Ҡаялы һырт (Кавказ)
Ҡаялы һырт — Кавказдағы тау һырты, Оло Кавказ тау системаһының төньяҡ битләүенең өсөнсө алғы рәте (таулы ил — Кавказ тауҙары, төбәк — Төньяҡ Кавказ). Өҙөлөп теҙелгән тау массивтары (ҡыҫҡа һырттар) һәм Төп Кавказ һыртынан төньяҡҡа параллель һуҙылған яйланан ғибәрәт.
| Ҡаялы һырт | |
.jpg) | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Краснодар крайы, Адыгея Республикаһы, Ҡарасай-Черкес Республикаһы, Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы, Төньяҡ Осетия — Алания, Ингушетия, Чечен Республикаһы һәм Дағстан |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 3646 метр һәм 1072 метр |
 | |
 Ҡаялы һырт Викимилектә | |
Географияһы
үҙгәртергәСовет осоронда ҡаялы һырттың сиктәре Белая йылғаһынан (Кобан бассейны) алып Ассаға (Терек бассейны) тиклем билдәләнә. Яҡынса йүнәлеш: көнбайыш-төньяҡ-көнбайыш — көнсығыш-көньяҡ-көнсығыш. Һырт сиктәрен XXI быуат башында киңерәк алып Чекупс һәм Псебепс йылғаларынан (Кобан бассейны), Анди Койсу йылғаһына (Сулаҡ бассейны) тиклем тип билдәләйҙәр. Уның иң бейек нөктәһе — Ҡараҡая тауы (3646,0 м).
Рәсәй империяһы орографик систематикаһы осоронда ороним ҡулланылмаған. Күпмелер ваҡыт Ҡаялы һырт теҙмәһен, уға параллель рәүештә һуҙылған Көтөүлек һәм Урманлы һырттар менән бер рәттән, Ҡара тауҙар тип атағандар. Беҙҙең көндәрҙә Ҡаялы тау һырты тулыһынса Рәсәй Федерацияһы биләмәһендә урынлашҡан, Краснодар крайы, Адыгея, Ҡарасай-Черкес, Ҡабарҙы-Балҡар, Төньяҡ Осетия, Ингушетия, Чечня һәм Дағстан буйлап һуҙылған.
Атамаһы
үҙгәртергәМоғайын, башлап Ҡаялы һырт исеме Совет осоронда барлыҡҡа килгәндер. Оронимдың этимологияһы уның тәбиғи үҙенсәлектәренә бәйле: һырттың көньяҡ, текәрәк битләүенең өҫкө өлөшөндә, эзбизташтар ҡатламдары ҡаяларҙан торған билбау барлыҡҡа килтерә, исеме лә шунан — Ҡаялы һырт[1].
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Словарь Кубани, 2013, с. 326
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Ефремов Ю. В., Ильичёв Ю. Г., Панов В. Д., Панова С. В., Погорелов А. В., Шереметьев В. М. Морфометрическая и морфологическая характеристика основных хребтов // Хребты Большого Кавказа и их влияние на климат / Ответ. ред. Ю. В. Ефремов. — Краснодар: «Просвещение-Юг», 2001. — 145 с. — 200 экз. — ISBN 5-93491-006-X.
- Кавказ // БСЭ [в 65 т. + 1 т. без номера (СССР)] / Глав. ред О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: «Советская Энциклопедия», 1937. — Т. 30 (История — Камбиформ). — 51 000 экз.
- Кавказский хребет = Кавказскій хребетъ // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Издатели: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1894. — Т. XIIIA (Исторические журналы — Калайдович). — С. 850—854. — 481-960 с.
- Кион-хох = Кіонъ-хохъ // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Издатели: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1895. — Т. XV (Керосин — Коайе). — С. 273. — 478 с.
- Кубанская область // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Издатели: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1895. — Т. XVIA (Коялович — Кулон). — С. 915—921. — 481—960 с.
- Лингвистический историко-топонимический словарь Кубани: ок. 2000 статей / Сост. В. П. Абрамов. — Справочное издание. — М.: «ФЛИНТА»: «Наука», 2013. — 432 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-9765-1750-9 («ФЛИНТА»), 978-5-02-037933-6 («Наука»).
- Пастбищный хребет // БСЭ [51 т. + 2 кн. предм.-алф. указ.] / Глав. ред. Б. А. Введенский. — 2-е изд. — М.: «Советская Энциклопедия», 1955. — Т. 32 (Панипат — Печура). — С. 209. — 648 с. — 300 000 экз.
- Пастбищный хребет, Скалистый хребет // Краткая географическая энциклопедия [5 т.] / Глав ред. А. А. Григорьев. — М.: «Советская Энциклопедия», 1962. — Т. 3 (Милос — Союз ССР). — С. 217, 500—501. — 580 с. — 81 300 экз.
- Скалистый хребет // БСЭ [в 65 т. + 1 т. без номера (СССР)] / Под. ред. К. Е. Ворошилова, А. Я. Вышинского, П. И. Лебедева-Полянского, А. Лозовского, Ф. Н. Петрова, Ф. А. Ротштейн, О. Ю. Шмидта, Е. М. Ярославского. — 1-е изд. — М.: «Советская Энциклопедия», 1945. — Т. 51 (Серна — Созерцание). — С. 455. — 45 000 экз.
- Скалистый хребет // БСЭ [51 т. + 2 кн. предм.-алф. указ.] / Глав. ред. Б. А. Введенский. — 2-е изд. — М.: «Советская Энциклопедия», 1956. — Т. 39 (Сигишоара — Соки). — С. 203. — 664 с. — 300 000 экз.
- Скалистый хребет // БСЭ [30 т. (т. №24 в 2 кн.) + 1 кн. алфав.-именн. указ.] / Глав. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: «Советская Энциклопедия», 1976. — Т. 23 (Сафлор — Соан). — С. 491. — 640 с. — 631 000 экз.
- Скалистый хребет // Географический энциклопедический словарь / Глав. ред. А. Ф. Трёшников, ред кол. Э. Б. Алаев и др. — 2-е изд., доп. — М.: «Советская Энциклопедия», 1989. — С. 438. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
- Скалистый хребет // География России. Энциклопедический словарь / Глав. ред. А. П. Горкин. — М.: «Большая Советская Энциклопедия», 1998. — С. 540. — 800 с. — 35 000 экз. — ISBN 5-85270-276-5.
- Терская область // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Издатели: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1901. — Т. XXXIII (Термические ощущения — Томбази). — С. 82—90. — 478 с.
- Чёрные горы = Черныя горы // Энциклопедический словарь [в 86 томах] / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Издатели: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, 1903. — Т. XXXVIIIA (Человек — Чугуевский полк). — С. 688. — 483-958 с.
- Рыжиков В. В. География Чечено-Ингушской АССР. — Гр.: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1973. — С. 14—17. — 100 с. — 30 000 экз.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. Скалистый хребет // Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. — 2006. — на поисковике сайта «Академик».