Алтынкүл

Алтынкүл, йәки Теле́цкое о́зеро, или Теле́цкое о́зеро (көн. алт. Алтын Кӧл, ҡаҙ. Алтынкөл, монг. Алтын нуур, икеһе лә Алтын күлтип тәржемә ителә)) — Алтай тауҙарының төньяҡ-көнсығышындағы күл(Рәсәй Федерацияһының Алтай Республикаһындағы Турочак һәм Улаган райондарында). «Алтайҙың алтын тауҙары» комплекслы объекты составында ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мәҙәни һәм тәбиғи мираҫы исемлегенә инә. Алтайҙың туризм һәм ял итеү үҙәктәренең береһе. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге — 434 м.

Озеро
Алтынкүл (Телецкое)
южноалт. Алтын Кӧл
Күлдең Йәйләү ауылы янындағы күренеше Күлдең Йәйләү ауылы янындағы күренеше
Морфометрия
Абсолют бейеклеге	434 м
Үлсәме	77,8 × от 0,6 до 5,2 км
Майҙаны	223 км²
Күләме	40 км³
Яр һыҙаты	188,6237 км
Иң тәрән урыны	325 м
Уртаса тәрәнләк	174 м
Гидрология
Минераллығы	ультрасөсө
Үтә күренеүсәнлеге	әҙерәк 14 м
Бассейн
Площадь бассейна	19 500 км²
Впадающая река	Чулышман
Вытекающая река	Бей
Водная система	Бей → Обь → Кара диңгеҙе
Урынлашыуы
51°31′45″ с. ш. 87°42′53″ в. д.
Ил	Рәсәй Федерацияһы
РФ субъекты	Алтай Республикаһы
[[административ бүленеше Рәсәй|Районы]]	Турочак районы, Улаган районы
Идентификаторы
Код в ГВР: 13010100111115100000030
Регистрационный номер в ГКГН: 0154620
Алтынкүл (Телецкое)
Ҡурсаулыҡ зонаһы
Алтынкүл (Телецкое озеро)
Категория МСОП	III (Тәбиғәт ҡомартҡыһы)
Профиль	геологик, геоморфологик, биологик, рекреацион
Майҙаны	11 152,1 га
Ойошторолған ваҡыты	16 февраль 1996 йыл
Алтынкүл Викимилектә

Этимологияһы

Урыҫ телендә күл XVI быуаттан Телецкое (Телесское, Тележское) тигән атама аша билдәле, ул, үҙ сиратында, түләс (тёлёс), түләстәр — шул күл буйында йәшәгән алтайҙар ырыу-ҡәбилә төркөмдәренең береһенең атамаһы менән бәйле (ғилми әҙәбиәттә түләс атамаһы телеуттар тигән атаманан килеп сыҡҡан тигән хаталы фекер йәшәй). Алтай крайҙы өйрәнеүсеһе Тигрий Георгиевич Дулькейт 1633 йылда бында килеп еткән казактар отряды башлығы Пётр Собанский күлгә урыҫ атамаһын биргән ти. Урында йәшәүсе халыҡтар боронғо замандарҙан күлде Алтын-Кёль (Алтын-Коль, Алтынколь, Алтын-Куль, Алтынкүл), ә күршелә ятҡан тауҙы Алтын-ту, Алтынтау тип йөрөткән, алтын — «алтын», күл — «күл», ту — «тау», йәғни Алтынкүл — «алтын күл» («золотое озеро»). Күл буйында йәшәүсе тубалар уны Ячаварай — «Алмаз скипетры» тип атаған. Монголдар күлде Алтан-нуур йәки Алтын-Нор, ҡытай географияһында ул Алтай йәки Артай булараҡ билдәле.

Физик-географик характеристикаһы

Күлдең Йыһандан төшөрөлгән һүрәте (2003 йылдың 10 декабре, НАСА)

Ғалимдар һыу ятҡылығын өйрәнеүҙе башлағанда уның килеп сығышы тураһында берҙәм фекергә килә алмай. Оҙаҡ ваҡыт дауамында күл үҙәненең килеп сығышы тураһында ике: тектоник һәм боҙлоҡ тигән фараз йәшәгән. 1965 йылда Яйлю (Йәйләү) ҡасабаһында Телецк күл станцияһы асылғандан һуң райондың географияһын, геологияһын һәм геофизикаһын ентекләберәк өйрәнеү башлана. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, Таулы Алтай һәм Көнбайыш Саян сигендә урынлашҡан Алтынкүл (Телецкое) уйпатлығы ике тау системаһының боронғо һәм йәш геологик структуралары менән бәйле. Күлдең максималь тәрәнлеге, төрлө мәғлүмәттәр буйынса, 323—325 метр тәшкил итә, уртаса тәрәнлеге — 181 метр. Күлдең майҙаны 223 квадрат км, күлдең оҙонлоғо 78,6 км һәм уртаса киңлеге 2,89 км (максималь киңлеге 5,2 км) Телецк күлендәге сөсө һыу күләме 41,06 куб километр тәшкил итә.

Алтынкүлдең тектоник килеп сығышы тураһындағы гипотеза раҫлана. Алынған һөҙөмтәләрҙе моделдәштереү күл уйпатлығы ике этапта барлыҡҡа килеүен анализларға мөмкинлек бирә. Ғалимдар төбәктең төп һынылыш зоналары әүҙемләшеүе һөҙөмтәһендә күлдең көньяҡ өлөшө барлыҡҡа килгән беренсе этабын иртә сирек осорға ҡарата. Һуңғы плейстоцен-голоцен осоронда күл бассейнының һуҙылыуын һәм төньяҡ өлөшөн формалаштырыуын тәьмин итеүсе геодинамик шарттар барлыҡҡа килә. Бының өсөн 1 миллион йылдан кәмерәк ваҡыт китә, был, геологик үлсәмдәр буйынса, һыу ятҡылығының бик йәш йәше менән тап килә. Мәҫәлән, Байкалдың йәше яҡынса 20 миллион йыл.

Күл төбөндә, меридиональ һәм киңлек өлөштәренең тоташҡан урынында, ғалимдар күл төбөнән 211 метр бейеклеккә күтәрелгән һыу аҫты һырттарын таба.

Күлдең боҙлоҡтан барлыҡҡа килеүе тураһындағы Гипотеза раҫланмай.

Күлде төньяҡтан бейек булмаған Торот һырты, ә көнбайыштан һәм көньяҡ-көнбайыштан абсолют бейеклеге 2000—2500 м булған Алтынту, Сумультинский һәм Иолго һырттары сикләй. Көнсығышта Корбу һәм Абакан һырттары ята, көньяҡтан күлгә киң Чулышман ҡалҡыулығы сиге тоташа. Был һырттарҙың бөтәһендә лә киң тәбиғи һыуайырғыс баҫҡыстар бүленгеләнгән пенеплендар бар, улар күлдең киҫелеше өҫтөнән йөҙҙәрсә метр текә, йыш ҡына — текә, һөҙәк, улар буйлап күлгә күп һанлы шарлауыҡтар ҡоя. Алтынкүл (Телецкое) Рәсәйҙә иң тәрән күлдәр араһында алтынсы урынды биләй. Төньяҡ өлөшө киңлек; көньяҡ, 90 градусҡа тиерлек боролоп, — меридиональ йүнәлешендә һуҙылған.

Күлгә яҡынса 70 йылға һәм 150 ваҡытлыса һыу ағымы ҡоя, өҫтәүенә бөтә һыуҙың 70%-ын көньяҡтан ҡойоусы Чулышман йылғаһы бирә. Чулышман дельтаһында күлдең иң ҙур утрауы — Камаин урынлашҡан. Үҙ һыуҙарын Бей йылғаһына (98 % һыу ағымы) биреп, күл күпселектә Обь йылғаһын туҡландыра. Алтынкүлдең (Телецкое) ярҙары бөтә ерҙә лә тиерлек текә һәм ҡаялы, тарлауыҡтар менән киҫелгән, матур бухталары бар. Күлдә йәшәгән балыҡтар өсөн тәбиғи ыуылдырыҡ сәсеү урыны булған ике ҙур, Камга һәм Кыга ҡултыҡтары бар; төньяҡта һәм көньяҡта күл киң плёстар менән тамамлана.

Климаты

Алтынкүл (Телецкое) үҙәнендә климат континенталь; өҫтәүенә, ҡапма-ҡаршы яҡтарҙа климат характеристикалары бер-береһенән ныҡ айырыла. Мәҫәлән, Телецк күленең көньяҡ өлөшөндә уртаса 4-6 градусҡа йылыраҡ; бынан тыш төньяҡ өлөшөндә, көньяҡҡа ҡарағанда (450—500 мм), ике тапҡырға күберәк яуым-төшөм (1000 мм тиклем) яуа.

Ҡышҡыһын Алтынкүлдең киңлек өлөшө (Артыбаштан Ажи моронона тиклем, тар һәм вағыраҡ) боҙ менән ҡаплана, ә меридиональ, тәрән, һирәк, уртаса өс йылға бер тапҡыр, туңа. Алтынкүлдә боҙ бик үтә күренмәле, яр буйында 5-6 метр тәрәнлектә төбө асыҡ күренә.

Күл өсөн яҙғы һәм көҙгө осорҙа көслө тулҡынланыу тыуҙырған ел һәм көслө һыу ағымы хас, был иһә навигацияны һәм ярға йөҙөү сараларынан төшөүе мөмкин булмаҫлыҡ итә. «Аҫҡы ел» («Низовка») — Артыбаш яғынан киңлек йүнәлешендә иҫкән ел. «Үрге ел» («Верховка») — Чулышман тамағы яғынан меридиональ йүнәлештә иҫкән ел. Бынан тыш, төндә күлдең төп акваторияһына сыҡҡан ян—яҡ тарлауыҡтарҙан һәм ҡултыҡтарҙан төнгө тау елдәре — тандар иҫә. Улар араһында иң билдәлеләре — «Клык» (Яйлю янында), «Камга», «Кокши» («Көпшә»), «Кыга», «Ян-Чили» һәм «Колдор».

Күлдең меридиональ өлөшө һәм уның төп ҡушылдығы Чулышман үҙәне 40-50 километр дауамында Көньяҡ Себерҙең иң йылы урыны булып тора (көҙгө-ҡышҡы осорҙа уртаса йыллыҡ һәм уртаса айлыҡ һауа температураһы буйынса).

Флораһы һәм фаунаһы

Алтынкүлдә ун дүрт төр балыҡ йәшәй, улар араһында: таймень, Алтынкүл бәрҙеһе (телецкий хариус), ускуч (ленок), сиг, йылға алабуғаһы, шамбы һ. б..

Күл буйындағы флора нигеҙен ылыҫ ағастары: себер кедры, себер аҡ шыршыһы, шыршы, ҡарағай, себер ҡарағасы тәшкил итә. Бассейндың көнбайыш яры һәм бөтә киңлек өлөшөндә себер кедры, бер аҙ ҡарағас тоҡомдары ҡушылған шыршы өҫтөнлөк итә — ҡара ылыҫ тайга менән ҡапланған.

Алтынкүл ярындағы тораҡ пункттар: Артыбаш, Иогач, Яйлю (Йәйләү).

Күлдең уң яры — Алтай дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы (АГПЗ) территорияһы. Ҡурсаулыҡтың Алтынкүл (Телецкое) ярындағы кордондары: Беле, Чири, Байгазан, Камга, Кокши (Көпшә), Челюш, Колдор, Пижон.

Туризм

Алтынкүл (Телецкое) Алтай Республикаһында туристар иң күп йөрөгән урындарҙың береһе. Ял итеүселәрҙе 18 турбаза һәм кемпинг ҡабул итә. Йәйәүлеләр, һыу, велосипед, һауа һәм автомобиль экскурсиялары үткәрелә. Бынан тыш, күп туристар күлгә балыҡ тоторға килә.

Совет осоронда 77-се һанлы маршрут бик популяр була. Маршрут составына, йәйәүле өлөшөнән тыш, күл буйлап шлюпкаларҙа өс көнлөк экскурсия ингән. «Алтай птонеры» теплоходы күл буйлап даими рейстар башҡарған.

Файл:Вид на залив Кыга. Телецкое озеро.jpg

Алтынкүл. Ҡыға ҡултығы

Яйлю (Йәйләү) ауылы янындағы «Поклонная» ҡарағайы

Күлдең төньяҡ осондағы ҡасабаларҙан (Артыбаш, Иогач) навигация миҙгелендә бер нисә урындағы иҫтәлекле урындарға тиклем катерҙар һәм моторлы кәмәләр йөрөй:

• Корбу шарлауығы (Алтай дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы — АГПЗ — хакимиәте рөхсәте менән килеү. Урында уҡ рәсмиләштерелә.)
• Таш ҡултыҡ. Урындағы легенда буйынса — һул яҡ ярҙа метеорит ҡалдырған түңәрәк соҡор. Ысынбарлыҡта объекттың боҙлоҡтан барлыҡҡа килеүен күрһәткән билдәләр бар (боронғо диңгеҙ валы, ул барлыҡҡа килтергән ҙур булмаған тәрәнлектпе — күлде — сикләй).
• Чолышман йылғаһы дельтаһы.
• Киште шапрлауығы.
• Яйлюның Поклонная (Табыныу) ҡарағайы (Был ҡарағай күп йылдар элек йығылған. Уның тамырҙарындағы бөтә ерҙе дауылдар ашаған. Әммә ул һаман тереклек итергә тырыша һәм шул ваҡыттан алып уның ботаҡтары йәш шыршыға оҡшай башлаған)

Күлдәге бер нисә урында йәнле һынлы кәшәнәләрҙе барып күрергә мөмкин.

Күлде өйрәнеү һәм үҙләштереү тарихы

XVII быуат башында уҡ күл ярҙарында урыҫ отрядтары барлыҡҡа килә. 1633 һәм 1642 йылдарҙа бояр Сабандский улының отрядтары Алтынкүлгә (Телецкое) барып етә, унда урындағы халыҡ менән бәрелешә.

XIX быуаттың беренсе яртыһында Алтынкүлгә (Телецкое) тикшеренеүселәр: 1745 йылда — П. И. Шелегин мәғдән эҙләү экспедицияһы составында; ғалим һәм геолог Б. И. Клюгеның эҙләү партияһы; 1834 йылда — геолог Г. П. Гельмерсен һәм башҡалар килә. Тикшеренеүселәрҙең төп маҡсаттарының береһе Алтынкүлде барып күреү була. Гельмерсен 1840 йылда 26 ҡушылдығы булған күл картаһын төҙөй.

Күлдең төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә, Бей йылғаһы инешенән яҡынса 6 километр алыҫлыҡта, Артыбаш ауылында, Рәсәй Фәндәр Академияһының Себер бүлексәһенең Хайуандар экологияһы Һәм систематикаһы институтының Алтынкүл (Телецкий) ғилми стационары урынлашҡан. Уның нигеҙендә ваҡ имеҙеүселәрҙе, уларҙың Алтынкүлдәге паразитофауна, ихтиоценоз һәм зоопланктонды тикшереү алып барыла. Яҡында Таулы Алтай дәүләт университетының ғилми-производство спорт-һауыҡтырыу базаһы урынлашҡан. Күлдә 50 йылдан ашыу Томск дәүләт университеты комплекслы тикшеренеүҙәр үткәрә. Бында күп йылдар дауамында Рәсәй Фәндәр Академияһы Себер бүлексәһенең һыу һәм экологик проблемалар институты экологтары, шулай уҡ Рәсәй Фәндәр Академияһы Себер бүлексәһенең геологтары һәм археологтары эшләй. Геоморфологтар Һәм геологтар Алтынкүл (Телецкое) бассейнының геологик төҙөлөшөн, уның палеогеографияһын өйрәнә, уның йәшен һәм килеп сығышын асыҡлай.

Алтайҙа нигеҙ һәм һибелмә алтын ятҡылыҡтары тураһында күптән билдәле. Күптән түгел һибелмә алтынды эҙләү буйынса яңы критерий билдәләү мөмкин булды. Уны асыу өсөн һуңғы йылдарҙағы палеогляциологик тикшеренеүҙәр һәм дилювиаль морфолитогенездың теоретик моделе нигеҙ булып тора. Делювиаль ултырмалар күл балсыҡтарын ышаныслы консервалай, күпселек осраҡта улар аҫтында эзбизташтар буйынса даталанғанса, аҡбур-палеоген осорондағы алтынлы ҡатламдар ята.

Томск геоморфологтарының Алтынкүл (Телецкое) бассейнының үҙ эсенә яланғаслыҡтарҙы тикшереү, шурфтар, канауҙарҙы үтеү, быраулау һәм тәрән булмаған (15 м тиклем) скважиналар быраулауҙы алған төньяҡ һәм көнбайыш өлөшөндәге бөтә йылғаларҙың өҫкө ағымының киң арауыҡтарында ҙур масштаблы эҙләү маршруттары һөҙөмтәләре яңы критерийҙың законлылығы һәм ышаныслылығы тураһында һөйләргә мөмкинлек бирә. Яҫы һыу айырғыстарҙағы (Гранэ буйынса, «тигеҙлек тиерлек») таҫма балсыҡ буйынса радиоуглерод ысулы менән алынған тәүге даталау (яҡынса тигеҙлек, Гранэ буйынса) 15 мең йылдан һәм унан да йәшерәк абсолют геологик йәш бирә. Был мөһим факт Телецк күле уйпатлығының һуңғы (боҙлоҡтан һуңғы) сирек период йәштә боҙлоҡ алды пенепленына «һуңғы һырлау» булыуы тураһында ҡотолғоһоҙ һығымтаға килтерә.

Бынан тыш, Алтынкүл (Телецкое) бассейнында бай алтын һибелмәләре табыла һәм эшкәртелә. Уның яңы төп сығанаҡтары, шулай уҡ башҡа күп файҙалы ҡаҙылмалары ла барланған.

1913 йылдың 18 майында Артыбашта Телец күле һыуына «Шеф» пар яхтаһы төшөрөлгән.

Экологик торошо һәм һаҡлау

Күл өлөшләтә Алтай ҡурсаулығы һәм «Алтайҙың алтын тауҙары» атамаһы аҫтында ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мәҙәни һәм тәбиғи мираҫы объекты составына инә. 1996 йылдың 16 февраленән төбәк әһәмиәтендәге комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә.

Алтынкүл туристар һаны артыуы, улар ҡалдырған сүп-сар, яғыулыҡтың һыуға эләгеүе арҡаһында антропоген йөкләнеш кисерә.

Күл һәм уның күп кенә ҡушылдыҡтарының һыу йыйыу бассейны тиҫтә йылдар буйына Байконурҙан осоролған ракета баҫҡыстарының төшөү урындарының береһе булып тора.

2016 йылда президент Владимир Путин Федераль йыйылышҡа мөрәжәғәтнамәһендә Рәсәйҙең тәбиғәт символдарының береһе булараҡ Алтынкүлде (Телецкое) һаҡлау буйынса программа әҙерләргә саҡырҙы.

Викикеләттән өҫтәмә фотоматериалдар

• 
  Алтынкүлдең көньяҡ яры. Ҡыға ҡултығы
• 
  Ҡырсай мороно - Алтынкүлдең (Телецкое) көньяҡ яры
• 
  Алтынкүлдең (Телецкое) көньяҡ яры. Ҡыға ҡултығы
• 
  Алтынкүл - урта өлөш
• 
  Мыс Кырсай - место впадения реки Чулышман в Телецкое озеро
• 
  Ҡырсай мороно - Алтынкүлдең көньяҡ ҡомло ҡойроғо
• 
  Ҙур Чили йылғаһының Алтынкүлгә ҡойған урыны
• 
  Ҙур Өстүбә йылғаһы
• 
  Тилан Тууҙан күҙәтеү майҙансығы. Артыбаш ауылы
• 
  Артыбаш ауылы янында Алтынкүл яры
• 
  Артыбашта Алтынкүл өҫтөндә ҡалҡҡан таң
• 
  Янгыҙҡош (Янгыскочь) мороно районындағы төньяҡ яр
• 
  Куван морононан төньяҡ йүнәлешкә табан күренеш
• 
  Төньяҡ ярҙағы тайга массивы
• 
  Алтынкүлдән Бей йылғаһы сығанағы
• 
  «Алтай пионеры» - Алтынкүл туризмы ветераны
• 
  Корбу шарлауығы

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Алтынкүл (Телецкое) өҫтөндә Robinson R66-ҙың һәләкәте (2017 й.)
• Рәсәййҙең иң тәрән күлдәре исемлеге

Әҙәбиәт

• Иоганзен Б. Г., Гундризер А. Н., Кафанова В. В., Кривощеков Г. М. Телецкое озеро (рус.) / Худож. А. Щебланов. — Барнаул: Алт. кн. изд-во, 1963. — 104 с. — 10 000 экз.
• Иоганзен Б. Г., Гундризер А. Н., Кафанова В. В., Кривощеков Г. М. Телецкое озеро (рус.). — 2-е изд., доп. — Барнаул: Алт. кн. изд-во, 1966. — 112 с.
• Гундризер А. Н., Иоганзен Б. Г., Кафанова В. В., Кривощеков Г. М. Рыбы Телецкого озера (рус.) / Отв. ред. А. Г. Егоров; АН СССР. Сиб. отд-ние. Биол. ин-т. — Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1981. — 160 с.
• Малолетко А. М. Телецкое озеро по исследованиям 1973—1975 гг. / Изд. 2, перераб. — Томск, 2009. — 234 с.
• Николаева Н. А. Эхо песен Алтын-Кёля. Сказка. — Барнаул: ООО «Принт-инфо», 2005. — 128 с.; 1000 экз. ISBN 5-88449-130-1
• Дулькейт Т. Г. По Восточному Алтаю (рус.). — М.: Физкультура и спорт, 1971. — 80 с. — (По родным просторам). — 30 000 экз.
• Шевченко Г. А. Геоэкологическое состояние акватории и прибрежной зоны Телецкого озера (Горный Алтай): автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата геолого-минералогических наук: спец. 25.00.36 (рус.). — Томск, 2010. — 22 с.
• Дулькейт Тигрий Георгиевич. Телецкое озеро в легендах и былях. — 2. изд., испр. и доп.. — Бийск: НИЦ БиГПИ, 1999. — 160 с. — ISBN 5-85127-167-1.
• Безматерных Д. М., Архипов И. А., Бурмистрова О. С., Ведухина В. Г., Котовщиков А. В., Крылова Е. Н., Соколова М. И. Биологические индикаторы как интегральные показатели состояния экосистемы Телецкого озера // Матер. V конф. молодых учёных, посвящённой М. А. Лаврентьеву. Ч. 2. — Новосибирск, 2007. — С. 117—119.  (урыҫ) bezmater.narod.ru. Дата обращения: 30 октябрь 2019.
• Будников А. Л., Рудой А. Н. Дилювий Северо-Восточного Алтая: Новые данные // «Научные чтения памяти Ю. П. Селивёрстова (Селиверстовские чтения)». — СПб, 2009. — С. 399—405.
• Будников А. Л., Рудой А. Н. Новые находки ленточных глин на территории Северо-Восточного Алтая // Материалы Всероссийского совещания по изучению четвертичного периода — Новосибирск, 2009. 19-23 окт. 2009. — С. 94-100.
• Будников А. Л., Рудой А. Н. Дилювиально-аккумулятивные образования Северо-Восточного Алтая: новые данные.
• Селегей В. В. «Телецкое озеро. Очерки истории» в 3-х кн (рус.). — Новосибирск: Новосиб. кн. изд-во, 2009.
• Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Винокуров Ю. И., Кириллов В. В., Зиновьев А. Т. Современное состояние, экологические проблемы и перспективы изучения Телецкого озера (Республика Алтай) // Озера Евразии: проблемы и пути их решения. Матер. 1-й Междунар. конф. (11-15 сентября 2017 г.). — Петрозаводск: Карельский научный центр РАН, 2017. — С. 137—144.
• Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Зиновьев А. Т., Кириллов В. В., Дьяченко А. В., Митрофанова Е. Ю., Рождественская Т. А., Горбачев И. В. Комплексные экологические исследования Телецкого озера в 2018 г. // Полевые исследования в Алтайском биосферном заповеднике. Вып. 1 / Под ред. Т. А. Акимовой. — Горно-Алтайск: ФГБУ «Алтайский государственный заповедник», 2019. — С. 68-75.

Һылтанмалар

• Официальный сайт Алтайского государственного природного заповедника (АГПЗ)  (билдәһеҙ).
• Телецкое озеро  (урыҫ). www.altaj.ru. Дата обращения: 30 октябрь 2019. Архивировано из оригинала 19 май 2019 года.
• «Климат, лёд, вода, ландшафты». Фотогалерея (более 100 фотографий) экспедиций Томского государственного университета в бассейн Телецкого озера 2008—2010 годов.  (урыҫ) ice.tsu.ru. Дата обращения: 30 октябрь 2019.
• Селегей В. В. Очерки истории Телецкого озера  (билдәһеҙ). oopt.info. Дата обращения: 30 октябрь 2019.