Уйғыр теле
Уйғыр теле (рус. Уйгу́рский язы́к, уйғ. ئۇيغۇر تىلى ,ئۇيغۇرچە, Уйғурчә, Уйғур тили [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|ʔʊjˈʁʊrtʃɛ]], ҡыт. ғәҙәти 維吾爾語, ябайл. 维吾尔语, пиньин: Wéiwú'ěryǔ) — төрки телдәрҙең береһе [9].
| Уйғыр теле | |
| уйғ. ئۇيغۇر уйғ. ئۇيغۇر تىلى уйғ. ئۇيغۇرچە | |
 | |
| Дәүләт |
 Ҡытай[1] Үзбәкстан[2] Ҡаҙағстан[3] Ҡырғыҙстан[4] Афғанстан[5] Монголия[6] Албания Төркиә[7] |
|---|---|
| Барлыҡҡа килгән | Ганьсу[d], Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы, Ҡаҙағстан һәм Говь-Алтай[d] |
| Алыштырған | Сығатай теле |
| Тел төрҙәре | SOV[d], агглютинатив телдәр һәм SVO[d] |
| Яҙыу | ғәрәп яҙыуы[d], Кирил алфавиты һәм Латин алфавиты |
| Телдә һөйләшеүселәр | 10 400 000 кеше (2019)[8] |
| Состояние языка в каталоге Ethnologue | 2 Provincial[d][8] |
| URL-да тасуирланған | turkic.elegantlexicon.com/… |
 | |
| Викимедиа проекттарында тел коды | ug |
 Уйғыр теле Викимилектә | |
Үзбәк теле һәм иле төрки теле менән бергә ҡарлуҡ-хорезм төркөмсәһе төҙөй. Хәҙерге уйғыр теле йәки "яңы" уйғыр теле уйғыр-ҡарахани теленең тарихи һәм генетик дауамы булып тора, ләкин ул боронғо орхон-уйғыр теленә ҡәрҙәш түгел.
Ул Ҡытай, Ҡаҙағстан Үзбәкстан, Ҡырғыҙстан дәүләттәрендә киң таралған, шулай уҡ, Афғанстанда, Сәғүд Ғәрәбстанында, Төркиәлә ҙур булмаған төркөмдәр бар, Европа Союзының ҡайһы бер илдәрендә, АҠШ-та, Рәсәйҙә һәм [[Канада|Канадала) осрай.
Уйғыр-орхон теле үҙгәртергә
VIII быуатта уйғырҙар күп кенә ҡәүемдәрҙе берләштереп, Үҙәк Азияла ҙур территорияны биләп торған дәүләткә нигеҙ һалалар. Уйғыр-орхон теле башта Орхон-йәнәсәй теленә яҡын тел булған, артабан үҙаллы үҫеш алған .
Яҙмаһы үҙгәртергә
Хәҙерге ваҡытта уйғыр теле рәсми рәүештә ике график система ярҙамында яҙыла: Ҡытайҙа — "синьцзян" йәки "көнсығыш-төркөстан" (әрәб йезиқи тип аталған ғәрәп әлифбаһы, йәки кона йезиқ — «боронғо яҙма») һәм "Үҙәк Азия" (элекке СССР-ҙағыса славиә йезиқи — «славян яҙмаһы» йәки славиәнчә — «славян яҙмаһы» )[10].
Уйғыр ғәрәп әлифбаһы 1925—1930 (СССР)
Уйғырҙарҙың латинлаштырылған әлифбаһы 1930—1946 (СССР)
СССР уйғырҙарының латиница әлифбаһы:
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | G g | Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
| Ꞑ ꞑ | O o | Ө ө | P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t | U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | F f |
Уйғырса кириллица әлифбаһы 1947 (СССР)
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Һ һ | Ә ә | Ж ж |
| Җ җ | З з | И и | Й й | К к | Қ қ | Л л | М м | Н н | Ң ң |
| О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х |
| Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Ҡулланыш статусы үҙгәртергә
Киң мәғлүмәт саралары үҙгәртергә
СССР-ҙа уйғыр телендә сыҡҡан гәзиттәр:
- «Кәмбәғәлләр авази» («Ярлылар ауазы»). 1921 йылдан сыҡҡан
- «Қизил туғ» («Ҡыҙыл байраҡ»). Алматыла, 1935—1938 йылдарҙа.
- «Колхозчилар әмгиги» («Колхозсылар хеҙмәте»). Алматыла, 1934—1959 йылдарҙа сыҡҡан.
- «Садайи таранчи» — Алматыла, 1918 йылда 6 һаны сыҡҡан.
- «Течлиқ әмгәк» («Тыныс хеҙмәт»). Алматыла, 1934 йылдан сыҡҡан
- «Уйғур авази» («Уйғыр тауышы»). Алматыла, 1957 йылдан сыҡҡан. Хәҙер Ҡаҙағстан уйғырҙарының төп гәзите.
- «Шәриқ һәқиқити» («Шәреҡ хәҡиҡәте»). Үзбәкстанда 1927-1936 йылдарҙа сыҡҡан
Ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ ScriptSource - China
- ↑ ScriptSource - Uzbekistan
- ↑ ScriptSource - Kazakhstan
- ↑ ScriptSource - Kyrgyzstan
- ↑ ScriptSource - Afghanistan
- ↑ ScriptSource - Mongolia
- ↑ ScriptSource - Turkey
- ↑ 8,0 8,1 Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
- ↑ Кайдаров, А. Т., «Развитие современного уйгурского литературного языка (Т.1 Уйгурские диалекты и диалектная основа литературного языка)», Алма-Ата, «Наука», 1969, стр. 322
- ↑ Касымова Д. Ж., Уйгурский язык: Самоучитель. — Алма-Ата, 2005.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Наджип Э. Н. Современный уйгурский язык. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — 133 с. — (Языки зарубежного Востока и Африки).
- Исследования по уйгурскому языку. — Алма-Ата: Наука Казахской ССР, 1988. — 160 с.
Һылтанмалар үҙгәртергә
|
Уйғыр теле Викимилектә |
|---|---|
|
Уйғыр теле Викияңылыҡтарҙа |