Пашкевич Алоиза Степановна

Алоиза (Элоиза) Степановна Пашкевич (шулай уҡ Тётка псевдонимы аҫтында билдәле, бел. Алаіза Сцяпанаўна Пашкевіч (Цётка) 3 (15) июль 1876, Пещин, хәҙерге. Гродно өлкәһенең Щучинский районы — 5 (18) февраль 1916, Старый Двор, хәҙерге. Гродно өлкәһенең Щучинский районы) — белорус шағирәһе, прозаик, ижтимағи-сәйәси эшмәкәр, артист, педагог.

Пашкевич Алоиза Степановна
бел. Алаіза Сцяпанаўна Пашкевіч
Зат	ҡатын-ҡыҙ
Гражданлыҡ	Рәсәй империяһы
Псевдоним	Цётка, Гаўрыла з Полацка, Мацей Крапіўка, Крапіўка, М. Крапівіха, Крапівіха, Гаўрыла, Тымчасовы һәм Банадысь Асака
Тыуған көнө	3 (15) июль 1876
Тыуған урыны	Песчина[d], Лидский уезд[d]
Вафат булған көнө	5 (18) февраль 1916 (39 йәш)
Вафат булған урыны	Старый Двор[d], Лидский уезд[d], Вильна губернаһы[d], Рәсәй империяһы
Үлем төрө	тәбиғи үлем[d]
Үлем сәбәбе	Сабыртмалы тиф
Ерләнгән урыны	Старый Двор[d] Шестаковцы[d]
Хәләл ефете	Кайрис Стяпонас[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле	белорус теле
Һөнәр төрө	публицист, шағир, яҙыусы, сәйәсмән, йәмғиәт эшмәкәре, театр актёры, тәржемәсе, уҡытыусы, фельдшер, мөхәррир, медсестра
Уҡыу йорто	Ягеллон университеты философский факультет Львовского университета[d]
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Белорус социалистик громадаһы[d]
Ойошма ағзаһы	Q13031129? һәм Vilna Belarusian Teachers Training Courses[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы	Alaiza Paškievič
Пашкевич Алоиза Степановна Викимилектә

Биографияһы

Шляхта ғаиләһендә тыуған. 1902—1903 йылдарҙа Санкт-Петербургта физик белем биреүҙең тәрбиәселәр һәм етәкселәр курстарында (Лесгафттың Юғары курстарында) уҡый. Уҡыуын тамамламай, әммә Александр ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһының тулы курсы өсөн экстерн имтихан тапшыра. Санкт-Петербургта Пашкевич студенттарҙың «Белорус халыҡ мәғарифы һәм мәҙәниәте түңәрәге» эшмәкәрлегендә ҡатнаша һәм был түңәрәк тарафынан нәшер ителгән бер нисә текстың авторы булып тора тип һанала.

1904 йылда Пашкевич Вильно янындағы (хәҙер-Вильнюс районы Науйойи-Вильня) Яңы Вилейка ҡалаһында дауаханала фельдшер булып эшләй, бер үк ваҡытта пропаганда эше менән шөғөлләнә. Пашкевич 1905 йылда Рәсәй империяһынан китер алдынан (ҡулға алыу ҡурҡынысы аҫтында) Белорус социалистик громадаһы менән тәкселек итеүҙә ҡатнаша, Литва һәм Рәсәй социал-демократтары, атап әйткәндә — Мицкявичус-Капсукас һәм Владимир Ульяновтың (Ленин) көрәштәштәренең береһе Борис Вигилев менән бәйләнеш тота. Йыш ҡына Лениндың һүҙҙәрен ҡабатлай «Пролетариат көрәшә, ә буржуазия власҡа ынтыла». Громада буйынса иптәштәре араһында Гитлер оккупацияһы ваҡытында Пилсудский сортниктарының береһенең ағаһы һәм Минск бургомистры Вацлав Ивановский менән нығыраҡ дуҫлаша. Алесь Бурбисты «Инәй адъютанты» тип атайҙар. Уны БССР-ға Һәм Беларусь Милли театрына нигеҙ Һалыусылар араһында телгә алалар.

Кайрис Степонасҡа — 1918 йылда иғлан ителгән Литва республикаһының буласаҡ вице-премьерына кейәүгә сыға. Совет әҙәбиәтендә никахты фиктив тип атайҙар, сөнки Кайрис коммунистарға ҡаршы була. Кайрис былай тип хәтерләй: «Цетканы социализм теорияһы нигеҙҙәре әҙ ҡыҙыҡһындырҙы. Шулай ҙа социализмдың әхлаҡи асылын үҙ итте… уны һәр ваҡыт ҡайғы күберәк булған, „бәләкәй“ кешене нығыраҡ кәмһеткән, рәнйеткән урын тартып торҙо». Поляк әҙәбиәте классигы Элизия Ожешко, Чурленис, Литва шағиры Ионас Билюнас, украин слависы Илларион Свентицкий, беренсе поляк футуристарының береһе Ежи Янковский менән аралаша. Эмиграцияла Алоиза Пашкевич ике университетта — Краковта һәм Львовта уҡый, унда философияны, филологияны һәм тарихты өйрәнә. Финляндияға, Швецияға, Италияға сәйәхәт ҡыла. Финляндияға сәфәре барышында саамдарҙың милли хәрәкәте лидеры Эльза Реберг менән таныша. Львов университетында шағирә хөрмәтенә мемориаль таҡтаташ ҡуйылған. Кейәүгә сығып һәм фамилияһын алмаштырып, эмиграциянан ҡайта, Игнат Буйницкий театры артисы була, «Лучынка» йәштәр журналын мөхәррирләй. Беренсе донъя һуғышы башланғас Вилен хәрби госпиталенең тифоз барагында шәфҡәт туташы булып эшләй башлай. 1916 йылда атаһын ерләргә барғанда үҙе тиф йоҡтора һәм вафат була. Тыуған ауылында Старые Дворы зыяратында ерләнгән.

«Хрэст на свабоду» һәм «Скрыпка беларуская» йыйынтыҡтары, балалар өсөн «Першае чытанне для дзетак беларусаў», «Лемантар», «Гасцінец для малых дзяцей» китаптары авторы. Пашкевич шиғриәтенең төп мотивтары -Тыуған илгә һәм тәбиғәткә һөйөү, социаль иҙеүгә түҙмәүсәнлек һәм халыҡҡа хеҙмәт итеү. Белорус психологик прозаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Уның иң яҡшы хикәйәләре тип «Зелёнка» һәм «Михаська» һанала. Әҫәрҙәренең исемдәре ул ваҡытта империяның Төньяҡ-Көнбайыш крайы поляк шляхтаһы араһында таралған үҙенсәлекле «халыҡ» сифаттарын асыҡлау нигеҙендә яңы милләт барлыҡҡа килтереү идеяһын күрһәтә.. "Яңы йыл хаты хикәйәһе Чеховтың революция йөкмәткеһе бирелгән «На святках» сюжетын ҡуллана. Шағирәнең әҫәрҙәре рус, украин, болгар, чех, немец һәм литва телдәренә тәржемә ителгән. Тәржемәселәр араһында-Владимир Чапега, Никита Шаповал, Людмил Стоянов, Адолф Черны, Витаутас Жеймантас..

Алоиза Пашкевичтың «Соседям в неволе» шиғыры өсөн Рәсәй цензураһы уның ике китабын — «Хрэст на свабоду» йыйынтығын һәм Илларион Свентицкийҙың «Возрождение белорусской письменности» брошюраһын тыя. «Хрэст на свободу» Андрей Шептицкий патронажы аҫтында униат типографияһында баҫыла.. Шағирә унияны белорустарҙы берләштереүсе дин тип һанай. «Сябры» поп-группаһының «Кася» йыры Тетканың «Йәй» шиғырына композитор Игорь Лученко тарафынан яҙылған. Дмитрий Мережковскийҙың «Воскресшие боги» романы, шулай уҡ поляк декадансы вәкиле Густав Даниловскийҙың әҫәрҙәре менән мауыға, Адам Мицкевич уның яратҡан шағиры була . Н. Г. Чернышевскийҙың «Что делать?» китабын юғары баһалай. Уның ижадына Франтишек Богушевич ҙур йоғонто яһай. Гапондың эшмәкәрлеген юғары баһалай: уның «Рәсәй империяһының элекке батшаһы һәм ысын йән ҡыйғыс Николай Романовҡа хаты» менән илһамланып "Хрэст на свабоду"ны яҙа. Революционерҙарҙы Яңы Вилейка ҡалаһының психиатрия дауаханаһында йәшерә. Шағирәне күршеләре Ивановскийҙар ғаиләһендә «Тетка» тип йөрөткәндәр.

Библиографияһы

• Першае чытанне для дзетак беларусаў / Цётка. — Факсімільнае ўзнаўленне выд. 1906. — Мн.: Юнацтва, 1992. — 32 с.
• Выбраныя творы (паэзія, проза, чытанкі для дзяцей, лісты, дадатак) / Цётка; Уклад. і прадм. В. Коўтун; камент. С. Александровіча і В. Коўтун. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2001. — 333 с.
• Произведения («Скрипка белорусская»; «Крест на свабоду»; стихи, 1903—1915; апавяданні, нарысы; артыкулы; лісты) / Цётка; Уклад., прадм. і камент. С. Александровіча. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1976. — 302 с.
• Избранное («Скрыпка беларуская»; «Хрэст на свабоду»; стихи, 1903—1915; рассказы, статьи) / Тётка; Пред. О. Лойко; перевод с бел. П. Кошеля. — Мн.: Юнацтва, 1986. — 222 с.
• Избранное: стихотворения. Рассказы. Путевые очерки: перевод с белорусского / Тётка; Уклад. і прадм. С. Александровіча. — М.: Художественная литература, 1976. — 221 с.
• Вершы і апавяданні / Алаіза Пашкевіч (Цётка); Прадм. С. Х. Александровіча. — Мн.: Сталія, 2003. — 104 с.
• Вершы / Цётка; Уклад. В. Хлебавец; прадм. А. Лойкі]. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1996. — 214 с.
• Тётка (Алоиза Степановна Пашкевич) (1876—1916) // Антология педагогической мысли Белорусской ССР / Уклад. Э. К. Дарашэвіч і інш.; рэд.кал.: М. А. Лазарук адк.рэд. і інш. — М.:, 1986. С. 258—264.

• Skrypka biełaruskaja / Ciotka (Aloiza s Paškiewičou Kiejrysowaja). — [18] л. — (Biełaruskaja knižnia; № 5).
• Выбраныя творы / Маст. Б. Малкін. — Мн.: Дзяржвыд БССР, Рэдакцыя мастацкай літаратуры, 1952. — 148 с., 1 л. партр.
• Выбраныя творы / Цётка. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2010. — 198 с. — (Школьная бібліятэка).
• Избранное / Сост., пер., вступ. ст.и примеч. Р. М. Лубкивского. — Киів: Дніпро, 1976. — 136 с., 1 л. портр.
• Избранное / Тётка; Пер. с белорус. П. А. Кошеля; Вступ. ст. О. А. Лойко. — Мн.: Юнацтва, 1987. — 222 с.
• Избранное: стихотворения, рассказы, путевые очерки: перевод с белорусского / Тётка; [сост. и предисл. С. Александровича; худ. Л. Чернышев]. — М.: Художественная литература, 1976. — 221 с., 1 л. портр.
• Избранное / Тётка. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1953. — 112 с.
• Першае чытанне для дзетак беларусаў / написала Цйотка. — Пецярбург: Загляне сонца і ў наша аконца, 1906. — 30 с. Перадрук: Мн.: Юнацтва, 1992. — 30 с. — ISBN 5-7880-0520-5.
• Творы Цёткі (Алаізы Пашкевіч) = The Works of Tiotka: Вершы, проза і рознае / Пад рэд. І. І. Замоціна, А. Кучара; [Адказ. рэд. В. Вольскі; Прадм. М. Пятровіча; БАН, Ін-т літаратуры і мастацтва. — Мн.: Выд-ва Беларускай акадэміі навук, 1934. — 92, [2] с.
• Тётка (Алоиза Степановна Пашкевич) (1876—1916) // Антология педагогической мысли Белорусской ССР / Уклад. Э. К. Дарашэвіч і інш.; рэд.кал.: М. А. Лазарук адк.рэд. і інш. — М., 1986. С. 258—264.

Хәтер

Тетка образы әҙәби әҫәрҙәрҙә — шиғырҙарҙа (шул иҫәптән Янка Купаланың), повестарҙа һәм романдарҙа (Л. Арабейҙың «На струнах бури» һәм «Стану песней», В. Ковтундың «Крест милосердия»), художестволы картиналарҙа (Л. Щемелев, Н. Купава, И. Романовский һәм башҡаларҙың) сағылыш тапҡан.

А. Пашкевичҡа (Тетка) һәйкәлдәр Щучин ҡалаһында, Острино ҡасабаһында, Щучинский районының Шестаковцы ауылында ҡуйылған.

Алоиза Пашкевич образы мәҙәниәттә

• В 1991 йыл дүрт сериялы «Крест милосердия» нәфис фильмы төшөрөлә. Фильм Алоиза Пашкевичтың тормош һәм ижад юлына арналған. Режиссеры — Диамара Нижниковская, Беларусьфильм.
• Һынлы сәнғәт

  Заир Азгур «Тетка», 1949 йылғы бюст.,

  Василий Иванович Пушков: «Тетка читает свои стихи Элоизе Ожешко», картина. Гродно ҡалаһының Ожешки музейында һаҡлана.

  1976 йылда белорус рәссамдары Григорий Иванов һәм Светлана Горбунова Алоиза Пашкевич хөрмәтенә миҙалдар һәм медальондар эшләйҙәр.

• Нәфис әҙәбиәт.

  Янка Купаланың "Авторке «Скрипки беларуской» шиғыры; Максим Горецкий: «Виленские коммунары», роман; Лидия Арабей: «На струнах бури»; Валентина Ковтун: «Крест милосердия», роман (уның буйынса шул уҡ исемдәге фильм ҡуйылған); «Суд Алоизы», поэма; Алесь Рязанов «Поэма преодоления»; Анатолий Сыс: «Алоиза», поэма; Виктор Мартинович «Мова», роман..

Әҙәбиәт

• Тётка // Струнино — Тихорецк. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 25).
• Багдановіч І. Э. Цётка, 1876—1916 / Багдановіч І. Э. // Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя: у 4 т. / навук.рэд.: І. Я. Навуменка, В. А. Каваленка. — Мн., 1999. Т.1. С. 103—120.
• Бярозкін Р. Цётка (1876—1916) / Рыгор Бярозкін // Слова пра літаратуру і літаратараў: літаратурна-крытычныя артыкулы па беларускай літаратуры: у 2 кн. / Уклад. В. В. Ашмян і інш. — Мн., 2001. Кн.1. С. 226—248.
• Лойка А. А. Цётка (1876—1916) // Гісторыя беларускай літаратуры: дакастрычніцкі перыяд: у 2 ч. / А. А. Лойка. 2-е выд., дапрацаванае і дапоўненае. Менск, 1989. Ч.2. С. 66—88.
• Максімовіч В. А. Творчасць Цёткі (А. Пашкевіч) у грамадска-культурным кантэксце пачатку XX ст. / В. А. Максімовіч // Эстэтычныя пошукі ў беларускай літаратуры пачатку XX стагоддзя / В. А. Максімовіч. — Мн., 2000. С. 228—260.
• Семяновіч А. А. Цётка (Алаіза Пашкевіч) (1876—1916) / А. А. Семяновіч // Гісторыя беларускай літаратуры, XIX — пачатак XX ст. / пад агульнай рэд. М. А. Лазарука і А. А. Семяновіча. — Мн., 1998. С. 234—251.
• Vytautas Žeimantas. Kairys ir Ciotka — publicistai, redaktoriai, socialdemokratai // Gairės, 2010 vasaris, 34-38 pusl. (на литовск.)
• Александровіч С. За народнае шчасце // Цётка. Творы. — Мн., 1976. — С. 14 — 16.
• Арабей Л. Цётка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17). С. 110—111.
• Баршчэўскі А. Нашаніўская пара // Ніва. — 1974. — № 11. — С.
• Бярозкін Р. Кніга пра паэзію. — Мн., 1974. — С. 126.
• Гарэцкі М. Гісторыя беларускай літаратуры. — Мн., 1982.
• Ермаловіч М. Жыве яе ліра (машынапіс) // Полымя. — 1977. — № 3. — С.
• Кабржыцкая Т. В. Цётка // Беларуская літаратура: вучэб. дапам. для 9-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. В. П. Рагойшы. — Мн.: Нац. ін-т адукацыі, 2011. — 320 с. ISBN 978-985-465-898-8. С. 182—188
• Луцкевіч А. Галоўныя кірункі ў беларускай паэзіі. — Вільня, 1933. М С. 8.
• Луцэвіч У. Ф. Успаміны пра Цётку // Полымя. — 1966. — № 4. — С. 130.
• Навіна А. Нашы песняры. — Вільня, 1918. — С. 61.
• Новік М. І. Цётка // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9. С. 601—603.
• Піятуховіч М. Нарысы гісторыі беларускай літаратуры. Ч. 1. — Мн., 1928.
• Цётка. Творы. — Мн., 1976. — С. 24.
• Цётка // Асветнікі зямлі Беларускай, X — пачатак XX ст.: энцыклапедычны даведнік. — Мн., 2001. — С. 459—460.
• Цётка // Беларускія пісьменнікі: біябібліяграфічны слоўнік: у 6 т. / пад рэдакцыяй А. В. Мальдзіса. Т. 6. — Мн., 1995. — С. 216—222.
• Цётка // Беларусь: энцыклапедычны даведнік. Мінск, 1995. — С. 748.
• Цётка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Мінск, 2003. Т.6, кн. 2. — С. 101—102.
• Цётка // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: у 5 т. Мінск, 1987. Т.5. — С. 472—473.

Һылтанмалар

• К 130-летию Алоизы Пашкевич (биография, библиография) 2019 йыл 1 июнь архивланған. Архивная копия от 1 июня 2019 на Wayback Machine (белор.)
• Цётка на сайте «Белорусские литераторы» (белор.)
• К 130-летию Алоизы Пашкевич (белор.)
• Жизнь Алоизы Пашкевич в эмиграции