Исмәғил Ғаспыралы
Исмағил Мостафа улы Ғаспыралы (Гаспринский) (ҡырымтат. اسماعیل مصطفى اوغلى گاسپرينسكى, İsmail Mustafa oğlu Gasprinskiy (Gaspıralı), Исмаил Гаспринский; 8 (21) март 1851 йыл — 11 (24) сентябрь 1914 йыл) — ҡырым татар халҡының атаҡлы азаматы, мәғрифәтсе, нәшриәтсе, сәйәсәт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы һәм педагог. Йәшәү дәүерендә үк Рәсәй империяһының бөтә мосолман халыҡтары араһында киң билдәлелек яулай.
| Исмәғил Ғаспыралы | |
| ҡырымтат. İsmail Gasprinskiy (Gaspıralı) | |
 | |
| Тыуған көнө | |
|---|---|
| Тыуған урыны |
Авджикой |
| Вафат булған көнө |
11 (24) сентябрь 1914 (63 йәш) |
| Вафат булған урыны |
Бахчисарай |
| Гражданлығы |
Рәсәй империяһы |
| Атаһы |
Мустафа Али-оглы |
| Әсәһе |
Фатма-Султан Темир-Гази-кызы (т. и. Кантакузова) |
| Тормош иптәше | |
| Наградалары һәм премиялары | |
| Автограф |
|
 Исмәғил Ғаспыралы Викимилектә | |
Ислам динендә йәдитселек, төрки донъяһында пантюркизм тәғлимәтенә нигеҙ һалыусыларының береһе.[1].
Биографияһы
үҙгәртергәТаврия губернаһының Ялта өйәҙе (хәҙер Ҡырым Республикаһы) Ғаспыра ауылында Рәсәй империяһы армия офицеры Мостафа Әли улы Ғаспыралы (Гаспринский) һәм уның ҡатыны Фатма-Султан Темир-Гази ҡыҙы (ата фамилияһы Кантакузова) ғаиләһендә тыуа.[2] Башланғыс мәктәптә, Симферополь ирҙәр гимназияһында, һуңынан Воронеж хәрби уҡыу йортонда, 2-се Мәскәү хәрби гимназияһында белем ала. Ҡырымға ҡайтып, мәктәптә уҡытыусы булып эшләй. 1871 йылда Францияға күсә; 1874—1875 йылда Төркиәлә йәшәй. Йәнә Ҡырымға ҡайтып, Баҡсаһарай ҡала Думаһы депутаты булып һайлана. 1879—1884 йылдарҙа — Баҡсаһарай ҡала башлығы.
1879 йылдан башлап, Исмәғил Ғаспыралы ҡырымтатар телендә үҙ гәзитен сығарырға ынтыла. 1879—1880 йылдарҙа был гәзит «Файдалы эглендже», 1881 йылда «Закон» исеме менән сыға. 1883 йылдың апреленән башлап, Исмәғил Ғаспыралы «Переводчик-Терджиман» тип аталған гәзит баҫтырырға рөхсәт ала — был гәзит ҡырымтатар һәм рус телендә сыға. Оҙаҡ йылдар буйы был гәзит Рәсәйҙең берҙән-бер төрки телле баҫмаһы булып килә; XX быуат башында донъяның иң оло мосолман баҫмаһына әүерелә. 35 йыл самаһы сығып килгәс, 1918 йылда гәзит ябыла.
«Терджиман» гәзите аша Исмәғил Ғаспыралы тәғлимәте Рәсәйҙең бар мосолман төбәктәре буйлап (Башҡортостанда, Татарстанда, Ҡаҙағстанда, Ҡырғыҙстанда, Хива һәм Бохара ханлығында, Төрөкмәнстанда, Тажикстанда, Әзербайжанда) таралып килә. Шулай уҡ, гәзит сит илдәрҙә лә — Иранда, Ҡытайҙа, Төркиәлә, Мысырҙа, Болгарияла, Францияла, Швейцарияла, АҠШ-ла тарала. Ғаспыралының үҙ фекеренсә, уның гәзите Рәсәйгә ҡарағанда сит ил мосолмандары араһында киңерәк билдәлелек ала. Уның гәзитендә сыҡҡан мәҡәләләрҙе башҡа илдәрҙең күп баҫмалары күсереп баҫтырып тора.
1886 йылдан «Терджиман» гәзитенә «Иғландар бите» исемле ҡушымта сыға башлай. 1905 йылда Ғаспыралы «Алеми Нисван» («Ҡатын-ҡыҙ донъяһы») тип аталған ҡырымтатар ҡатын-ҡыҙҙары өсөн тәүге журнал баҫтыра башлай; был журналды уның ҡыҙы Шефика мөхәррирләй. 1906 Ғаспыралы тыуған телендә «Ха-ха-ха» исемле тәүге көлкө-мәҙәк журналын нәшер итә башлай. Һуңыраҡ ул тағы бер аҙналыҡ баҫма — Рәсәйҙең Дәүләт Думаһының мосолман фракцияһының «Миллет» исемле гәзитен сығара башлай.
Йәдитселек — мосолман халыҡтары араһында белем биреүҙе яңыртыу һәм донъяуи яйға күсеү йүнәлеше — шулай уҡ Исмәғил Ғаспыралы исеме менән бәйле. Ғаспыралы халыҡ мәғарифын үҙгәртеп төҙөү нигеҙҙәрен әҙерләй; уның яңы белем биреү методтары Ҡырымдан тыш башҡа күп мосолман төбәктәрҙә — Башҡортостанда, Татарстанда, Ҡаҙағстанда, Ҡырғыҙстанда, Тажикстанда, Төркиәлә, Төрөкмәнстанда, Үзбәкстанда, Әзербайжанда, Төньяҡ Иранда һәм Көнсығыш Ҡытайҙа ғәмәлгә киң индерелә башлай. Хәҙерге Башҡортостанда һәм күрше төбәктәрҙә яңы уҡытыу тәрибе күпселек мәҙрәсәләрҙә (миҫал өсөн, Рәсүлиә, Ғосманиә, Хөсәиниә мәҙрәсәлерәндә) индерелә. Ғаспыралы тарафынан яҙылған яңы дәреслектәр һәм уҡыу әсбаптары яңы методлы милли мәҙрәсәләрҙә киң ҡулланыла. Уларҙың араһынан «Ходжа и субъян» («Балаларҙың уҡытыусыһы») дәреслеге киң билдәлек яулай.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергәИҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Тадеуш Свентоховский, Brian C. Collins. Historical dictionary of Azerbaijan. — USA: Scarecrow Press, 1999. — С. 57. — 145 с. — ISBN 0810835509.Оригинал текст (инг.)
Gaspirali (Gasprinski) Ismail Bey (1851-1914) - A Crimean Tatar, one of the founders of Pan-Turkism. His newspaper, Tarjiman (Interpreter) began publication in 1883 in Bakhchisaray (Crimea) with support from the Baku millionaire Zeynal Abdin Taghiyev. In response to the dangers of Pan-Slavism, Gaspirali preached the unity of Turkic peoples within the Russian Empire. Although he wrote of one great qavm (nation) of all Turks, he stopped short of calling for political action - an unrealistic prospect in any case, given the repressive climate of the epoch. The Turkic unity that he envisaged had spiritual, linquistic, and cultural qualities, expressed in the slogan: "Unity of language, thought, and work".
The first step toward this goal was to be creation of a literary idiom that served all Turks, from Balkans to the Great Wall of China. Such a language, based on simplified Ottoman, was in fact forged in the columns of the Tarjiman and taught in the jadidist (modernized) schools. With time, this language would be criticized as artificial and delaying the evolution of vernaculars of Turkic peoples into literary idioms.
- ↑ Исмаил Гаспринский
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Гаспринский И. Французские письма. — Симферополь, 2003
- Гаспринский И. Русское мусульманство. Мысли, заметки и наблюдения. — Симферополь, 1881
- Гаспринский И. Русско-восточное соглашение. Мысли, заметки и пожелания. — Бахчисарай, 1896
- Ганкевич В. Ю. На службе правде и просвещению. Краткий биографический очерк Исмаила Гаспринского (1851—1914). — Симферополь, 2000
- Ганкевич В. Ю., Шендрикова С. П. Исмаил Гаспринский и возникновение либерально-мусульманского политического движения. — Симферополь, 2008
- Машкевич А. А. Выдающийся просветитель Исмаил Гаспринский и развитие прогрессивной педагогической мысли народов Востока во второй половине XIX века. — Алматы, 2002
- Яблоновська Н. Проблема діалогу культур на сторінках газети І. Гаспринського «Терджиман» // Збірник праць Науково-дослідного центру періодики. — 2005. — Вип. 13. — С. 139—146.
- Fisher A. W. Ismail Gaspirali. Model Leader for Asia// Tatars of the Crimea.Their Struggle.- Durham-London, 1988.
- Lazzerini E. J. Ismail Bey Gasprinskii (Gaspirali): the Discourse of Modernism and the Russians// Tatars of the Crimea. Their Struggle. — Durham-London, 1988
- Devlet N. Ismail Bey Gaspirali. — Ankara, 1988
- Абдирашидов З. Исмаил Гаспринский и Туркестан в начале ХХ века: связи-отношения-влияние. Ташкент: Akademnashr, 2011
- Гаспринский Исмаил: историко-документальный сборник / Сост. С. Рахимов. — Казань: «Жыен», 2006
- Червонная С. Пантюркизм и панисламизм в российской истории]// Отечественные записки. — 2003. № 5 [ [1] 2013 йыл 4 ноябрь архивланған.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Электронный каталог крымскотатарской библиотеки им. И. Гаспринского 2013 йыл 18 июнь архивланған.
- Официальный сайт библиотеки им. И.Гаспринского 2015 йыл 4 май архивланған..
- Рустам Шукуров. Исмаил Гаспринский. Проект Счастья 2016 йыл 5 март архивланған.
- Гаспринский Исмаил (из Казанской энциклопедии)
- Исмаил Гаспринский: взгляд из Татарстана
- Гаспринский Исмаил Мустафович (1851—1914)
- Байрамов Энвер Зубеирович. «Великий просветитель российских мусульман Исмаил Гаспринский»
- Асабалык кырымтатар медений тарихий сайт. Исмаил Гаспринский(недоступная ссылка)
- Что объединяет сиониста, крымско-татарского просветителя и лидера караимов
- Абдирашидов З. Аннотированная библиография туркестанских материалов в газете «Таржуман» (1883—1917)(недоступная ссылка)/ Central Eurasian Research Series No. 5, ISBN 978-4-904039-29-8