Ғаспыралы Шәфиҡа Исмәғил ҡыҙы
Эссэлэмэгэлэйкум уэ рэхмэтуллаhу уэ бэрэкэтуhy Кэзерле мухэрирзэр Ғаспыралы Шәфиҡа Исмәғил ҡыҙы (ҡырымтат. Şefiqa Gasprinskaya, Şefiqa Gaspıralı; 14 октябрь 1886 йыл—31 август 1975 йыл) — ХХ быуат башында «Ҡырым мосолман ҡатын-ҡыҙҙарының башҡарма комитеты» («Кадынлар гюню» баш. «Ҡатындар көнө») ҡырым-татар хәрәкәте лидеры. Ислам өсөн үҙенсәлекле күренеш булған мосолман ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте уның исеме менән бәйле.
Билдәле ҡырым-татар мәғрифәтсеһе, йәдитселек лидеры Исмәғил Ғаспыралының ҡыҙы. Әзербайжан Демократик Республикаһына нигеҙ һалыусы Нәсиббәк Уҫаббәковтың ҡатыны.
Эшмәкәрлеге үҙгәртергә
1905 йылда Шәфиҡа атаһы Исмәғил Ғаспарлы ойошторған Ҡырымда беренсе мосолман ҡатын- ҡыҙҙар "Әлем-и нисван " («Ҡатын-ҡыҙҙар донъяһы»), журналына ҡушымта Тәржиман-Переводчикъ гәзитенең редакторы була. Гәзит ҡырым татарҙары телендә нәшер ителә.
1917 йылдың 1-11 майында Шәфиҡа Ғаспарлы Мәскәүҙә Бөтә Рәсәй мосолмандары съезы эшендә Ҡырым делегацияһы составында ҡатнаша. Һуңыраҡ ул 1917 йылдың 9 декабрендә Баҡсаһарайҙа үткән Ҡырым татарҙарының I Ҡоролтайына делегат итеп һайлана һәм Симферополь ҡатын-ҡыҙҙар педагогия училищеһы директоры итеп тәғәйенләнә. Был училищеның уҡыусылары ҡулъяҙма рәүешендә «Ненкеджан» журналын сығара, журналдың 1922 йылғы һаны һаҡланған. Унда биш йыл уҡыусылар ошондай баҫманы сығара башларға йыйынғаны хаҡында яҙыла. Шуға күрә 1917 йылда махсус ҡатын-ҡыҙҙар журналы менән етәкселек итеү тәжрибәһенә эйә булған Шәфиҡа Ғаспыралыны «Ненкеджан» журналын нәшер итеү идеяһы дәртләндереүе мөмкин.[1] Ҡырым татарҙарының сәйәси һәм хоҡуҡи өлкәлә ҡатын-ҡыҙ мәсьәләһен хәл итеүгә йылдам алға китеше булып 1917 йылдың декабрендә иғлан ителгән Ҡырым Халыҡ Республикаһы Конституцияһына ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың тигеҙлеге тураһындағы абзацты индереү тора. Ләкин был башланғыстар ғәмәлгә ашырылмай ҡала..[2]
Ҡырым татарҙарының Милли үҙидараһы тар- мар ителгәндән һуң, Ҡырымдан китә һәм Баҡыға, күсенә,.унда педагогия училищеһы ойоштора.
Әзербайжан милли хөкүмәте ҡолатылғандан һуң уның ире Нәсиббәк Уҫаббәков атып үлтерелә, һәм Шәфиҡа Төркиәгә эмиграцияға китә, һуңынан унда балалар йорто мөдире булып эшләй. 1930 йылда Шәфиҡа Ғаспыралы Истанбулда " Ҡырым татар ҡатын-ҡыҙҙары союзы"на нигеҙ һала һәм уның етәксеһе була. Бынан тыш, ҡырым татар эмигранттары проблемалары һәм хәйриәлек менән шөғөлләнә.
Шәфиҡа Ғаспыралы (Гаспирали) 1975 йылдың 31 авгусында вафат була, Истанбулда Зинджирлик зыяратында ерләнә.[3].
Шәхси тормошо үҙгәртергә
Ул 1906 йылда Нәсиббәк Уҫаббәковҡа (Йософбейли) кейәүгә сыға. Был никахтан улдары Ниязи һәм ҡыҙы Зехрә тыуа, ләкин иренең килеп тыуған проблемалар арҡаһында Шәфиҡа Гәнжәнән (Елизаветполь) китә Һәм Баҡсаһарайға ҡайта. Баҡсаһарайҙа ул большевиктар тарафынан баҫып алынғанға тиклем йәшәй.
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ /«Женский вопрос» на страницах изданий И. Гаспринского и его влияние на развитие крымскотатарской журналистики начала ХХ в.
- ↑ Губернский, Богдан. «Грешно оставлять их темными, как животных». Крым Реалии (3 март 2016). Дата обращения: 17 октябрь 2022. Архивировано 17 октябрь 2022 года.
- ↑ Хаблемитоглу, Шенгюл, Хаблемитоглу, Наджип. Шефика Гаспирали и тюркское женское движение в России (1893—1920) = Şefika Gaspiralı ve Rusya'da Türk Kadın Hareketi (1893-1920). — Стамбул: Toplumsal Dönüşüm, 2004. — С. 672. — ISBN 975-6-44880-6.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Ганкевич В. Ю. И Роле. ГАСПРИНСКИЙ һәм уның ғаиләһе XIXXX быуат сигендә ҠЫРЫМ татар ҡатын—ҡыҙҙары араһында халыҡ мәғарифын үҫтереүҙә ҡатнаша/ Ҡырым һәм Рәсәй: өҙлөкһөҙ тарихи яҙмыштар һәм мәҙәниәт. Республика фәнни-йәмәғәт конференцияһы материалдары. Симферополь, 1994, 19-21 бб.
- Абдулваапов. Н. Гаприн Шефикаһы / Ҡырым татар мәҙәниәте эшмәкәрҙәре (19211944): Библиографик һүҙлек. Симферополь: Доля, 1999, 69-сы бит.