Хорват милли кейеме

Хорват милли кейеме
	Хорват милли кейеме
Ил	Хорватия
	Хорват милли кейеме Викимилектә

Хорват милли костюмы (хорв. hrvatska narodna nošnja) — Хорватия, Босния һәм Герцеговина, Сербияла, Венгрия, Австрия, Черногория һәм Румынияның бәләкәй ойошмаларында хорваттар кейгән традицион милли кейем.

Хорватияла Европа кейемен XIX быуатта уҡ кейәләр. XX быуаттың тәүге ун йыллығында, бигерәк тә Икенсе донъя һуғышынан һуң хорват ауылдарында ла ҡала күлдәктәре киң тарала. Хәҙер хорваттар көндәлектә көнбайыш стилендәге кейемдәргә өҫтөнлөк бирә, милли костюмдар йышыраҡ махсус ваҡиғалар һәм байрамдар, этник фестивалдәр, дини байрамы, туйҙарҙа кейелә.

Һәр мәҙәни-географик төбәк стиле, туҡымаһы, төҫө, формаһы буйынса айырылып торған үҙ кейеменә эйә. Был төбәк кейемдәренең билдәле бер өлөшө төбәкте үҙ контролендә тотҡан Австрия, Венгрия, Германия, Италия һәм Төркиә мәҙәниәте йоғонтоһонда була.

Кейемдең дөйөм һыҙаттары

Динар стилендәге ирҙәр костюмы

Төбәккә ҡарап, костюмдарҙың өс стиле бар: төньяҡта һәм көнсығышта паннон, континенталь йәки динар һәм яр буйы стиле^[1].

Ҡатын-ҡыҙ кейеме

Ҡатын-ҡыҙ кейеменең төп элементы булып туника формаһындағы күлдәк (хорв. košulja) йәки итәк (хорв. skutići) тора. Күлдәк оҙон — тубыҡҡа йәки балтырға тиклем, шулай ҡыҫҡа — билгә тиклем һәм ҡыҫҡа еңле булырға мөмкин (хорв. opleče, oplečak, йәки rukavci rukavi), шул рәүешле кофтаны ла хәтерләтә. Бындай күлдәктәр һәм словак, румын һәм украиндарҙа билдәле була. Ул төрлө төҫтәге сигеүҙәр йәки кайма менән биҙәлә. Уға башҡа кейем һәм биҙәүестәр өҫтәлә:

Итәк (хорв. kotula),
Куртка (хорв. djaketa, paletun, koret)
Алъяпҡыс (хорв. ogrnjač, pregjača) — туҡылған, тегелмәгән дүрт мөйөшлө туҡыма формаһындар.
Шарф (хорв. ubrsac)
Шәл (хорв. šal) — яурынға һалынып, күкрәктә бәйләп ҡуйыла.
Еңһеҙ кофта-корсаж (хорв. zobun, zubun, koret, sadak) — киң уйымлы һәм аппликация менән биҙәлә. Һалҡын мәлдәрҙә зубун — тубыҡҡа еткән еңһеҙ кофта кейеләт.

Биҙәктәр бик ҡатмарлы һәм ҡыҙыл, аҡ, күк, алтын һары йәки ҡара төҫтәге ептәр менән башҡарыла.

Аксессуарҙар

Мунсаҡ, алҡа, беләҙек һәм балдаҡ һәм йөҙөктәр алтын, көмөш, сейлән, ынйы йәки хатта Адриатика мәрйендәренән эшләнгән. Ҡайһы бер урындарҙа алъяпҡыстар һәм көмөш тәңкәләрҙән (хорв. đerdan) эшләнгән мунсаҡтар популяр булған.

Шибеник ҡалаһы һәм күрше ауылдарҙың үҙенсәлекле биҙәүесе булып ҙур түңәрәк формалағы көмөш төймә һанала.

Ир-егеттәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа яурыны аша суҡлы күн, бәйләнгән йәки туҡылған (хорв. torba) сумка аҫып йөрөй.

Ирҙәр кейеме

Күлдәк — туника кеүек үк беселгән, әммә сағыштырмаса ҡыҫҡа — янбашҡа йәки билгә тиклем генә. Традицион күлдәк Славонияла, Сава һәм Драва йылғалары араһында һаҡланған.
Ыштан (хорв. gače) бер нисә төрө бар: киң һәм иркен (хорв. gače širkoke), тар һәм билле лосиналар һәм шароварҙар. Тәүге ике төр аҡ йәки сағыу булмаған төҫкә буяла: ҡара, һоро, асыҡ һары. Шароварҙар, ҡағиҙә булараҡ, ҡара йәки күк төҫтә була. Ыштандар опанкаға нығытылып ҡуйылған йәки итек эсенә һалынған. Ир-егеттәр декоратив йәки ябай ыштан кейә ала.
Еңһеҙ жилет (хорв. fermen, jačerma) — күлдәк өҫтөнән кейелә. Буҫтау йәки тиреһенән эшләнә, бай итеп биҙәлергә мөмкин.

Аяҡ кейеме

Йән ойоҡ — йөндән бәйләнә, тубыҡҡа тиклем етеүе мөмкин.
Бьечва (хорв. bječve) — Далмацияла таралған тубыҡҡа тиклем еткән гетры йәки ойоҡ. Ҡайһы берҙә уларҙың өҫтөнән гамаш кейгәндәр.
Итек
Опанка — күн аяҡ кейеме, сусҡа йәки быҙау тиреһенән эшләнгән, өҫтө тире таҫмаларҙан үрелә^[2].

Баш кейемдәре

Эшләпәләр — кейеҙҙән йәки һаламдан эшләнгән. Хорват Паннонияһында ир-аттар бөтә ерҙә кейә, башҡа төбәктәрҙә, ҡағиҙә булараҡ, көтөүселәрҙең баш кейеме була.
Башлыҡ — ҡағиҙә булараҡ, түңәрәк формала туҡыманан эшләнә һәм күн менән тышлана. Паннонияла бары тик һалҡын ваҡытта ҡына кейәләр. Далмация һәм Динар таулығында — йыл әйләнәһенә.
Таж (хорв. vijenac) — кәләштәрҙең баш кейеме, таж йәки венок рәүешендә була, күп һанлы сәскә менән биҙәлә. Бындай баш кейеме башҡа халыҡтарҙа ла булыуы билдәле, шул иҫәптән урыҫтарҙа ла.
Яулыҡ-клосынка, ғәҙәттә, хайуан йәки сәскә мотивтары менән биҙәлгән. Кейәүҙәге ҡатын-ҡыҙ бәйләй.

Прическа

Ир-егет ҡыҫҡа сәс йәки ҡулбашҡа тиклем каре йөрөтә. Ликала һәм Дальмацияның ҡайһы бер урындарында ирҙәр сәстәрен үғтереп, уларҙы үреп йөрөтә. Бындай практика күрше халыҡтарҙа — венгрҙарҙа һәм словактарҙа күҙәтелә. Кейәүгә сыҡмаған ҡыҙҙар сәстәрен ҡыҙы таҫмалап бер йәки бер нисә толомға үрә, кейәүҙә булғандар мотлаҡ баштарын ҡапларға тейеш. Славон ҡытан-ҡыҙҙары үрелгән сәсәтәренән ҡатмарлы прическалар эшләй, мотлаҡ кейәүҙә чепца башын ҡаплап, шәл йәки яулыҡ. Кос иң ҡатмарлы прическа яһау воеводлығы үрелгән ҡатын-ҡыҙ^[3].

Туҡымалар

Бик йыш һалҡын булған төбәктәрҙә, кейемгә еңһеҙ йөн кофталар, серб кабаницаһы тибындағы плащтар, кафтандар, толоп һәм тундар ҡулланыла. Плащтар ҙа буҫтауҙан тегелергә һәм аҡ йәки ҡара төҫтәргә буятылырға мөмкин. Йыл булғанда ебәк кейем, Динарҙа — етен һәм мамыҡ кейем ҡулланыла^[2].

Кейем тегеү өсөн нигеҙҙә өйҙә һуғылған етен (Паннон уйһыулығы), буҫтау (Динар таулығы) һәм ебәк (Приморье) файҙаланылған.

Хорватия төбәктәре буйынса айырма

Славония һәм Баранья

Винковецта хорват кейеме

Славониела һәм Бараньела, илдең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан төбәктәрҙә, паннон уйһыулығындағы кейем стиле хас. Ул шулай тип атала, сөнки Венгрияның (Паннония — Рим провинцияһы, хәҙерге Венгрия территорияһында урынлашҡан) көслө йоғонтоһо күҙәтелә. Словенияла костюмдар, ҡағиҙә булараҡ, бик ҡатмарлы, сәскә биҙәкле, сигелгән, ебәк таҫма бантиктар менән биҙәҙәлгән. Биҙәүестәр — көмөш йәки алтындан, мунсаҡтар ынйы һәм мәрйендән эшләнгән. Кейем төҫтәре, ҡағиҙә булараҡ, сағыу һәм күп төрлө: бер костюмда һары, ҡыҙыл, зәңгәр, аҡ һәм ҡара төҫ бергә килеүе мөмкин. Өҫ күлдәге (хорв. odnjica) туника формаһында беселгән. Алъяпҡыстарҙы завод туҡымаларынан теккәндәр. Баш кейеме сифатында чепчик йәки ҡыя яулыҡ ҡулланылған. Иң матур костюмдар — Славонски-Брода районында^[4].

Ирҙәр, ҡағиҙә булараҡ, туника формаһындағы аҡ күлдәк кейә (хәл-тороштан сығып, уны салбар тышынан йөрөтөргә йәки салбар эсенә һалырға мөмкиндәр) һәм аҡ төҫтәге тар һәм европа стилендәге ыштан кейә. Күлдәк өҫтөнән биҙәкле, сигеүле жилет кейәләр, ә ҡышын — тун, толоп, ҡалын һәм ҡалын пальто. Уларҙың еңдәре әберкәле, әммә ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы кеүек сағыу түгел. Бараньела ирҙәр костбмы араһында ҙур булмаған алъяпҡыс айырылып тора. Уны салбар менән бергә кейәләр.

Сербияның бер Воеводина атамаһы менән аталған Бачка, Срем һәм Банат күрше төбәктәрендә лә шуға оҡшаш костюмдар була.

Посавина һәм Подравина

Подравина һәм Пожеганың тирә — яғындағы костюмдар

Посавина һәм Подравина — Хорватияның төньяғында һәм төньяҡ-көнсығышында урынлашҡан төбәктәр. Словониянан айырмалы, Посавинаның костюмдары артыҡ ҡатмарлы һүрәттәргә һәм биҙәктәргә бай түгел, ә ябай ҡара-аҡ блузка, салбар һәм итәктән тора. Ҡатын-ҡыҙҙар, ғәҙәттә, күк йәки ҡыҙыл төҫтәге, сәскәле ебәк шәл ябынған. Шулай уҡ сигелгән алъяпҡыстар таҡҡан, ә уларҙың төҫө һәм биҙәктәре бик йыш Посавина-Подравина клстюмының төп үҙенсәлеге булып тора. Ирҙәр ҡара жилет һәм ҡара эшләпә кейә.

Подравина ҡатын-ҡыҙҙары яулыҡтарҙы үҙенсәлекле нағышлап эшләй, алъяпҡыстары саҡыу геометрик дизайнлы һәм суҡтарға бай була. Ирҙәрҙең еңһеҙ кофталары, ғәҙәттә, ҡыҙыл йәки ҡара төҫтә, ҡатмарлы биҙәкле һәм сигеүле.

Покупьела (Сава ҡушылдығы булған Купа йылғаһы үҙәнендә) етен үҫтереү менән шөғөлләнгәнлектән, кейем күпселек осраҡта етендән була. Был төбәк кейеме өсөн алъяпҡыс һәм плессировкалы юбка хас. Плиссировка түбәндәгесә эшләнә: һыулы кейемдә һәр йыйырсыҡты ҡулд менән бөкләйҙәрһәм шыма таш менән баҫалар йәки осло мөйөшкә ышҡыйҙар, кәритәгә һалып, баҫтырып ҡуялар. Туҡыма тулыһынса кипһә, йыйырсыҡтар ҡала^[4].

Посава кәләштәре сәскәнән, сейләндән һәм мәрйендән таҡыя кейә, уның таҫмалары арҡаға төшөп тора^[4].

Меджимурье, Загорье

Загреб тирәһендәге кейем

Меджимурье костюмы

Меджимурье, Загорье илдең баш ҡалаһы Загреб кеүек үк төньяҡта урынлашҡан, шунлыҡтан континенталь стиль йоғонтоһо аҫтында ҡала. Континенталь Хорватия өсөн дөйөм алғанда аҡ төҫтәге кейем хас, әммә һәр төбәктең үҙенең декоратив шарфтары, шәлдәре, алъяпҡыстары һәм биҙәүестәре бар. Иң популяр төҫ, бигерәк тә Загорьела — ҡыҙыл. Ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың ҡыҙыл алъяпҡыстары матур итеп, нигеҙҙә, алтын ептәр менән сигелә. Ҡатын-ҡыҙҙар ҡыҙыл, сәскәле матур яулыҡта йөрөй. Популярлыҡ буйынса икенсе төҫ — ҡара, ул алтын йәки аҡ сигеү менән матур күренә^[5].

Ҡатын-ҡыҙҙар кейеме матур итеп биҙеләп эшләнгән еңле етен блузанан, юбка һәм алъяпҡыстан тора. Тантаналы осраҡтарҙа өсмөйөшлө итеп һалынған ебәе шарф һәм мәрйен мунсаҡ йөрөтөлә, ә блуза өҫтөнән күн жилет (хорв. kožulec) кейелә. Башҡа фатин — нескә тишекле туҡыманан тегелгән һәм төрлө төҫтәге ептәр менән сигелгән чепчик кейгәндәр йәки яулыҡ ябынғандар. Башҡа төбәктәрҙән айырмалы, Загорьела ыштандар сағыштырмаса киң түгел һәм балағы итеккә тығыла^[6].

Ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар шулай уҡ төп кейем төҫөнән айырылып торған билбау (хорв. tkanica) тағырға мөмкин. Хорватияның бойондороҡһоҙлоғонан һуң ул, ғәҙәттә, хорват флагы төҫөндә була.

Ирҙәр костюмының мөһим өлөшө булып эшләпә тор. Ул ике төргә бүленә — шкрлак (хорв. škrlak), көмбәҙ формаһындағы, ҡыҙыл таҫмалы, төрлө төҫтәге ептәр менән сигелгән, аҡ һәм алтын ептәрҙән нөктәләр эшләнгән ҡара эшләпә;традицион ҡара эшләпә, заманса, таҫмалар, мәҫәлән, Хорватия флагы төҫөндәге таҫмалар менән биҙәлгән ҡара фетр эшләпә(хорв. šešir),^[1].

Истрия

Далматин стиле

Истрия кейеменә адриатик стиль йоғонто яһай.

Ирҙәр костюмы, ҡағиҙә булараҡ, зәңгәр, көрән йәки аҡ төҫтә, славондарҙыҡына ҡарарғанда тупаҫыраҡ туҡымалы салбарҙан, күлдәктән һәм күн еңһеҙ кофтанан тора. Улар өҫтөнән көрән төҫтәге ҡыҫҡа йөн куртка-толоп (хорв. modrna) һәм еңле, оҙон әрмәк кейелә. Аксессуарҙан киң ебәк билбау, ҡыҙыл йәки ҡара кәпәс, шулай уҡ кизе-мамыҡ ойоҡбаш ҡулланыла.

Яр буйы ҡатын-ҡыҙҙары киң, ебәк менән сигелгән йәки селтәр еңле блузка (сигеү төҫө төрлө, ҡыҙыл — ҡыҙҙар өсөн, йәшел — йәш ҡатын-ҡыҙ өсөн, күк — оло йәштәгеләр өсөн), плиссировкалы итәк йәки күлдәк, опанка менән ойоҡ кейгән. Баш кейеме, селтәр менән биҙәлгән платтан тора. Уның артҡа диагональ буйынса төрөп, шпилька менән нығытып ҡуялар. Ике конус кеүек форма килеп сыға^[4]. Яурындарына шәл һәм яулыҡ (хорв. oplece) һалалар, улар муйын тирәләй бәйләнә. Биҙәүестәрҙән быяла мунсаҡтар һәм көмөш тәңкәләр ҡулланыла. Уларҙы күн ептәргә теҙеп, муйынға тағалар йәки билгә бәйләйҙәр^[7].

Лика

XIX быуат башындағы гравюралар Лика кешеһе

Лика кейеме(Кордун (Посавинаға тоташа) һәм Адриатик диңгеҙ яры араһындағы төбәк) динар һәм ғосман йоғонтоһон сағылдыра. Был өлкә тарихы хәрби ваҡиғаларға бай, һөҙөмтәлә, кейемдәренә Австрия хәрби формаһы йоғонто яһай. Һарыҡсылыҡтың киң таралыуы йөн туҡыманың таралыуына килтерә. Ғәҙәттә, йөн ҡыҙыл, ҡара, йәшел һәм һары төҫтәргә буяла. Ҡышын һыуыҡ булғанлыҡтан, тундар һәм накидкалар киң таралған.

Ҡатын-ҡыҙҙар, ҡағиҙә булараҡ, аҡ блузка һәм оҙон итәк кейә. Кейемдәре, нигеҙҙә, аҡ, ҡара һәм көрән тондарҙан тора. Никахтағы ҡатын-ҡыҙҙар зәңгәр күлдәктә һәм алъяпҡыста йөрөгән, ә кейәүгә сыҡмаған ҡыҙҙар аҡ төҫкө өҫтөнлөк бирә. Шулай уҡ улар геометрик мотивтар менән биҙәлгән алңяпҡыс бәйләгән. Ҡатын-ҡыҙҙ баш кейеме — сигелгән йәки аҡ яулыҡ, уны баш кейемены беркетеп ҡуйғандар. Ювелир әйберҙәр: алҡа, беләҙек һәм көмөш мунсаҡ. Мунсаҡтар (хорв. djerdan) һәм алҡалар көмөштән яһала, ғәҙәттә, Австрия ның XIX быуат талерҙарынан (хорв. talira)^[1].

Ир-ат кейеменә хәрби форма ҙур йоғонто яһай. Ғәҙәти кейем — ҡара төҫтәрҙәге тар салбар, ул киң ҡушаҡ менән бәйләнә (һуғыш ваҡытында унда ҡорал һәм боеприпастар йөрөтөлгән. Шул ваҡыттың хәтирәһе булып матурлыҡ өсөн йөрөтөлгән ғосмандарҙың ханджар (хәнйәр) (хорв. handžar, nož)^[1]махсус бысағы), аҡ күлдәк, ҡара йәки һоро төҫтәге етен күлдәк (йәки хәрбиҙәр өсөн күк төҫтә) тора. Ҡыҙыл йәки ҡара төҫтәге еңһеҙ кофталар йөндән йәки күндән була. Күркәм биҙәктәр менән бай итеп биҙәлгән йәки бик ябай булыуы мөмкин. Оло көмөш төймәләре, ғәҙәттә, декоратив роль уйнай. Ҡышын бәрәс йөнөнән бәйләнгән ҡара йәки күк кафтан йәки накидка йөрөтәләр. Ирҙәр костюмының төп үҙенсәлеге булып «Лика капаһы» тора. Ул цилиндр формаһындағы фетр ҡыҙыл кәпәстән ғибәрәт. Һыуһар йәки выдра йөнөнән суҡ ҡуйыла, арттан уларға ҡара суҡтар беркетелә. Уны, йәшенә һәм социаль хәленә ҡарамай, бөтә ир-егеттәр ҙә кейә. Ликала хорваттар ғына түгел, сербтар ҙа йәшәгәнлектән, хәҙерге ваҡытта милли сығышы буйынса өҫкө өлөшөнә хорват шаховница (аҡ-ҡыҙыл шахмат шаҡмағы) йәки серб тәреһе сигелеүе мөмкин.

Аяҡҡа төрлө төҫтәге геометрик һүрәтле йөн ойоҡбаш кейәләр (хорв. priglavci, nazuvci)^[1]. Ликала, Хорватияның башҡа төбәктәренә ҡарағанда, опанканы — урыҫтарҙың поршняһына оҡшаш күн аяҡ кейемен күберәк кейәләр.

Далмация

Төньяҡ Далмация кейеме

Дубровник эргәһендәге Сребрено (итал. Breno) ауылы кешеһе, 1846 йыл

Далмация кешеләренең кейемдәре үҙ төбәктәрендә сиктәрендә лә айырыла: яр буйы райондары Адриатика һәм яр буйы зонаһы йоғонтоһонда булһа; Загора кеүек билдәле эске биләмәләр Лика һәм Герцеговина стиленә оҡшаш динар йоғонтоһон сағылдыра.

Загора кейемдәренең иң билдәле миҫалдарын бөгөнгәсә бейеүгә һәм традицияларға бай бәләкәй генә Врлик ҡаласынада күрергә була. Ир-егеттәрҙең дә, ҡатын-ҡыҙҙарҙың да кейеме бер нисә махсус предмет менән ҡылыҡһырлана^[8]. Ирҙәр костюмы ҡара төҫтәге, балағы һәм кеҫә тирәләре сигелгән тар салбар биленә уралған ҡыҙыл, күк йәки йәшел суҡтар менән биҙәлгән ҡыҙыл ҡушаҡтан тора. Шулай уҡ ҡорал өсөн махсус күн ҡайыш (хәрби үткән йоғонтоһо) тағалар. Күлдәк өҫтөнән урындағы дизайн буйынса суҡлып тегелән туника кейәләр. Еңһеҙ кофтаға (хорв. krožec) ҡыҙыл һәм алтын ептәр менән сигеп, һүрәттәр эшләнә. Ҡатын-ҡыҙҙар кейеме аҡ блузканан, итәк йәки күлдәк-туниканан тора, уның өҫтөнән ҡатмарлы геометрик биҙәктәр менән биҙәлгән һәм суҡланған алъяпҡыс бәйләнә, шулай уҡ алтын еп менән сигелгән ҡыҙыл зубун (оҙон еңһеҙ кофта) кейелә^[4]. Биҙәнеү әйберҙәре, нигеҙҙә, сейләндән эшләнә һәм муйынға тағыла. Көмөш тәңкәләр кейемгә тағыла. Ҡыҙыл фетрҙан тегелгән баш кейеме (хорв. bareta, crvenkapa) фәсте хәтерләтә. Кәпәскә ҡайһы бер ваҡыт, Ликалағы кеүек, ҡойроҡтар тағыла, ҡатын-ҡыҙҙар уларҙы павлин ҡаурыйы менән биҙәй. Никахтағы ҡатын-ҡыҙ был башлыҡтарға убрус йәки чепчек кейә. Аяҡ кейеме булып рпанка хеҙмәт итә. Ул ҡыҫҡа ойоҡ һәм оҙон булмаған, тубыҡтан түбәнерәк торған гетра менән кейелә^[9].

Утрауҙар кейемдәре

Паг утрауының ҡатын-ҡыҙҙар кейемә

Босния һәм Герцеговина

Томиславград эргәһенең кейемдәре

Хорватия — галстуктың тыуған ере

Галерея

Шибенско-Книнска жупаниия кейеме
Дубровник эргәһендәге Чилипи ауылының фольклор ансамбле
Анте Старчевич вештитта
Мощеницала ирҙәр кейеме һәм музыка ҡоралдары
Мощеницала традицион ҡатын-ҡыҙ кейеме
Баранья кейеме
Неумдың тирә-яғындағы кейем
Poculica — Меджимурск жупанияһының селтәрле чепчигы
Истрия костюмы
[Задар крәҫтиәне
Далмацияла йәшәүсе, Рудольф фон Альта һүрәте
Конавле (Далмация) төбәгенең милли кейеме
Синь ҡалаһының «Синьска алка» фестивалендә ҡатнашыусылар
Милевцы төбәгенең (Шибенск-Книнска жупания, Далмация) Висовац утрауының милли костюмы
Задарҙан алыҫ булмаған утрау кешеһе
Паг утрауы кешеһе
Корчула уртауының Блато ауылы кешеһе
Загреб эргә-тирәһендә йәшәүсе крәҫтиән, 1913 йылдар тирәһе.