Википедия

Ожегов Сергей Иванович

Ожегов Сергей Иванович[4] (22 сентябрь 1900 йыл — 15 декабрь 1964 йыл[5]) — Рәсәй империяһы һәм СССР тел белгесе, лексикограф, филология фәндәре докторы, профессор. Күп баҫмалы "Рус теле һүҙлеге авторы. Д.Н Ушаков редакциялығында "Рус теленең аңлатмалы һүҙлеге"н төҙөүсе (1935—1940).

Ожегов Сергей Иванович
Зат ир-ат[1][2]
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
 СССР
Тыуған көнө 9 (22) сентябрь 1900
Тыуған урыны Кувшиново[d], Яңы Торжок өйәҙе[d], Тверь губернаһы[d], Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө 15 декабрь 1964({{padleft:1964|4|0}}-{{padleft:12|2|0}}-{{padleft:15|2|0}})[3][2] (64 йәш)
Вафат булған урыны Мәскәү, СССР[3]
Ерләнгән урыны Новодевичье зыяраты[d]
Һөнәр төрө лексикограф, лингвист
Эшмәкәрлек төрө лингвистическая русистика[d] һәм лексикография
Эш урыны В. В. Виноградов исемендәге Рус теле институты (Рәсәй Фәндәр академияһы)
СССР Фәндәр академияһы[d]
Уҡыу йорто Санкт-Петербург дәүләт университеты
Ғилми исеме профессор[d] һәм профессор[d]
Ғилми дәрәжә филология фәндәре докторы[d]
Ғилми етәксе Виноградов Виктор Владимирович һәм Щерба Лев Владимирович
Аспиранттар Наталия Юльевна Шведова[d], Кузнецова, Эра Васильевна[d] һәм Скворцов, Лев Иванович[d]
Уҡыусылар Скворцов, Лев Иванович[d], Наталия Юльевна Шведова[d] һәм Кузнецова, Эра Васильевна[d]
Кемдә уҡыған Щерба Лев Владимирович һәм Виноградов Виктор Владимирович
 Ожегов Сергей Иванович Викимилектә

Биографияһы үҙгәртергә

 
Кувшиноволағы С. И. Ожегов тыуған йорт. Уң яҡлап Ожегов хөрмәтенә мемориаль таҡтаташ ҡуйылған, һулдан — Максим Горький хөрмәтенә. М.Горький 1897 йылдың октябренән 1898 йылдың ғинуар уртаһына тиклем үҙенең дуҫы Н. З. Васильевта был йортта йәшәгән.

Сергей Иванович Ожегов 1900 йылдың 22 (9)сентябрендә Тверь губернаһы Каменное ҡасабаһында (хәҙер Кувшиново ҡалаһы) ҡағыҙ-ҡатырға фабрикаһының инженер-технолог Иван Иванович Ожегов һәм Александра Фёдровна Ожегованың ғаиләһендә тыуған[6] Ожегова Александра Федоровна (Дегожская) — дворян сығышлы[7].

Атаһы яғынан уның нәҫелендә Урал оҫталары була. Олатаһы пробирная палатаның (ҡиммәтле металдар һәм таштар әйләнешен контролдә тотоусы һәм иҫәпкә ҡуйыусы ойошма) хеҙмәткәре була; әсәһе яҡлап — ата-бабалары дини дәрәжәле кешеләр.

Александра Фёдоровна (ҡыҙ фамилияһы Дегожская) — протоиерей Г. П. Павскийҙың туғаны, «Филологические наблюдения над составом русского языка» тигән билдәле китап авторы[8].

Беренсе донъя һуғышы алдынан ғаилә Петербургҡа күсеп килә, унда Сергей гимназияны тамамлай. Һуңынан Петроград университетының филология факультетына уҡырға инә, әммә тиҙҙән дәрестәр өҙөлә — Ожегов фронтҡа саҡырыла.

Революциянан һуң Ҡыҙыл Армияла хеҙмәт итә, Рәсәйҙең көнбайышында, Украинала һуғыштарҙа ҡатнаша. 1922 йылда Ожегов Харьков хәрби округы штабында хәрби хеҙмәтен тамамлай һәм шунда уҡ Петроград университетының лингвистика һәм матди мәҙәниәт факультетында уҡыуын башлай.

Был уҡыу йортон 1926 йылда тамамлай. Профессор Виноградов Виктор һәм Лев Щерба тәҡдим буйынса Көнбайыш һәм Көнсығыш әҙәбиәт һәм тел тарих сағыштырма институты аспирантураһына уҡырға инә, уны 1929 йылда тамамлай. Ул йылдарҙағы Ленинградты иҫкә алып, Сергей Иванович, университетта ғәҙәттән тыш ижади күтәрелеш атмосфераһы бар ине, тип яҙа[8].

1936 йылда Ожегов Мәскәүгә күсә. 1937 йылдан Мәскәү юғары уҡыу йорттарында уҡыта (МИФЛИ, МГПИ). 1939 йылдан тел һәм яҙыу институтында, һуңынан СССР Фәндәр академияһының лингвистика институтында ғилми хеҙмәткәр булып эшләй.

Бөйөк ватан һуғышы ваҡытында баш ҡаланан эвакуацияланмай, уҡытыуын дауам итә. 1940—1950 йылдарҙа рус лексикологияһы, лексикографияһы, рус әҙәби теле тарихы, социолингвистика өлкәләрендә, урыҫ телмәре мәҙәниәте, айырым яҙыусыларҙың әҫәрҙәренең тел үҙенсәлектәрен тикшереү өҫтөндә эшләй.


1952 йылдан СССР Фәндәр академияһының Рус теле институты телмәр мәҙәниәте секторына нигеҙ һалыусы һәм уның беренсе етәксеһе. «Рус теленең орфографик һүҙлеге» мөхәррире (1956, 5-се ред. 1963), һүҙлектәр-белешмәләр «Рус әҙәби әйтелеш һәм баҫымы» (1955), «Рус телмәренең дөрөҫлөгө» (1962).

1955—1956 йыдарҙа «Телмәр мәҙәниәте мәсьәләләре» йыйынтыҡтарына нигеҙ һалыусы һәм уның баш мөхәррире. С. И. Ожегов инициативаһы менән 1958 йылда Рус теле институтында рус теле буйынса Белешмә хеҙмәте ойошторола, ул ойошмаларҙың һәм айырым кешеләрҙең рус телмәренең дөрөҫлөгөнә ҡағылышлы үтенестәренә яуап бирә.


Юғары аттестация комиссияһы уның ғилми хеҙмәттәренең дөйөм йыйылмаһы нигеҙендә С. И. Ожеговҡа доцент (1938), өлкән ғилми хеҙмәткәр (1947) һәм профессор (1961), филология фәндәре кандидаты (1943) һәм филология фәндәре докторы (1958) дәрәжәһе бирә.[9]

Мәскәү ҡала советының Мәскәү учреждениелары һәм урамдары исемдәре буйынса комиссияһы, РСФСР Мәғариф министрлығының рус теле буйынса субъект комиссияһы ағзаһы, СССР Фәндәр академияһы комиссияһы рәйесенең сит телдәрҙең дөрөҫ һәм географик атамаларын яҙып биреү һәм әйтеүҙе яйға һалыу буйынса урынбаҫары, Бөтә Рәсәй театр йәмғиәтенең, СССР Дәүләт телевидениеһы һәм радиоһының ғилми консультанты; «Рус орфографияһы ҡағиҙәләрен» әҙерләгән Фәндәр академияһының Орфографик комиссияһы ағзаһы


С. И. Ожегов Мәскәүҙә 1964 йылдың 15 декабрендә вафат була. Көлө менән урна Новодевичье зыяратының некрополь стенаһында ята[10].

90 йыл тулыу айҡанлы (1990) ғалимды СССР Фәндәр академияһы Президиумы Н. Я. Шведова менән берлектә «Рус теле һүҙлеге» өсөн А. С. Пушкин премияһы лауреаты итеп һайлай [11].


Ғаиләһе үҙгәртергә

  • Ҡатыны — Ожегова (Полетаев) Серафима Алексеевна (1903—1979), филолог, рус теле уҡытыусыһы[12].
  • Улы — Сергей (тыу. 1925) — архитектура докторы, профессор МАрхИ, Үзбәк ССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1962) һәм Яҡут АССР-ының (1967), ҮзССР Хәмзә Хәким Зада Ниязи исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1964), почетлы ағзаһы РААСНА[13].
  • Туғаны — Наталья Ожегова, Сергей Ожегов ағаһының ғаиләһе Ленинград блокадыһында һәләк булғандан һуң үҙ тәрбиәһенә ала.

Һүҙлектәр өҫтөндә эш үҙгәртергә

 
Р. И. Аванесов һәм С. И. Ожегов редакциялығындағы «Рус әҙәби әйтелеше һәм баҫымы» һүҙлек-белешмә (Мәскәү, 1960)

1935 йылда күренекле совет тел белгестәре, В. Виноградов, Г. О. Винокур, Б. А. Ларин, С. И. Ожегов, Б. В. Томашевский, Д. Н. Ушаков етәкселегендә Рус теленең аңлатмалы һүҙлеге өҫтөндә эшләй башлайҙар. Был һүҙлек өҫтөндә эште тиҙләтеү өсөн С. И. Ожегов Ленинградтан Мәскәүгә күсеп килә. Ушаковтың иң яҡын ярҙамсыһы була, уның менән хеҙмәттәшлек Сергей Иванович ижадында тәрән эҙ ҡалдыра. Ғүмере буйы уның хәтеренә тоғро була: һәр ваҡыт профессорҙың эш өҫтәлендә Ушаков портреты тора. Д. Н. Ушаков мөхәррирләгән «Аңлатмалы һүҙлек» өҫтөндә эш башланыуҙың утыҙынсы йыллығы тураһындағы яҙмаларында С. И. Ожегов былай тип билдәләй: «Д. Н. Ушаков мөхәррирләгән Аңлатмалы һүҙлек беҙҙең заман рус теле мәҙәниәте байрағына әүерелде… һәм бөтә донъяға билдәлелек яулай, бигерәк тә һуғыштан һуңғы йылдарҙа».

Дүрт томлыҡ «Аңлатмалы һүҙлек…» нигеҙендә. С. И. Ожегов рәсәй-милли һүҙлектәр өсөн модель лексикаһын булдырған, ул милли республикаларҙа үҫешеүсе лексикография өсөн бик мөһим була.

Был һүлек ике телле һүҙлектәрҙе төҙөү буйынса мөһим ғәмәли белешмә булып хеҙмәт итә.

1939—1940 йылдарҙа бер томлыҡ һүҙлек өҫтөндә эш башлана, уны баҫтырыу планы раҫлана һәм Д. Н. Ушаков етәкселегендә мөхәрририәт коллегияһын ойошторола. 1942 йылда, Д. Н. Ушаков вафат булғандан һуң, һүҙлектең төп автор хеҙмәтен С. И. Ожегов башҡара. Г. О. Винокур һәм В. А. Петросян беренсе баҫманы төҙөүҙә ҡатнаша.

Бер томлыҡ һүҙлек 1949 йылда баҫылып сыға; яуаплы мөхәррире С. П. Обнорский була. Эш тамамланғандан һуң С. И. Ожеговтың исеме В. И. Даль һәм Д. Н. Ушаков исемдәре менән бер рәттә тора[8].

Төҙәтеүҙәр һәм яңыртыуҙар менән һүҙлек бер нисә тапҡыр ҡабатлап баҫыла, шул иҫәптән алты баҫмаһы авторҙың үҙе иҫән саҡта, 1992 йылдан — Н. Я. Шведова ҡатнашлығында баҫыла.

Тиҫтә йылдар дауамында һүҙлек хәҙерге киң таралған лексиканы теркәй, һүҙҙәрҙең һәм типик фразеологизмдарҙың тап килеүен күрһәтә.

Ожегов һүҙлегенең лексикаһы тәржемә ителгән күп һүҙлектәрҙең нигеҙен тәшкил итә.


Төп хеҙмәттәре үҙгәртергә

Китаптары
  • Словарь русского языка / Гл. ред. С. П. Обнорский. 50000 слов. — М.: Гос. изд. иностр. и нац. словарей, 1949. XVIII, 968 с. В сост. словаря принимали участие проф. Г. О. Винокур и В. А. Петросян.
    • 2-е изд., испр. и доп. 52000 слов (так на титуле) или 51533 слова (так на стр. 484). 1952. 848 с. 150000 экз.[14]
      • 3-е изд., «В 3-е издание, отпечатанное со стереотипа, внесены только некоторые необходимые исправления».[15] 1953. 848 с. 400000 экз.
      • 4-е изд., 52 872 слова. 1960. — 900 с.
      • 5-е изд., стереотип., 1963.
      • 6-е изд., 1964. — 900 с.
    • Лексикология. Лексикография. Культура речи. — М.: Высшая школа, 1974.
Мәҡәләләре
  • О трёх типах толковых словарей современного русского языка // «Вопросы языкознания», 1952, № 2;
  • Очередные вопросы культуры речи // Вопросы культуры речи, вып. 1, М., 1955;
  • О структуре фразеологии // Лексикографический сборник, вып. 2, М., 1957;
  • О крылатых словах. (По поводу кн. Н. С. и М. Г. Ашукиных «Крылатые слова»), «Вопросы языкознания», 1957, № 2;
  • Развитие литературного языка. Лексика // Русский язык и советское общество, Алма-Ата, 1962, с. 5—22.

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Record #76429802 // VIAF (билдәһеҙ) — [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
  2. ↑ 2,0 2,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  3. ↑ 3,0 3,1 Ожегов Сергей Иванович // Большая советская энциклопедия (урыҫ): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ Ударение в фамилии О́жегов ставится на первом слоге на букве «о», так как эта фамилия является производной от слова «о́жег», что означало палку, которую в старину окунали в расплавленный металл, чтобы определить степень его готовности к разливке .
  5. ↑ Большая российская энциклопедия, 2013
  6. ↑ В настоящее время это градообразующее предприятие города Кувшиново.
  7. ↑ Ожегов, Сергей Иванович. Дата обращения: 22 сентябрь 2020.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Граудина Л. К. С. И. Ожегов — известный и неизвестный // Словарь и культура русской речи. К 100-летию со дня рождения С. И. Ожегова. М., 2001. С. 395—401
  9. ↑ Реформатский, 1965
  10. ↑ Ожегов Сергей Иванович (1900—1964)
  11. ↑ РАН. Премия имени А. С. Пушкина Присуждается за выдающиеся работы в области русского языка и литературы (Список награждённых). официальный сайт РАН. — Данные с 1971 года. Дата обращения: 15 февраль 2014.
  12. ↑ Кипнис С.Е. Новодевичий мемориал. — Москва, 1995.
  13. ↑ Ожегов Сергей Сергеевич
  14. ↑ Факсимильно переиздавалось за рубежом с уменьшением формата, без выходных данных издателя.
  15. ↑ В частности, на стр. 282 расширена статья «лён», сокращена статья «ленинизм»; на стр. 704 убрана статья «сталинец», добавлена статья «ставной»; на стр. 705 сокращена статья «сталинский», добавлены статьи «сталировать» и «станкостроитель». Подобным образом отредактирована и вводная статья «От автора» (стр. 3): «Гениальные труды И. В. Сталина» превратились в «Труды И. В. Сталина», текст «И. В. Сталин учит, что современный русский язык по своей структуре мало чем отличается от языка Пушкина» превратился в «Известно, что современный русский язык…» и далее по тексту, а из фразы «Ныне русский язык — язык вождей всего прогрессивного человечества — Ленина и Сталина — могучее средство общения народов нашей социалистической Родины…» была исключена часть между первым и третьим тире.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Ожегов Сергей Иванович // Большая российская энциклопедия. Том 23. — М., 2013. — С. 718—719.
  • А. Реформат Сергей Ожегов хәтер Иванович (1900—1964) // телмәр культураһы Мәсьәләләре. В. 6. М., 1965;
  • Реформатский А. А. Сергей Иванович Ожегов (Некролог) // Известия АН СССР. Серия литературы и языка. — 1965. — В. 2. — Т. 24.
  • Л. И. Скворцов Сергей Ожегов Иванович // «Рус һүҙҙәре», 1967, № 6;
  • Л. И. СкворцовС. и. Ожегов (к 75-летию со дня рождения) // Мәктәптә урыҫ теле. 1975. № 3;
  • Л. И. Скворцов С. И. Ожегов. — М.: Издательство «Мәғрифәтселек», 1982. — (Фән кеше)
  • Скворцов Л. И. Ожегов Сергей Иванович // Отечественные лингвисты XX в. Ч. 2: М — С / отв. ред. Ф. М. Березин. — М.: ИНИОН РАН, 2003. — С. 32—55. Архивная копия 14 июль на 2016 Wayback Machine
  • Скворцов Л. И., Шварцкопф Б. С. Ожегов, Сергей Иванович // Краткая литературная энциклопедия / Гл. ре. А. А. Сурков. — М. : Совет энциклопедияһы, 1968. — Т. 5. Мурарь — Припев.
  • Рус һүҙлеге һәм телмәр мәҙәниәте. 100-летию со дня рождения с. и. Ожегов. — М., 2001.

Һылтанмалар үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ожегов_Сергей_Иванович&oldid=1092797» битенән алынған