Шадт Булат
Шадт Булат (Булатов Шаймурат Минлигалеевич) (25 декабрь 1909, Башҡортостан Республикаһының Шаран районы Йәнәхмәт ауылы — 17 март 1943, Үҙәк фронт) — мари совет шағиры, тәржемәсе, журналист, педагог. СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы.
| Шадт Булат | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
 Рәсәй империяһы.svg){kind=small} СССР |
| Хеҙмәт итеүе | СССР |
| Псевдоним | Шадт Булат |
| Тыуған көнө | 25 декабрь 1909 |
| Тыуған урыны | Йәнәхмәт, Бәләбәй өйәҙе, Өфө губернаһы, Рәсәй империяһы |
| Вафат булған көнө | 17 март 1943 (33 йәш) |
| Вафат булған урыны | Троснянский район[d], Орёл өлкәһе, РСФСР, СССР |
| Туған тел | Мари теле |
| Һөнәр төрө | шағир, уҡытыусы, журналист, тәржемәсе, уҡытыусы |
| Уҡыу йорто | Н. К. Крупская исемендәге Мари дәүләт педагогия институты |
| Әүҙемлек осороноң тамамланыуы | 1943 |
| Һуғыш/алыш | Бөйөк Ватан һуғышы |
| Жанр | шиғыр[d], повествовательная поэзия[d], театр пьесаһы[d] һәм тәржемә |
| Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре |
 |
| Юғалтыуҙың хәрби классификацияһы | яуҙа һәләк була[d] |
Биографияһы
үҙгәртергәКрәҫтиән ғаиләһендә тыуған. 1920 йылда тиф ауырынан уның атаһы вафат була.
1926 йылда тыуған ауылында ете йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң, Башҡорт өлкә мәғариф бүлеге уны Мари автономиялы өлкәһенә Козьмодемьянск педагогия училищеһына уҡырға ебәрә. Бында ул тау мариҙар телен бөтә камиллығында үҙләштерә, шуға күрә уҡыуҙы тамамлағас, Балалар йортонда тәрбиәсе булып эшләй, рабфакта әҙерлек курстарында тау мариҙары телен һәм әҙәбиәтен уҡыта, район гәзите редакцияһында, Козьмодемьянскиҙа Мари китап нәшриәте филиалында эшләй.
1938 йылда ул Мари уҡытыусылар институтына уҡырға инә, уны тамамлағандан һуң «Рвезе коммунист» («Молодой коммунист») гәзитенең редакция хеҙмәткәре була, Мари АССР-ның Наркомпросында эшләй.
Фронтта һәләк булыуы
үҙгәртергәБөйөк Ватан һуғышы башланыу менән шағирҙы һаулығы буйынса фронтҡа алмайҙар. Өс ғариза яҙғандан һуң 1942 йылдың 22 ғинуарында уны Ҡыҙыл армияға алалар. 1942 йылдың мартында ул яралана һәм кире ҡайта. Ҡулы төҙәлгәс, шул уҡ йылдың авгусында Ш. Булат ҡабаттан фронтҡа барырға һорай башлай. 8 тапҡыр уны йыйылыу пунктынан ҡайтаралар. Башта ул Иванов өлкәһенә Гороховец өйрәнеү лагерына ебәрелә, санғы миномёт батальонына. Тиҙҙән уны 1-се айырым уҡсылар бригадаға күсерәләр һәм Үҙәк фронтҡа ебәрәләр. Сержант званиеһын бирәләр һәм ротаның политругы урынбаҫары итеп тәғәйенләйҙәр[1].
1943 йылдың 17 мартында хәрби операцияларҙың береһендә рота командиры яралана. Командирға медицина ярҙамын күрһәткән саҡта Ш. Булат һәләк була. Тросна районының (хәҙер Орел өлкәһе) Покровское ауылында туғандар ҡәберлегендә ерләнә. Үлгәндән һуң Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән наградлана.
Әҙәби эшмәкәрлеге
үҙгәртергә1937 йылдан — СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы.
Ш. Булат бала саҡтан көньяҡ мариҙарҙың фольклорын белгән, һөҙөмтәлә 1925 йылда «У илыш» («Яңы тормош») альманахында ул эшкәрткән 12 таҡмаҡ баҫтырып сығара.
Козьмодемьянскиға килгәс, ул йәштәр өсөн шиғырҙар яҙа башлай, шуға күрә уны комсомол шағиры тип һанағандар. Козьмодемьянск педтехникумында уҡыған саҡта Шадт йәмғиәт эшенә бик әүҙем ҡатнашып китә, башҡа студенттар менән ҡатнаша, гәзиткә үҙенең беренсе мәҡәләләрен яҙа[2]. Шағир күмәк кеше араһында сығыш яһарға ярата, үҙенең әҫәрҙәрен төрлө концерт залдарында күп һанлы аудитория алдында уҡый, бөтә йыйылыштарҙа, конференцияларҙа булырға тырыша һәм йәштәр менән бик тиҙ танышыу һәләтенә эйә була. Үҙенең ижадында ул йәштәр тормошон һәм уларҙың тыуған яҡ һәм бөтә ил файҙаһына хеҙмәтен данлай.
Кулаҡлыҡ менән ҡыйыу көрәшсе — «Ориш Макси» (1937) поэмаһының геройы — ауыл йәштәренең яратҡан образы булып китә [3].
Үҙенең беренсе китаптарын шағир 1933—1935 йылдарҙа яҙа һәм тау мариҙары телендә нәшер итә, ә «Петю» балалар пьесаһын ул яҙыусы һәм драматург Г. Евруш менән берлектә ижад итә.
Шадт Булат — көньяҡ һәм болон (луговой) мариҙарҙан берҙән-бер тау мари әҙәби телендә ижад иткән яҙыусы[4].
Боланмари (луговомарийский) телдә ул 1938 йылда яҙа башлай (шиғырҙар йыйынтыҡтары «Ший памаш» («Көмөш шишмә», 1940), «Родина ÿжеш» («Ватан саҡыра», 1943).
Ш. Булаттың күп кенә шиғырҙары 30-сы йылдарҙа ғәҙәткә ингән (В. Маяковский шиғриәте миҫалынан) баҫҡыс формаһында яҙылған. Иртә шиғырҙары риторик һәм лозунг характерҙа яҙылған. «Патыр курым» («Батыр быуаты») китабына индерелгән күп әҫәрҙәре автобиографик нигеҙле. Башҡа йыйынтыҡтары күпкә тәжрибәле. Уларҙа патриотизм темаһы асыла: кешенең Ватанға һөйөүе, төрлө милләт халыҡтарының берҙәмлеге һәм дуҫлығы. Шағирҙың 1940-сы йылғы йыйынтыҡҡа ингән «Ший памаш» («Көмөш шишмә») шиғыры хрестоматияға инде[5].
Һуғыш йылдарында уның өсөн төп тема — патриотизм темаһы. Яҙыусыларға яҙған хатынан:
«Беҙ үҙебеҙҙең һөйөклө Ватаныбыҙ өсөн ғүмерҙәребеҙҙе йәлләмәйәсәкбеҙ. Мин — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы, үҙемдең бурысымды — Һеҙҙең наказды намыҫлы башҡарасаҡмын һәм һеҙ, минең ҡәҙерле иптәштәрем, тағы ла нығыраҡ совет тылын нығытыу өсөн эшләгеҙ. Ҡыҙыл армияға ярҙам итегеҙ, Ватан патриотттары тураһында гүзәл әҫәрҙәр яҙығыҙ, осло ҡәләм менән икеләнеүселәрҙе һәм ҡурҡаҡтарҙы йәлләмәйсә фашлағыҙ!»
Үҙ һүҙҙәрен ҡеүәтләп ул фронт тормошон аңлау менән айырылып торған шиғырҙар ижад иткән: «Куатле Родина ӱжеш» («Ҡеүәтле Ватан саҡыра», 1941); «Отважный — кажнылан родной» («Отважный — һәр кемгә туған», 1942); «Людмила Павличенко» (1942); «Мемнан патыр соколна» («беҙҙең батыр ыласын», 1941)[6].
Ш.Булаттың әҫәрҙәре рус, татар, башҡорт һәм сыуаш телдәренә тәржемә ителгән. Шағир үҙе В. Жуковский, М. Ю. Лермонтов, Н. А. Некрасов, С. Маршак, В. Маяковский, Н. Островскийҙың әҫәрҙәрен мари теленә тәржемә иткән.
Төп әҫәрҙәре
үҙгәртергәШ. Булаттың төп әҫәрҙәре мари телендә һәм рус теленә тәржемәләнгән[7]:
Мари телендә
үҙгәртергә- Комсомольи: стихвлä. М., 1933. 48 с. Октябрь: поэма. М., 1933. 48 с.
- Патыр курым: стихвлä (Отважные: стихи). М., 1935. 80 с.
- Петю: анжыктымаш (Петя: пьеса). М., 1935. 24 с.
- Ший памаш; Канымаш: почеламут-влак // Пиалан илыш. 1939. № 2. С. 51-52.
- Кӱслезын мурыжо; Пиалаҥын у ялна; Гӱльбану: почеламут-влак да поэма гыч ужаш // Пиалан илыш. 1939. № 3. С. 21, 38, 104—105.
- Ший памаш: почеламут сб. (Серебряный родник: стихи). Йошкар-Ола,1940. 32 с.
- Родина ӱжеш: почеламут-сб. (Родина зовет: стихи). Йошкар-Ола, 1943. 24 с.
- Пеледше элем: ойырен налме почеламут сб. (Моя цветущая земля: избр. стихи). Йошкар-Ола, 1948. 96 с.
- Волгалтше шӱдыр: почеламут-влак (Яркая звезда: стихи). Йошкар-Ола, 1955. 72 с.
- Яратем: стихвлä, поэмывлä, пьеса (Люблю: стихи, поэмы, пьеса). Йошкар-Ола, 1957. 64 с.
- Акнаш: йоча ойлымаш ден пьеса да почеламут-влак сб. (Акнаш: сб. рассказов, пьес и стихов для детей). Йошкар-Ола, 1966. 52 с.
- Вäрет мамык гань лижӹ!; Патыр курым: стихвлä // Патыр курым. Йошкар-Ола, 1980. С. 180—184.
Рус теленә тәржемәләр
үҙгәртергә- Песня гусляра: стихи / пер. Э. Левонтина // Марийская поэзия. Йошкар-Ола, 1952. С. 8.
- Серебряный ручей: стихи / пер. Э. Левонтина // Марийская поэзия. М., 1960. С. 131—132.
- Серебряный ручей; Отважный, каждому родной; Песнь моему поколению: стихи / пер. Э. Левонтина, А. Казакова, С. Золотцева // Соловьиный родник. Йошкар-Ола, 1970. С. 77—79; 1979. С. 69—71; 1984. С. 57—60.
Хәтер
үҙгәртергә- Башҡортостанда Шадт булат исеме менән тыуған ауылындағы урам исемләнгән.
- Башҡортостанда тыуған ауылы Йәнәхмәттә шағир иҫтәлегенә һәйкәл ҡуйылған.
- Традиция буйынса тыуған илендә шағирҙың хәтер кисәләре үткәрелә[8].
- Халыҡ тау мари шағиры Г. Матюковскийҙың «Өс ул» поэмаһының бер өлөшө Шадт Булатҡа арналған.
Наградалары
үҙгәртергә- Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (үлгәндән һуң)
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ СССР, России, с. 39
- ↑ История Марийского края в лицах, 2015, с. 3737
- ↑ Мочаев, 2007, с. 5656
- ↑ Писатели МЭ, 2008, с. 122—123122—123
- ↑ История Марийского края в лицах, 2015, с. 38—3938—39
- ↑ История Марийского края в лицах, 2015, с. 3939
- ↑ Писатели МЭ, 2008, с. 123—124123—124
- ↑ В Шаране произведения Шадта Булата любят и стар, и млад (21 ғинуар 2005).
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- М. А. Александров, Е. Г. Мухаммед, Васина К. К. Шадт Булат // Мари АССР-Ы Яҙыусылар: биобиблиографический белешмә. — Йошкар-ола-Ол: Мари китап нәшриәте, 1976. — С. 52-54. — 368 . с. — 5000 экз.Ҡалып:Книга:Писатели Марийской АССР 1976
- Мухаммед Е. Г., Васина К., Г. З. Зайний. Шадт Булат // Мари АССР-Ы Яҙыусылар: белешмә биобиблиографический / Отв. В. А. Селин. — Йошкар-ола-Ол: Мари китап нәшриәте, 1988. — 37-40. — 376 б. — 5000 экз.Ҡалып:Книга:Писатели Марийской АССР 1988
- Булат Шадт (Булатов Шаймуратов Минлигалиевич) // Мари биографик энциклопедияһы / Сост. Мочаев В. А. — Йошкар-ола-Ол: Мари биографик үҙәге, 2007. — 56. — 486 . с. — 2032 экз. — ISBN 5-87898-357-0.
- Шадт Булат // марий эл яҙыусылары: белешмә биобиблиографический / Сост. Васинкин а, в. Абукаев — Йошкар-ола-Ол: Мари китап нәшриәте, 2008. — С. 122-124. — 752 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7590-0966-5.
- Булат Шадт (Булатов Шаймуратов Минлигалиевич) // Марий Эл Республикаһы Энциклопедияһы / Отв. ре. И. — Йошкар-ола-Ол, 2009. — С. 260. — 872 . с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
- Булат Шадт (Булатов Минлигалеевич Шаймуратов) // крайы тарихы мари затынан. 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк ватан һуғышы. — Йошкар-ола-Ол: Марнииять, 2015. — С. 37-39. — 374 б. — 500 экз. — ISBN 978-5-94950-070-5.