Аҡсурина Зөһрә Әсфәндиәр ҡыҙы
Аҡсурина Зөһрә Әсфәндиәр ҡыҙы (татар. Зөһрә Акчурина), Биби-Зөһрә Әсфәндиәр ҡыҙы Гаспралы (Гаспринская) (татар. Биби-Зөһрә Әсфәндияр кызы Гаспралы (Гаспринская); ҡыҙ фамилияһы — Аҡсурина, урыҫ телле документтарҙа: Зөһрә (Биби-Зегра) Әсфәндиәр ҡыҙы Аҡсурина (татар. Зухра (Биби-Зегра) Асфандияровна Акчурина); 1862, Сембер губернаһы — 13 апрель 1903, Баҡсаһарай) — беренсе татар ҡатын-ҡыҙ-журналисы, «Тәржемән-Переводчикъ» гәзитен нәшер итеүселәрҙең береһе.
| Аҡсурина Зөһрә Әсфәндиәр ҡыҙы | |
| татар. Зөһрә Акчурина | |
 | |
| Зат | ҡатын-ҡыҙ |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
 Рәсәй империяһы |
| Тыуған көнө | 1862 |
| Тыуған урыны | Старотимошкино[d], Сенгилеевский уезд[d], Сембер губернаһы[d], Рәсәй империяһы |
| Вафат булған көнө | 13 апрель 1903 |
| Вафат булған урыны | Таврида губернаһы[d], Рәсәй империяһы |
| Ерләнгән урыны | Сынйырлы мәҙрәсә |
| Хәләл ефете | Ғаспыралы |
| Балалары | Ғаспыралы Шәфиҡа Исмәғил ҡыҙы һәм Ғаспыралы Рифат Исмәғил улы |
| Һөнәр төрө | журналист |
Ҡырым татарҙарының күренекле мәғрифәтсе Исмәғил Ғаспыралының ҡатыны, шулай уҡ «Тәржимән-Переводчикъ» нәшриәте гәзите журналистары — Ғаспыралы Рифат һәм Ғаспыралы Шәфиҡаның әсәһе,
Биографияһы үҙгәртергә
Зөһрә Әсфәндиәр ҡыҙы Аҡсурина 1862 йылда Сембер губернаһы[1] Сенгилеев өйәҙе Иҫке Тимошкино ауылында билдәле татар кенәзе нәҫеленән булған Аҡсуриндар ғаиләһендә тыуған. Атаһы-Әсфәндиәр Аҡсурин, әсәһе — Фатима Аҡсурина.
Зөһрәнең бала сағы Коромысловка ауылында үтә. Бала саҡтан уҡ ул матурлығы, етеҙлеге, үҙенә хас үҙенсәлекле, аҡыллылығы менән тиҫтерҙәренән айырылып тора. Өйҙә уҡый, гувернанткаһы мәрйә (урыҫ) була. Ул үҙ заманы өсөн яҡшы белем һәм мосолман тәрбиәләһе ала. Аҫыл заттар ғаиләһе өлгөһөндә ата- әсәһе гувернантканы урыҫтарҙан яллай. Ул Зөһрәне рус теле һәм әҙәбиәтенән,, музыканан уҡыта. Ғаяз Исхаҡи гувернантка тураһында 1914 йылда «Ил» гәзитендә түбәндәгеләрҙе яҙа:
|
Гувернантка ҙур белемгә эйә булмаһа ла, башҡа донъянан, рус тормошонан килеүе, Рәсәйҙең сәскә атҡан әҙәбиәте менән әҙ генә булһа ла таныш булыуы, бәләкәй Зөһрәнең фантазияһына яҡшы аҙыҡ биреүе, уның аң даирәһен, фекерләүен киңәйтеүгә булышлыҡ итә. | 
|
Исмәғил Ғаспыралы үҙгәртергә
Атаһының ағаһы Ибраһим Ҡурамшай улы Аҡсурин (1859?), Сембер кадет корпусы тамамлағас, дауаланырға Зөһрә менән бергә Ҡырымға китә. 1880 йылда Акчуриндар Ҡырымда Баҡсаһарай ҡалаһы башлағы Исмәғил Ғаспыралы менән танышалар. Исмәғилдең «Рус мосолманлығы» брошюраһы менән танышып, Аҡсуриндар Рәсәй мосолмандары ихтыяждары өсөн рус һәм Европа мәҙәниәтен үҙләштереү кәрәклеге тураһындағы уның ҡараштарына хайран ҡала. Зөһрә менән тәүге осрашыуы тураһында Исмәғил Ғаспыралы түбәндәгеләрҙе иҫенә төшөрә: «Миңә уның өҫтөндә һыу ҡайнамай кеүек тойолдо»
Семберға ҡайтҡас, Зөһрә беренсе булып Исмәғил Ғаспыралыға хат яҙа. Хаттар алышып, бер аҙҙан улар «яҙмыштарын бәйләргә» ҡарар итә. 1881 йылда Макарджи йәрминкәһендә осрашып, Ғаспыралы Ибраһим Аҡсуриндан Зөһрәнең атаһына яусы булырға һорай, әммә ризалыҡ алмай.
Исмәғил үҙе Коромысловкаға барырға ҡарар итә. Күрше урыҫ ауылында туҡталып, ул Зөһрәгә килеүе тураһында хәбәр ебәрә. Ләкин Асфандияр әфәнде ҡыҙын күренекле дворян нәҫәләнән булған Исмәғил Ғаспыралыға кейәүгә бирергә ризалашмай[2]. Әммә йәштәр бергә булырға ҡарар итә. Төндә Аҡсурин баҡсаһында ике шаһит ҡатнашлығында ул ваҡыттағы никах тураһында үҙенсәлекле килешеүгә ҡул ҡуйыла: алдым-бирҙем (взял-отдал). Иртән уны Әсфәндиәргә тәҡдим итәләр. Ҡыҙҙың атаһы заводта эште туҡтатырға һәм эшселәргә саҡырылмаған ҡунаҡты туҡмарға бойора. Шул ваҡытта Зөһрә балконға йүгереп сыға һәм: «Мин һинеке! Мин мәңге һинеке буласаҡмын!» — тип ҡысҡыра. Исмәғил Ғаспыралыны ҡала башлығының алтын менән сигелгән мундиры ҡотҡара, шуға күрә эшселәр бындай мундирҙағы кешегә ҡул күтәрергә баҙнат итмәй.
Исмәғил Ғаспыралы, яҡлау өмөтө менән, Өфө ҡалаһы мөфтөйө Тәвкилев Сәлимгәрәй Шәңгәрәй улына китә. Мөфтөй шаһиттар алдында ҡул ҡуйылған килешеүҙе дөрөҫ тип иҫәпләй һәм ырыу башлығы Тимербулат Ҡурамшин улы Аҡсуринға эште тыныс юл менән хәл итергә тәҡдим итә. Бынан һуң Аҡсуриндар туй тантанаһы үткәрергә ҡарар итә.
Ғаяз Исхаҡиҙың «Исмаил-бек, Зөһрә ханым Ғаспыралы» туй сараһы тураһындағы мәҡәләһе, И. Ғаспыралы үлгәндән һуң «Ил» гәзитендә баҫылып сыға. Ул Аксурин ғаиләһендә ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Ибраһим Аксурин менән Махбубзамал Аксурина яуап мәҡәләләрендә: туй сараһы башта ике ғаилә араһындағы мөнәсәбәттәргә күләгә һалһа ла, һуңыраҡ улар араһында дуҫлыҡ урынлаштырыла, тип һыҙыҡ өҫтөнә алалар. Ризаитдин Фәхретдин үҙенең «Күренекле ханымдар» исемле хеҙмәтендә Зөһрә Аҡсуринаны «татар ҡатын-ҡыҙҙары араһында ынйы» тип атай һәм, туғандарының риза булмауына ҡарамаҫтан, мәғарифҡа хеҙмәт итергә теләге көслө булыу сәбәпле, үҙенең Сембер губернаһын ҡалдырып, Баҡсаһарайға китеүен билдәләй.
Гәзиттә эшләү үҙгәртергә
32 йәшлек И. Ғаспыралы 1883 йылдың апрелендә «Терджиман-Переводчик» гәзитен урыҫ һәм татар телдәрендә сығарыуға рөхсәт ала. 21 йәшлек Зөһрә Аҡсурина иренең башланғысын хуплай: үҙенең бүләген һәм биҙәүестәрен гәзит сығарыуға тотона. 5-6 йыл дауамында Зөһрә гәзитте рәсмиләштереү, документациялау, яңы яҙылыусыларҙы йәлеп итеү буйынса бөтә эште алып бара.
Гәзит сыға башлағас, улар баҫма машинаһын ҡул менән әйләндерә, баҫтыра, адрес яҙа, марка йәбештерә, почтаға килтерә. Гәзиттең сираттағы һанын ебәргәндән һуң, яҙылыусыларға яңыһы өҫтөндә эшләй башлайҙар. Исмәғил Ғаспыралы гәзиттең рус өлөшө өсөн мәҡәләләрҙе ғәҙәттә рус телендә яҙа, ә Зөһрә Аҡсурина яҙған текстарҙы төҙәтә, ябайлаштыра һәм татар теленә тәржемә итә. Гәзит аҙнаһына 1-2 һан сыға, бәләкәй форматлы гәзиттең бер яғында рус телендә, икенсеһендә татар телендә текст урынлаша.
Гәзит тиражы ла арта, әгәр беренсе йылда (1883) гәзитте 320 яҙылыусы алһа, 1884 йылда — 406 яҙылыусы, ә 1885 йылда — 1000 яҙылыусы. Гәзит үҙенең сығымдарын XX быуат башында ғына ҡаплай башлай. 20 йыл Эсендә Исмәғил Ғаспыралы Һәм Зөһрә Аҡсурина үҙҙәренең даими уҡыусыларын булдыра ала. Исмәғил эш менән башҡа ҡалаларға киткәндә, гәзит сығарыу тулыһынса Зөһрә Аҡсурина күҙәтеүе аҫтында була. Ул хаттарға яуаптар яҙа, гәзит өсөн Волга-Урал төбәгенә арналған мәҡәләләр әҙерләп баҫтыра.
Гәзит аяҡҡа баҫҡас, Зөһрә Аҡсурина редакцияға хеҙмәткәрҙәр ала һәм гәзит эшенә ағаларын йәлеп итә[3]. Ул, ярҙамсыларына гәзит эше буйынса бурыстарҙың бер өлөшөн тапшырып, ҡыҙҙар өсөн өлгөлө мәктәп булдырыу менән шөғөлләнә.
Баҡсаһарай ҡалаһы башлығы Мостафа Дауыт улы Зөһрә Аҡсуринаны «Рәсәйҙең мосолман ҡатын-ҡыҙҙары араһында беренсе журналист» тип атай һәм Ҡырым төркиҙәре исеменән уға алтын брошь бүләк итә. Ҡазан вәкилдәре уны «милләт әсәһе» тип атайҙар[4].
Мәктәп үҙгәртергә
1893 йылда Зөһрә Аҡсурина Баҡсаһарайҙа үҙ аҡсаһына асҡан ҡыҙҙар өсөн яңы ысул башланғыс мәктәпте ун йыл етәкләй. Мәктәп Сынйырлы мәҙрәсә эргәһендә 1883 йылдан алып эшләп килгән малайҙар өсөн башланғыс мәктәп өлгөһөндә асыла.
Вафаты үҙгәртергә
1903 йылдың 13 апрелендә Зөһрә Аҡсурина ҡорһаҡ тифы менән аурый һәм 41 йәшендә вафат була. Уның ҡәбере беренсе Ҡырым хандары кәшәнәһенә инеү урынында ята. 1914 йылда Исмәғил Ғаспыралы вафат булғас, уны "Сынйырлы мәҙрәсәһе биләмәһендәге Зөһрә Аҡсурина менән бер зыяратта ерләйҙәр.
Ризаитдин Фәхретдин Зөһрә ханымдың вафатынан һуң Исмәғил Ғаспыралы исеменә Рәсәйҙең бөтә мөйөштәренән өс йөҙгә яҡын ҡайғы уртаҡлашыу хаты һәм телеграммаһы килеүен билдәләй.
Ғаиләһе үҙгәртергә
Ире — Исмәғил Ғаспыралы (1851—1914)
Хәтер үҙгәртергә
2015 йылдың авгусында «Йософ Аҡсура: мираҫ һәм хәҙерге заман» халыҡ-ара конференцияһы үтә, унда бер нисә көн дауамында — тәүҙә Ҡаҙанда, һуңынан Ульяновскиҙа һәм Старотимошкино (Иҫке Тимошкино) ырыу алпауытында — Рәсәй һәм Төркиә ғалимдары Аҡсуриндар нәҫеленең тарихы тураһында докладтар уҡый. Был конференция сиктәрендә Иҫке Тимошкино ауылы китапханаһына Зөһрә Гаспринская-Аҡсурина исеме бирелә.[5]
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ хәҙер Ульяновск өлкәһе
- ↑ Беренче хатыны — Самур Хәсән
- ↑ Габдулла Тукайга багышланган портал
- ↑ krumza.livejournal.com. Дата обращения: 26 март 2022. Архивировано 9 май 2021 года.
- ↑ «Барыш районы сайты», <http://barysh.org/about/info/news/13124/>. Проверено 28 июль 2016. 2017 йыл 19 ғинуар архивланған.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Татар энциклопедик һүҙлеге. Ҡазан: ТАТАР энциклопедияһы институты, 1999. ISBN 0-9530650-3-0.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Аҡсуриндар Нәҫеле
- Зөһрә Аҡсурина (недоступная ссылка)
- Динара Тибаева; История Зухры Гаспринской - история о сильной женщине, Старотимошкино, Ульяновская область.: Жемчужина татарской культуры.
- Как симбирянка Биби-Зухра Акчурина стала «матерью нации». 2014-03-06.
- А. Х. Махмутова. Акчурина-Гаспринская, Зухра (1862-1903).
- А. Х. Махмутова "Ощущение было такое, как будто всего меня ошпарили кипятком" (Зухра и Исмаил Гаспринские) // Гасырлар авазы - Эхо веков. — 2014. — В. 3—4. — С. 118–125. — ISSN 2073-7475.
- Зухра Акчурина-Гаспринская (1862–1903), не бывает нации без её матерей. 2020-04-30.
- Казанские бренды начала XX века – мыло и чернила – выпускали с его портретом. 2021-03-13.
- Реформатор Исмаил Гаспринский и его любовь к Зухре. 2021-09-03.