Ғималетдин Минһаж улы (19.09.1957) — башҡорт матбуғаты эшмәкәре, журналист. 2003—2017 йылдарҙа «Сельские узоры» республика аграр журналының директоры (баш мөхәррире). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2014).

Урамдары

• Йәштәр урамы (рус.  Молодёжная (улица)
• Ғималетдин Минһажев урамы (рус.  Гималетдина Мингажева (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

• Өсҡайын, Бөрҙөгәнтау, Мәңрәүтау, Остотау

Урмандар: Шыбаҡ, Бәләкәйшар, Олошар, Йүкәлешар, Балаһар, Ҡара Ҡыуаҡ, Умарталыҡ, Баланлы Ҡыуаҡ, Ялтыр

Йылғалар: Ҡыйғыбаш

Шишмәләр: Йәмйылға, Шоңҡар

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Дыуан

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)

Һылтанмалар

• Иҙрис (Ҡыйғы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Карта д. Идрисово. Улицы
• Совет муниципальных образований Республики Башкортостан.