Ҡырғыҙстанда экологик проблемалар

Ҡырғыҙстанда экологик проблемалар
	Ҡырғыҙстанда экологик проблемалар
Дәүләт	Ҡырғыҙстан
	Ҡырғыҙстанда экологик проблемалар Викимилектә

Ҡырғыҙстандың төп экологик проблемалары Ҡырғыҙстан Республикаһының 2007 йылда ҡабул ителгән экологик хәүефһеҙлеге концепцияһында күрһәтелгән^[1]. Улар экологик һәм экологик сәйәсәттең башҡа документтарында, мәҫәлән, Экологик сараларҙың милли планы (1995), илдең 2009—2011 йылдарға үҫеш стратегияһы һәм башҡаларҙа тикшерелә.

Экологик хәүефһеҙлек концепцияһы илдең экологик проблемаларын донъя, төбәк һәм милли масштабта ҡарай.

Донъя экологик проблемалары үҙгәртергә

Ҡырғыҙстанда байтаҡ экологик проблемалар тупланған, шул иҫәптән:

Көн тәртибендә торған глобаль экологик мәсьәләләр иҫәбенә глобаль йылыныу, озон тишеге, сүлләнеү һәм биотөрлөлөктө юғалтыу инә^[2].

Глобаль йылыныу. Ҡырғыҙстан глобаль йылыныу проблемаһын таный һәм 2003 йылда БМО-ның климат үҙгәреүе тураһындағы конвенцияһының Киот протоколын ратификациялай. Иҫәпләүҙәр буйынса, илдең энергетика өлкәһе углерод диоксидының^[3] дөйөм күләменең яҡынса 2/3 өлөшө өсөн яуап бирә, ә абсолют йәһәттән был сумма, етештерелгән гидроэнергетика өлөшө артҡандан-арта барһа ла, үҫеүе ихтимал. Климаттың глобаль үҙгәреүенә бәйле Ҡырғыҙстанда деглациация проблемаһы бар. Боҙлоҡтар биләгән майҙан һуңғы ваҡытта 20 процентҡа кәмегән, 2100 йылға илдә боҙлоҡтарҙың юҡҡа сығыу ихтималлығы бар.
Озон ҡатламының кәмеүе. Ҡырғыҙстан озон проблемаһын таный һәм 2000 йылда Монреаль протоколын һәм озон ҡатламын һаҡлау буйынса Вена конвенцияһын ратификациялай.
Сүлләнеү. Ил сүлләнеү проблемаһын таный һәм 1999 йылда БМО-ның сүлләнеүгә ҡаршы көрәш конвенцияһына ҡушыла.
Сүлләнеү Ҡырғыҙстан өсөн реаль хәүеф тыуҙыра. 2009—2011 йылдарға илдең үҫеш стратегияһына ярашлы 10,6 млн гектар ауыл хужалығы ерҙәренең 88 проценттан ашыуы боҙолған һәм сүлләнеүгә дусар булған, тупраҡтың ҡабаттан тоҙланыу майҙаны артҡан һәм бөтә һөрөнтө ерҙәрҙең 75 процентын тәшкил итә, бөтә көтөүлектәрҙең яртыһы үҫемлектәр һәм тупраҡ буйынса боҙолған тип классификациялана.
Биологик төрлөлөктө юғалтыу. Биологик төрлөлөк күҙлегенән ҡарағанда Ҡырғыҙстан донъяла алдынғы урынды биләй: унда бөтә билдәле хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренең яҡынса 1 проценты бар, шул уҡ ваҡытта уның майҙаны донъя ерҙәренең 0,13 процентын тәшкил итә. Биотөрлөлөк стратегияһы һәм саралар планына ярашлы, биотөрлөлөккә янаған хәүефтәр кеше эшмәкәрлеге менән бәйле һәм йәшәү мөхитенең үҙгәреүен, артыҡ уңыш йыйыу, туранан-тура үлем^[4], ерле булмаған төрҙәрҙе индереү, бысраныу һәм климаттың үҙгәреүе арҡаһында тәбиғи берләшмәләренең тарҡалыуын үҙ эсенә ала^[5]. Тирә-яҡ мөхит хәүефһеҙлеге концепцияһы билдәләүенсә, илдә биотөрлөлөккә йоғонто яһаусы тәбиғи факторҙар иҫәбенә сүлләнеү һәм климаттың үҙгәреүе инә. Ҡырғыҙстан биотөрлөлөк проблемаһын таный һәм 1996 йылда биологик төрлөлөк конвенцияһына ҡушыла.

Төбәк проблемалары үҙгәртергә

Тау сәнәғәте. Тау сәнәғәте ҡалдыҡтары Ҡырғыҙстандың да, күрше илдәрҙең дә тирә-яҡ мөхитенә туранан-тура хәүеф тыуҙыра. Мурт тау бейеклектәрендә урынлашҡан тау сәнәғәте сүплектәрҙә һәм ҡалдыҡ һаҡлағыстарҙа йөҙҙәрсә миллион тонна буш тоҡом етештерә, улар тирә-яҡ мөхитте ауыр металдар, радиоактив материалдар һәм цианидтар менән даими бысрата. Тау сәнәғәте ҡалдыҡтарының төп өлөшө йылға бассейндарында урынлашҡан. Ҡырғыҙстан — таулы ил, шуға күрә ер тетрәүҙәр, ишелмәләр кеүек тәбиғәт һәләкәттәренә дусар булғанлыҡтан, бысраныу хәүефе юғары.Ҡырғыҙстанда һәм Ҡаҙағстан, Үзбәкстан һәм Тажикстандың сик буйы райондарында 5 миллион кеше зыян күреүе ихтимал.
Һыу етмәү. Тәбиғәт ресурстарын уртаҡлашыу — Урта Азия илдәре өсөн мөһим проблема. Ҡырғыҙстан һәм Тажикстандың Амударъя һәм Һырдаръя йылғаларынан баш алған байтаҡ һыу ресурстары бар. Совет осоронда һыу ресурстарын Үзбәкстан, Ҡаҙағстан һәм Төркмәнстан менән газ, нефть һәм электр энергияһына алмаштыра. Әммә заманса дамба төҙөлөшө проекттары, мәҫәлән, Нарын йылғаһындағы Камбар-Ата-1 плотинаһы һәм Һырдаръя йылғаһындағы Тоҡтоғол ГЭС-ы Үзбәкстан менән Ҡаҙағстандың артыҡ электр энергияһын юғалтыуына килтерә, шунлыҡтан Ҡырғыҙстанға һәм Тажикстанға электр энергияһын экспортлау мөмкинлеген юғалта.
1990-сы йылдар аҙағында ресурстарҙы бүлеүҙең совет системаһы тулыһынса емерелә. Урта Азия республикалары араһында сәйәси килешеү һәм ышанмаусанлыҡ арҡаһында яңы система әлегә ғәмәлгә индерелмәгән^[6].

Милли экологик проблемалар үҙгәртергә

Һауаның бысраныуы һуңғы йылдарҙа ҡала үҙәктәрендә етди проблема булып тора. Һауаны бысратыуҙың төп сығанаҡтары булып энергетика һәм төҙөлөш материалдары секторы, тау-байыҡтырыу һәм эшкәртеү сәнәғәте, күмер ҡулланған йорт хужалыҡтары һәм транспорт тора.
Һауа сифатының насарайыуы ТЭЦ-та тәбиғи газ урынына күмерҙе киң ҡулланыу, йорт хужалыҡтарында түбән сортлы яғыулыҡ ҡулланыу һәм күп кенә иҫке, насар хеҙмәтләндерелгән автомобилдәрҙе йәлеп иткән автопарктың үҫеүе менән бәйле^[7].
Һыуҙың бысраныуы. Төп сығанаҡтар — сәнәғәт, ауыл хужалығы, көнкүреш ағынты һыуҙары, сүплектәр. Ҡала ағынты һыуҙарын йыйыу системалары бөтә ҡала ағынты һыуҙарының яҡынса 70 % ғына йыя һәм ағынты һыуҙарҙың дөйөм күләменең 20 % ғына таҙартыу ҡоролмалары аша үтә^[8]. Тағы бер проблема — ер өҫтө һыуҙары мониторингы селтәренең түбән үткәреү һәләте, ул һуңғы 20-25 йылда ныҡ ҡаҡшай.
Тау экосистемаларының деградацияһы. Ҡырғыҙстан территорияһының 90 проценты 1500 метрҙан ашыу бейеклектә урынлашҡан. Тау-байыҡтырыу һәм инфраструктура проекттары, шулай уҡ ауыл хужалығы секторына ҙур масштаблы технологик баҫым балансты боҙоуға һәм бер нисә тәбиғәт афәттен тиҙләтеүгә килтерә.
Ҡаты ҡалдыҡтар менән идара итеү:

Сәнәғәт ҡалдыҡтары: Ҡырғыҙстанда 92 тау предприятиеһы эшләй, уларҙа 250 миллион кубометр ағыулы һәм радиоактив ҡалдыҡ тупланған. 1999—2007 йылдарҙа был участкаларҙың майҙаны 189,3 гектарҙан 381 гектарға тиклем арта.

Ҡаты көнкүреш ҡалдыҡтары: Ҡалдыҡтар менән идара итеү санитар һәм экологик талаптарға яуап бирмәй, ҡалдыҡтарҙы тейешле утилләштереү юҡ. Мәҫәлән, 3,3 млн кубометрға иҫәпләнгән Бишкәк полигонында, әлеге ваҡытта 24 миллион кубометр көнкүреш ҡалдыҡтары бар^[9].

Тәбиғәт һәм техноген һәләкәттәр. Ҡырғыҙстан территорияһы кеше ғүмеренә һәм һаулығына хәүеф тыуҙырған һәм матди зыян килтергән 20-нән ашыу тәбиғәт афәтенә дусар ителә, шул иҫәптән ер тетрәү, тау ишелеүе, ҡар ишелмәһе ташҡын, шыуғын һ. б.
Урман биләмәләренең бөтөнлөгө. 2018 йылда ҡырғыҙстанда Урман ландшафттарының бөтөнлөгө индексының уртаса ҡиммәте 10-дан 8,86 тәшкил итә, был исемлектәге 172 ил араһында 13-сө урында тор.^[10].

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

↑ Концепция экологической безопасности Кыргызской Республики (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 22 июль 2011 года.
↑ Европейская экономическая комиссия ООН [https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/kyrgyzstan%20r.pdf ОБЗОР РЕЗУЛЬТАТИВНОСТИ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ] (рус.) // Организация Объединённых Наций. — 2000. Архивировано из первоисточника 10 ғинуар 2021.
↑ Наргиза Рыскулова. Дым над Бишкеком. Почему столица Кыргызстана каждую зиму задыхается от смога (20 февраля 2020). 6 ғинуар 2021 тикшерелгән.
↑ Одна из основных причин смертности в Киргизии – плохая экология (билдәһеҙ). regnum.ru (16 ғинуар 2019). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. [no Архивировано] 8 ғинуар 2021 года.
↑ Kyrgyz Republic: Biodiversity Strategy and Action Plan (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 12 ғинуар 2021 года.
↑ International Crisis Group. «Water Pressures in Central Asia 2016 йыл 20 май архивланған.», CrisisGroup.org 2020 йыл 3 июнь архивланған.. 11 September 2014. Retrieved 7 October 2014.
↑ Концепция экологической безопасности Кыргызской Республики (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 22 июль 2011 года.
↑ UNECE's 2nd Environmental Performance Review of Kyrgyzstan (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 26 сентябрь 2020 года.
↑ Любовь Борисенко. Мусорный полигон столицы Киргизии угрожает безопасности людей (урыҫ). rg.ru. Российская газета (18 март 2020). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 7 ғинуар 2021 года.
↑ Grantham (2020). «Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material». Nature Communications 11 (1). DOI:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723.

Һылтанмалар үҙгәртергә

http://www.ekois.net 2022 йыл 7 март архивланған.

[автоссылка12-1] Концепция экологической безопасности Кыргызской Республики (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 22 июль 2011 года.

[2] Европейская экономическая комиссия ООН [https://unece.org/DAM/env/epr/epr_studies/kyrgyzstan%20r.pdf ОБЗОР РЕЗУЛЬТАТИВНОСТИ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ] (рус.) // Организация Объединённых Наций. — 2000. Архивировано из первоисточника 10 ғинуар 2021.

[3] Наргиза Рыскулова. Дым над Бишкеком. Почему столица Кыргызстана каждую зиму задыхается от смога (20 февраля 2020). 6 ғинуар 2021 тикшерелгән.

[4] Одна из основных причин смертности в Киргизии – плохая экология (билдәһеҙ). regnum.ru (16 ғинуар 2019). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. [no Архивировано] 8 ғинуар 2021 года.

[5] Kyrgyz Republic: Biodiversity Strategy and Action Plan (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 12 ғинуар 2021 года.

[6] International Crisis Group. «Water Pressures in Central Asia 2016 йыл 20 май архивланған.», CrisisGroup.org 2020 йыл 3 июнь архивланған.. 11 September 2014. Retrieved 7 October 2014.

[автоссылка1-7] Концепция экологической безопасности Кыргызской Республики (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 22 июль 2011 года.

[8] UNECE's 2nd Environmental Performance Review of Kyrgyzstan (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 26 сентябрь 2020 года.

[9] Любовь Борисенко. Мусорный полигон столицы Киргизии угрожает безопасности людей (урыҫ). rg.ru. Российская газета (18 март 2020). Дата обращения: 6 ғинуар 2021. Архивировано 7 ғинуар 2021 года.

[FLII-Supplementary-10] Grantham (2020). «Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material». Nature Communications 11 (1). DOI:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]