Йөҙәр йылдар дауамында Непал, хәҙерге төньяҡ Һиндостандың уғата ҙур өлөшөн баҫып алып, биләмәләрен берсә киңәйтеүгә өлгәшә, берсә Катманду һәм күршеләге бер нисә ҡала-дәүләт биләмәләре ҙурлығына тиклем бәләкәсәйеп китә.

Непал тарихы
Дәүләт  Непал
 Непал тарихы Викимилектә

Тәүтормош йәмғиәте үҙгәртергә

Бөтә тарихы дауамында Катманду үҙәне Непалдың хужалыҡ, мәҙәни, сәйәси һәм дини үҙәге була. Ул 100 000 йыл самаһы элек күл убылып ярҙары менән бергә Чобар тарлауығына барып ятыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. (Урындағы халыҡ үҙәндең нисек барлыҡҡа килеүен белә. Индуистар был үҙәнде Кришнаның йәшендәре барлыҡҡа килтергән тип иҫәпләй). Автохтондарҙың вариҫтары — үҙ телен һаҡлап ҡалған урман кусундаһы (халҡы) һәм уларға туғандаш чепанг халҡы.

Кираттар үҙгәртергә

Яҙма тарих беҙҙең эраға тиклем VII—VIII быуаттарҙа монголоид расаһына ҡараған кираталарҙың (шул иҫәптән түбәндәге ҡәбиләләрҙең: раи (бахинг), сунварҙар) Непалға килеүенән башлана. Кираталарҙың тәүге королдәре Махабхаратта телгә алына. Тап шул ваҡытта Буддизм Непалға үтеп инә, шулай уҡ етенсе кирата короле хакимлек иткән ваҡытта Будда һәм уның уҡыусыһы Ананда Непалға килә һәм Патанда туҡтала.

Беҙҙең эраға тиклем икенсе быуатта Һиндостан батшаһы Ашока Непалға килә һәм Будда һәм Лумбини тыуған ерҙә стела ҡуя, Катманду үҙәнендәге Патан ҡалаһында бөгөнгө көнгә тиклем дүрт ҙур баҫҡыс һаҡланған. Киң билдәле Сваямбунат һәм Бодхнат баҫҡыстарын тап Ашока төҙөгән, тип һанала.

Личави үҙгәртергә

300 йыл тирәһе элек төньяҡ Һиндостандан Катманду үҙәненә баҫып инеп, Киратиҙың һуңғы батшаһын бәреп төшөргәс, буддизм йоғонтоһо йомшара башлай, ә Личчави һинд-европа ҡәбиләһе өҫтөнлөк ала барған мәлдә индуизм хакимлыҡ итеүсе дин булып китә. Личчави хакимлыҡ итә башлау менән әлеге көндә лә Непалда рәсми рәүештә ҡулланылған каста системаһы индерелә. Шуның менән бергә архитектура һәм сәнғәттә һиҙелерлек ҡаҙаныштарға нигеҙ һалына. Манадева I хакимлығы дәүерендә Личчави уғата ҙур сәйәси һәм хәрби ҡеүәткә эйә була, был турала Катманду үҙәненең көнсығыш өлөшөндәге Чангу Нараян ғибәҙәтханаһында 476 йылда яҙылған яҙма раҫлай. Уның вариҫы Манадева II үҙенең әсәһенең ҡаҙаныштарын маҡтап бик күп яҙыуҙар ҡалдыра.

Тхакури үҙгәртергә

Непалға Тхакуриҙарҙың өс төрлө династиһы хакимлыҡ итә.

Тхакури династияһының беренсе короле Амсуварман власҡа 602 йылда килә. Был ваҡытта Һиндостан, Тибет һәм Ҡытайҙың сауҙа юлында урынлашҡан Непал бик мөһим роль уйнай. Непал байтаҡ һуғыштар, ситтәрҙең баҫып инеүҙәрен һәм фетнә ҡубыуҙарҙы кисерә. Королдең ҡыҙы Бхрикути тибет принцына кейәүгә сыға (был хәл дә Непалда буддизмдың йоғонтоһон көсәйтә), бирнә итеп бер нисә изге ҡомартҡы — Будданың шәхси әйберҙәре тапшырыла. Быны Йәшел Тара алиһәһенең реинкарнацияһы тип ҡабул итәләр. Шул уҡ ваҡытта ғибәҙәтханалар комплексы Пашупатинаттан әллә ни алыҫ булмаған ерҙә урынлашҡан Деопатанда уның атаһы Амсуварман ҡоролошо һәм биҙәлеше буйынса ғәжәп матур 7 ҡатлы һарай бүләк итә. Ҡытай сығанаҡтарынан түбәндәгеләр билдәле: король Нарендрадева (ҡыт. 那陵提婆 Налинтипо) (643—679) тәхетте үҙ ҡулында тотҡан бабаһы менән алышта тибет халҡының ярҙамы арҡаһында ғына тәхеткә ултырыуға өлгәшә. Улар Ли Ибяо һәм В ан Сюань-цэ册 миссияһы мәлендә шул ваҡытта Тибетта йәшеренгән Нарендрадева менән осраша.

Амсуварман династияһы Тхакури династияһының иң тәүгеһе. Улар хакимлыҡ иткән осорҙа, әлбиттә баҫҡынсылар менән һуғыштар ҙа, эске дошмандарының фетнәләре лә күп була, ләкин Катманду үҙәненең бик уңышлы урында урынлашыуы короллеккә тарих өйөрмәләрендә үҙен һаҡлап ҡалырға һәм хатта бөтә өлкәләрҙә лә алға китешкә өлгәшергә булышлыҡ итә. Кантипур (бөгөнгө Катманду) ҡалаһына нигеҙ X быуатта батша Гунакамадева тарафынан һалынған тип иҫәпләнелә. Уның Кастхамандап һарайы (Ағас Өй) ҡалаға хәҙерге исеме бирә. Дурбар майҙанында әле лә был Һарайҙы күрергә мөмкин.

VII быуатта Непалй ғибәҙәтханалары Ҡытайҙа ҡабул ителә, һуңынан был стиль башҡа илдәргә лә, шул иҫәптән Японияға ла тарала. Непал рәссамдары, архитекторҙары һәм һөнәрселәрен башҡа илдәр ҙә әүҙем рәүештә үҙҙәренә саҡыра. Непал аша тарала буддизм тарала, әммә хәҙерге Непалда индуизм өҫтөнлөк алған.

Ҡытай сығанаҡтарында Непал үҙгәртергә

Таң династияһы власҡа килеү менән Ҡытайҙа көнбайыш төбәктәргә ҡыҙыҡһыныу арта. Будда сутраларын тәржемәләүселәр арҡаһында ҡытайҙар Ниполо (泥婆羅) — Непал иле тураһында мәғлүмәттәр ала һәм уларҙы династиялар йылъяҙмаларына индерә[1].

Хаким. Хаким ынйы, ҡыҙыл мәрйен, ҡабырсаҡтарҙан эшләнгән тридакн шариктары, быяла, гәрәбә ҡушып биҙәлгән биҙәүесле кейем кейә. Ҡолағында ауыр алҡа. Ҡыҫҡа ҡылыс йөрөтә. Тәхете алтын арыҫлан арҡаһына урынлашҡан. Министрҙар ерҙә ултыра. Тәхет залында хуш еҫле шәмдәр яндырыла.

Йолалары. Ир-егеттәр сәстәрен ҡаш тәңгәленә тиклем үҫтерә һәм сикәләп үреп, ҡолаҡ артынан елкәгә табан төшөрәләр. Кейемдәре бер киҫәк туҡыманан тора. Көнөнә бер нисә тапҡыр йыуыналар. Ҡулы менән еҙ һауыт-һабанан ашайҙар. Ҡомарлы уйындарҙы яраталар. Йорттары ағастан төҙөлә, стеналарына төрлө һүрәттәр төшөрәләр. Астрологияға бик оҫталар.

Хужалыҡтары. Ҡыҙыл баҡыр сығаралар, яҡтар үрсетәләр. Ғөмүмән, игенселек менән бөтөнләй шөғөлләнмәйҙәр, буйволдар менән ер һөрмәйҙәр. Оҫта сауҙагәрҙәр. Кеше профиле төшөрөлгән баҡыр тәңкәне сүкейҙәр, шулай уҡ үгеҙ һәм ат һүрәттәрен миҙалға сүкеп төшөрәләр.

Дин. Күк тәңрегә табыналар. Уның һүрәттәрен таштан эшләп ҡуялар, көн һайын был Алла һындарын йыуалар һәм ҡорбанға һарыҡ салалар.

Иҫтәлекле урындары. 7 ҡатлы баҡыр черепица менән ябылған 7 ҡатлы ғибәҙәтханалары бар. Коланналары һәм ҡыйыҡтың атлама бурсалары ҡиммәтле таштар менән биҙәлгән. Түбәндә дүрт мөйөштә алтын аждаһа ҡиәфәтендә фонтандар ҡуйылған, һыу аждаһа ауыҙынан ғибәҙәтхана тирәләй эшләнгән бассейға ҡойолоп тора.

Малла үҙгәртергә

Легенда буйынса1200 йылда батша Аридева, улының тыуыуы тураһында хәбәр алғас, көрәш менән шөғөлләнә башлай. Ҡыуанысынан батша улына «малла» (malla) — «көрәшсе» титулын бирә. Шулай итеп, Непал тарихында һиҙелерлек эҙ ҡалдырған Малла династияһына нигеҙ һалына. Малла хакимлыҡ иткән дәүерҙе юҡҡа ғына «Алтын Быуат» тип атамайҙар. Ләкин Малла идара итә башлаған дәүерҙә Катманду үҙәнендә бре нисә мең кеше ғүмерен өҙгән көслө ер тетрәү була. 1311 йылда төньяҡ-көнбайыштан һуғышып килгән баҫҡынсылар, Патан ҡалаһын емерә

Малла — Шива илаһының (нигеҙ һалыусы һәм емереүсе) культына эйәреүселәр, шул уҡ ваҡытта улар Вишни илаһының (һаҡлаусы) реинкарнацияһы тип тә таныла. Уларҙың башҡа диндәргә ҡарата лояль булыуы Непалда буддизм диненең гималай формаһының сәскә атыуына килтерә. Хари Сингх (1325—1330.) Малланың иң беренсе хакимы булыуы билдәле, король нәҫеле һағында алиһә Таледж Бхавань тора, тип иҫәпләнелә. Ҡайһы берҙә невари халҡын ошо батшаның вариҫтары булараҡ таныйҙар.

Малла хакимлыҡ иткәндә аристократияның роле көсәйә һәм шуның менән бергә касталарға бүленеү ҡәтғи төҫ ала. Һөҙөмтәлә ил ғәмәлдә хакимдары йыш алмашынып торған ҡала-дәүләттәргә тарҡала. Бенгалиянан ислам яугирҙәренең баҫып инеүе лә был процесҡа булышлыҡ итә. Улар Һиндостандың төньяғындағы тигеҙлектәрҙән индуистарҙы һәм будистарҙы Непалдың таулы райондарына ҡыҫырыҡлап сығара.

Катманду үҙәнендә ул уҡ ваҡытта өс иң ҡеүәтле ҡала-дәүләт — Катманду, Патан һәм Бхактапур була, уларҙың һәр береһенең үҙ батшаһы хакимлыҡ итә. Тап ошо дәүерҙә ҙур ғибәҙәтханалар комплекстары төҙөлә башлай. Һәр бер ҡаланың король һарайы янында майҙаны була. Юғары аристократияның һәм өҫтөнлөктөргә эйә булған касталар вәкилдәренең йорттары ошо майҙан тирәләй туплана. Ҡалалар бейек оборона стеналары менән уратып алына.

Ләкин 1372 йылда Малла батшаларының 3-сө династияһына нигеҙ һалған Джаястхити Малла башта Патанды яулап ала, ә унан һуң 10 йыл үткәс Бхактапурҙы буйһондора, шулай итеп, бөтә үҙәнде бер дәүләткә берләштерә.

XIV быуатта Малла мәҙәниәте һәм сәнғәте үҙ үҫешенең иң юғары нөктәһенә етә. Якши Малла (1428—1482 йылдар) хакимлыҡ иткән дәүерҙә короллектең сиктәре көньяҡта Ганг йылғаһына, төньяҡта — Тибет сигенә, көнбайышта Кали Гандаки йылғаһы үҙәненә, көнсығышта — Сиккимға тиклем барып етә. Шуға ҡарамаҫтан, Непалдың был хакимы вафатынан һуң ил ҡабаттан үҙ-ара дошманлашҡан кенәзлектәргә тарҡала. Әммә нисек сәйер булмаһын был хәл сауҙа, ер эшкәртеү һәм һөнәрселектең сәскә атыуына һәм архитектураһы буйынса бик гүзәл ғибәҙәтханаларҙың төҙөлөшөнә ҡамасауламай.

Шаһтар династияһы үҙгәртергә

Малла ҡала-дәүләттәре бер-береһе менән дошманлашҡан дәүерҙә Катмандунан көнбайышҡа Покхарға табан ярты юлда Шаһтар династияһы хакимлыҡ иткән бәләкәй генә Горкха короллеге көстәр йыйып, күтәрелә башлай. 1768 йылда династияның 9-сы батшаһы Притхви Нараян Шаһ Катманду үҙәнен яулап ала үҙенең баш ҡалаһын Катмандуға күсерә. Һуғышсан гуркхтарҙың баҫҡынсы сәйәсәте һөҙөмтәһендә (XIX быуат башына Кашмирҙан Сиккимға тиклемге ерҙәрҙе үҙенә буйһондора) Һиндостан Британия колонияһы булыуҙан туҡтай, Тибетҡа ҡаршы — 1792 йылда Цин полководецы Фуканъандың яуап походы, һөҙөмтәлә Непал, килешеү буйынса, Цин империяһына яһаҡ түләргә тейеш була, был шарт 1912 йылда империя ҡолағанға тиклем дауам итә (ошо уө килешеү менән хәҙерге Ҡытай-Непал сиктәре билдәләнелә). Гуркхтарҙың Тераи өсөн (Гималай тауҙарынан көньяҡтараҡ урынлашҡан урман һыҙаты) туҡтауһыҙ барымта яуҙары Англия-Непал һуғышын (1814—1816 йылдар) барлыҡҡа килтерә, уның һөҙөмтәһендә 1816 йылдағы Сугауль килешеүе буйынса Непал үҙенең ярты территорияһын юғалта, Тераиның ҙур өлөшө менән Сиккимды ла индереп, Непалдың хәҙерге көнсығыш һәм көнбайыш сиктәре. Непалдың тышҡы сәйәсәт контролдә тотоу өсөн инглиз резиденты ебәрелә. Шул ваҡыттан алып ҡыйыу гуркх яугирҙәре инглиз колониаль ғәскәрҙәрендә ялланып хеҙмәт итә, ә хәҙер Һиндостан армияһының элита частарында контракт буйынса хеҙмәт итә.

Рана премьер-министрҙары династияһы үҙгәртергә

15 сентябрь 1846 йылдың 15 сентябрендә Непалдың көнбайышындағы чхетри кастаһынан аяуһыҙ һәм амбициоз йәш аристократ Бахадур Джанг етәкселегендә фетнәселәр «Коттағы һуйыш» тип аталған ҡанлы һарай түңкәрелешен ғәмәлгә ашыра. «Кот» — Катмандула (Дурбар) һарай майҙаны янындағы йорт ихатаһының атамаһы, унда фетнәселәр Непалдың иң абруйлы ырыу вәкилдәренән ҡабул итеүгә йыйылған бер нисә йөҙ кешене үлтерә. Джанг-Бахадур үҙенә премьер-министр титулын ала, бер ыңғай фамилияһын Рангаға алмаштыра. Һуңғараҡ ул үҙен махараджа тип атай башлай, һәм был титулды киләсәк быуынына мираҫ итеп ҡалдырыға ниәтләй. Улар үҙҙәренең власын легитим итеү өсөн Шаһ корлоль ғаиләһе вәкилдәре менән никахтарға инәләр. Джанг Бахадур Рананың 100-ҙән ашыу вариҫы була. Шулай итеп, илдә икенсе «король» династияһы барлыҡҡа килә, өҫтәүенә, Рана реаль власты үҙ ҡулына туплай, ә Шаһтарға номиналь хакимдарҙың ролен генә ҡалдыра.

Рана (династия) Сатиҙы (йола), мәжбүри хеҙмәтте тыя һәм Катмандула бер нисә мәктәп һәм колледж аса, әммә Европа кешеләренең Непалға инеүен тыя (Британия резиденты миссияһынан башҡа). Үҙ-үҙенә бикләнеү илде торғонлоҡҡа һәм артта ҡалыуға килтерә. Тик 1940-сы йылдар аҙағында, 1950 йылдар башында түбәндәге альпистар экспедицияларына илгә инергә рөхсәт бирелә:

  • У. Тилманға 1939 йылда Лангтанг, Намча-Базарға (Bazaar Namche) инергә һәм Кхумбу боҙлоғоноң үрге өлөшөнә, Ҡала Паттар ҡаяһына менергә рөхсәт ителә.
  • 1950 йылда Морис Эрцог Аннапурна I тауына күтәрелергә рөхсәт бирелә. Ул — иң хәүефле, диңгеҙ кимәленән 8 000 метр бейеклектәге тау.
  • 1951 йылда Э. Шиптонға тауға күтәрелеү өсөн уңайлы урынды билдәләү эше йөкмәтелә. Ул У. Тилмандың һығымтаһын раҫлай: Кхумбу боҙлоғон өйрәнеү нигеҙендә Эверестҡа көньяҡтан күтәрелеү хәүефһеҙерәк, тигән фекергә килә.

1935 йылда Непал студенттары Һиндостанда Непал прадж паришад йәшерен революцион ойошмаһын булдыра. 1940 йылда хөкүмәт заговорҙа ҡатнашыусыларҙың планын һиҙеп ҡала: дүрт кеше үлем язаһына тарттырыла, 38 кеше төрлө сроккә төрмөгә ултыртыла.

Икенсе донъя һуғышы ваҡытында Британия армияһы слоставында һуғыш хәрәкәттәрендә Непалдан 250 280 кеше ҡатнаша

1950 йылда Тибет Ҡытай тарафынан аннексияланғандан һуң тибет ҡасаҡтары Непалҡа килеп тула. Харизматик лидер Бишешвар Прасад Койрала (непал विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला, ингл. Bishweshwar Prasad Koirala, BP Koirala) етәкселегендә һәм Һиндостанда хакимлыҡ иткән сығанаҡ һиндостан һәм партияһы ярҙамы менән Һиндостан Милли Конгресы (ИНК) партияһы ярҙамы менән Непалдың беренсе сәйәси партияһы — Непал Милли Конгресы (ННК) төҙөлә, хатта уға Рана ғаиләһенең бер нисә ағзаһы ла инә.

Шаһтар династияһы власын тергеҙеү үҙгәртергә

1951 йылда Непал Халыҡ Конгресы көстәре Тераяның ҙур ғына өлөшөн үҙ ҡулына ала һәм Һиндостан сигендәге Бирганж ҡалаһында Ваҡытлы хөкүмәт төҙөй. Ә был ваҡытта, 1950 йыл аҙағындағы хәл ҡабатлана: король Трибхуван Һиндостан илселеге аша Һиндостанға ҡаса. Непал Халыҡ Конгресы ярҙамында Рана режимын ҡолата алмағас, Һиндостан ике яҡҡа ла король коалицион хөкүмәте төҙөргә тәҡдим итә, шулай итеп илдең үҙ-үҙенә бикләнеүе тамамлана. 1953 йылдың май айында Джон Хант беренсе булып Эверестҡа күтәрелә.

1955 йылда король Трибхуван (Катманду халыҡ-ара аэропорты уның исемен йөрөтә) вафатынан һуң, уның улы Махендра яңы конституция иғлан итә. 1958 йылдың 15 майынан 1959 йылдың 27 майына тиклем Субарн Шамшерҙың күсеү хөкүмәте эшләй[2]. 1959 йылда беренсе дөйөм халыҡ һайлауында күпселек тауыш менән Непал Халыҡ Конгресы еңә һәм Бишешвар Прасад Койрала премьер-министр итеп тәғәйенләнә. Тиҙҙән коррупцияның киң ҡолас алыуы халыҡ массаларының сыуалышына килтерә. 1960 йылда король бөтә хөкүмәт ағзаларын ҡулға ала, сәйәси партиялар эшмәкәрлеген тыя һәм үҙенең шәхси диктатура режимы урынлаштыра.

1962 йылда короле Махендра Непалда «панчаят» йәки власта биш институт урынлаштыра:

  1. урындағы панчаяттар, урындағы үҙидара органдары;
  2. урындағы панчаяттарҙан һайланған төбәк панчаяттары;
  3. төбәктәр панчаяттарынан һайланған 19 һәм король тәғәйенләгән 16 ағзанан торған Милли панчаят;
  4. хөкүмәт;
  5. король.

Король Милли панчаятҡа премьер-министр һәм министрҙар кандидатураларын тәҡдим итә.

Мохендраның улы һәм вариҫы Итон һәм Гарвард университеттарында бик яҡшы белем алған Бирендра 1972 йылдан алып хакимлыҡ итә. Үҫеш темптарының әкренәйеүе, коррупцияның артыуы һәм хаҡтарҙың күтәрелеүе йәнә халыҡ сыуалыштарына килтерә, шуларҙың иң көслөһө — Непалдағы Ихтилал (1979) . Король Бирендра парламент системаһын индереү һәм сәйәси партиялар эшмәкәрлеген тыйыуҙы бөтөрөү тураһында референдум үткәрергә мәжбүр була. Непал Халыҡ Конгресының 1960 йылдан йә төрмәгә ябылған, йә үҙ ирке менән илдән ситкә сығып киткән лидеры Б. П. Койралаға агитация алып барырға рөхсәт ителә. Әммә Непал Хөкүмәте системаһы буйынса референдум (1980) 55 % тауыш менән панчаяттар системаһын һаҡлау өсөн тауыш бирә. Шуға ҡарамаҫтан, король Бирендра властың закондар сығарыу тармағы биш йылға һайланырға, шунан һуң премьер-министр һайларуҙары үтергә тейеш, тип ҡарар итә. Шуның менән бергә король закондар сығарыу органы составының 20 процентына үҙе теләгән кешеләрҙе тәғәйенләү хоҡуғын һаҡлап ҡала, шулай уҡ бөтә кандидаттар ҙа хөкүмәт раҫлаған 6 ойошманың ағзалары булырға тейеш. 1981 йылда ошо система буйынса тәүге һайлауҙар үтә.

Был демократик Панчаяттарҙан күп партиялыҡҡа күсеүҙе ғәмәлгә ашырған был демократия системаһы 1990 йылға власта ҡала, әммә Һиндостан менән сауҙа низағтары һәм ғәмәлдә ҡабаттан илде үҙ-үҙенә бикләү үтә ҡаты көрсөккә килтерә. Хөкүмәттең илде был көрсөктән сығарырға һәләтле булмауы тағы ла халыҡ сыуалыштарына килтерә, был юлы уларҙы хәрби кәстәрҙе ҡулланып баҫтырырға тура килә, хатта күп һанда ҡорбандар ҙа була. 1990 йылдың апрелендә Бирендра, радио аша сығыш яһап, сәйәси партияларҙың эшмәкәрлеген тыйыуҙы бөтөрөүе тураһында иғлан итә һәм үҙенең конституцион монарх ролендә ҡалыуына риза булыуын белдерә. 1991 йылда беренсе тапҡыр һайлауҙар күп партиялы нигеҙҙә үткәрелә, унда Непал Халыҡ Конгресы (символы — ағас) еңеү яулай (205 урындың 110-ын улар биләй), коммунистарҙа 69 урын (символы — ҡояш).

Хакимлыҡ итеүсе партия һәм Непал Халыҡ Конгресының уң ҡанаты лидеры Г. П. Коиралы хөкүмәте иҡтисадта реформаларҙы тормошҡа ашыра башлай. Иң тәүге сиратта төп аҙыҡ-түлекте (дөгөнө лә индереп) етештереүҙе стимуллау өсөн уларҙың хаҡтарына контроллек итеү бөтөрөлә. Артабан сит ил туризмын үҫтереү буйынса саралар күрелә һәм милли валютаға (Непал рупийына) ирекле хаҡ ҡуйыу йәшерен баҙарға ҡарата етди һөжүм була. 1994 йылда күмәк сыуалыштар мәлендә үткәрелгән алдан һайлауҙарҙа Непал Коммунистар партияһы (марксистик-ленинсы) Ман Мохан Адхикари етәкселегендә еңеп сыға. Уның отставкаһынана һуң 1995 йылдың сентябрендә власҡа Непал Халыҡ Конгресынан өс партиялы коалиция килә: Растрий Праджатантраның уң ҡарашлы партияһы һәм Сабдхаван етәкселек иткән Непал Һиндостан яҡлы партия.

1996—2006 йылдарҙағы Граждандар һуғышы һәм Апрель революцияһы үҙгәртергә

1994 йылда Непал Коммунистар партияһы фракцияларының береһе Берҙәмлек үҙәге базаһында Прачанда иптәш етәкселегендә Непал Коммунистар партияһы (Мао яҡлы) ойошторола. 1995 йылдың 3 мартында үткән пленумында партия король власына ҡаршы ҡораллы көрәш йәйелдереү тураһында ҡарар ҡабул итә. Непал коммунистар партияһы (Мао яҡлы) власть алдына үҙҙәренең алты талабын ҡуя: 1. милли индустриянан сит ил капиталын ҡыуып сығарыу, 2. алпауыттарҙан ерҙәрен тартып алыу һәм уны крәҫтиәндәргә таратыу, 3. этник аҙсылыҡтарҙың автономияға хоҡуҡтарын таныу, 4. бөтә телдәрҙең дә тиң булыуына өлгәшеү, 5. власть органдарында иҙелгән халыҡ вәкилдәренә һәм ҡатын-ҡыҙҙарға вәкәләттәр биреү, 6. касталар тигеҙһеҙлеген бөтөрөү.

1996 йылдан алып мао оппозицияһы күмәк террор башлай һәм Непалда граждандар һуғышы башлана. Дүрт дистрикт (Ролпа, Рукум, Джагархот һәм Каликот) тулыһынса маоистар контроле аҫтына эләгә. Ҡоралланған төркөмдәр хатта баш ҡала Катмандуға барып етә. Чиновниктар коррупцияһы менән хөкүмәт һөҙөмтәле көрәш алып бара алмай. Үҙәктән ситтәге биләмәләрҙәге емереклек һәм аслыҡ халыҡты ҡыра. 90-сы йылдарҙағы кеүек сит ил туристары күпләп килмәй, хатта 2005 йылда был күрһәткес ун тапҡырға кәмей, был, әлбиттә, Непал иҡтисадына кире йоғонто яһай.

2001 йылдың 1 июнендә тәхет вариҫы, принц Дипендра король ғаиләһе вәкилдәренең осрашыуына арналған традицион төшкө аш мәжлесендә ҡатнашыусыларҙың барыһын да атып үлтерә, ә аҙаҡ үҙен-үҙе ата. Был сарала король Бирендра һәм уның ғаиләнең бөтә ағзалары һәләк була тиерлек. Коматоз халәттә Дипендра тағы өс кән король булып ҡала, шунан тәхеткә ул мәлдә Похара ҡалаһында булып ҡалған бабаһы Гьянендра ултыра. Граждандар һуғышы һәм мао яҡлыларҙың ихтилалы шарттарында был ваҡиғалар илдә тотороҡһоҙлоҡто арттыра. Фажиғәнең сәбәбе — 1990 йылдан алып Дипендраның Девиани Рана менән ғишыҡ бәйләнешендә булыуы, улар Лондонда уҡыған ваҡыттарында таныша. Ғәҙәттә, Непал аристократтары булған Рана нәҫеле 1951 йылға тиклем ил премьер-министры вазифаһын быуындан-быуынға тапшырып килә һәм Непал власына дәғүә итеүҙән баш тартмай. Шуға ла король ғаиләһе был парҙың өйләнешеүенә ҡаршы була. Илдә Гьянендраның был фажиғәгә ҡыҫылышы булыуы тураһында имеш-мимеш тарала. Былай ла әллә ни популяр булмаған Гьянендра идара итеүенең тәүге көнөнән үк халыҡ ышанысын яулай алмай.

2001 йылдың июлендә маосылар Непал хөкүмәтенә ҡаршы иң уңышлы һөжүмдәренең береһен үткәрә. 72 полиция офицеры әсиргә алына. 2002 йылдың апрелендә экстремистар бомба ташлау кеүек террорға күсә, унан осраҡлы кешеләр — ябай халыҡ күпләп ҡырыла.

Хөкүмәт бер нисә тапҡыр баш күтәргән маосылар менән ваҡытлыса тыныслыҡ килешеүе төҙөй (2001 йыл, август , 2003 й., ғинуар). Әммә һәр ваҡыт килешеү шарттары үтәлмәй, һәм граждандар һуғышы дауам итә. 2003 йылдың 27 авгусында илдә тыйылған Непал Коммунистар партияһы (мао яҡлылар) яугирҙәре полицияға ҡаршы ҡораллы һөжүм башлай. 13 октябрҙә Бхалуванг ҡалаһында Мао партияһының 1000 кешенән торған отряды полиция үҙәген штурм менән алырға тырыша, әммә һөжүм кире ҡағыла.

Хәлде тотороҡландырырға тырышып, Гьянендра популяр булмаған саралар ҡулланып ҡарай: сәйәси партияларҙы тыя һәм хөкүмәтте тарата, маосылар менән менән һөйләшеүҙәр алып бара. Шул уҡ ваҡытта маосылар Непал территорияһының ҙур ғына өлөшөн үҙ контролендә тота. Әммә хөкүмәт ғәскәрҙәре Катманду үҙәнен, Покхарҙың тирә яғын, төп туристик маршруттар үткән Эверест һәм Аннапурна райондарын үҙ ҡулдарында ышаныслы тота.

Непалдың барлыҡ юл буйҙарында ҡораллы патрулдәр, маосыларҙы асыҡларға тырышып, тикшереү үткәрә. Ваҡыты-ваҡыты менән маосылар илдә хәрәкәтте туҡтатыуға өлгәшә.

2005 йылдың 1 февралендә Непалда дәүләт түңкәрелеше була. Король үҙенең армияһын баш ҡалаға индерә, хөкүмәтте отставкаға ебәрә һәм бөтә власты үҙ ҡулына алыуы тураһында иғлан итә. Шул уҡ айҙа король парламентты тарата. Таратылған хөкүмәт ағзалары, шул иҫәптән экс—премьер Шер Бахадур Деуба, өйҙә һаҡ аҫтында тотола. Ҡайһы бер министрҙар төрмәгә ябыла. Шулай уҡ илдең алдынғы сәйәсмәндәре — Непал конгресы президенты Гиридж Прасад Коирал һәм үҙәк комитетының генераль секретары Непал Коммунистар партияһы (марксистик-ленинсы) Үҙәк Комитетының генераль секретары Мадхав Кумар Непал ҡулға алына. Илдә цензура индерелә. Түңкәрелеш илдәге сәйәси хәлде ҡырҡа киҫкенләштерә. Непал Коммунистар партияһы (маосылар) партизандары әүҙемләшә.

2004 йылдың авгусында Непал Коммунистар партияһы (маосылар) һуғышсылары ил баш ҡалаһына бөтә юлдарҙы яба, ҡаланы аҙыҡ-түлек, иң кәрәкле тауарҙар һәм нефть продукттары менән тәьмин итеү боҙола. Катмандуны ҡамауға алып, маосылар хөкүмәткә үҙ көстәрен күрһәтә.

2004 йылдың 26 декабрендә Непалдың баш ҡалаһы Катмандула 15 мең кеше ҡатнашлығында тыныслыҡ яҡлылар демонстрацияһы үтә.

Непал коммунистары лидеры Мадхава Кумар Непал төрмәнән сыҡҡандан һуң революцион ваҡиғалар үҙ кульминацияһына барып етә. 20 апрелдә Катмандула йөҙ мең кеше ҡатнашҡан демонстрация һәм митинг үтә, унда коммунистар лидеры Мадхав Кумар Непал сығыш яһай. Полиция тәүҙә резина, ә һуңынан хәрби пулялар ҡуллана. Өс демонстрант үлтерелә һәм 40 кеше яралана. Бактапур ҡалаһында ла меңәрләгән кеше ҡатнашҡан демонстрация үтә. 21 апрелдә ҡыҙыл флаг аҫтында йөҙ меңдән ашыу демонстрант Катманду урамдарына сыға. Непал короле Гьянендра демократик үҙгәртеп ҡороуҙар үткәрергә әҙер булыуы тураһында белдерә. Оппозиция власты Ваҡытлы халыҡ хөкүмәтенә тапшырыуҙы талап итә. 22 апрелдә полиция тағы ла Катмандула үткәрелгән демонстранттарға ҡаршы ҡорал ҡуллана. Протест акцияһында ҡатнашыусылар король һарайына үтеп инергә тырыша. Полиция демонстранттарға ҡаршы көс ҡуллана. Илленан ашыу кеше яралана. Непалдың башҡа ҡалаларында ла халыҡ манифестацияларға сыға. Король Гьянендра тағы ла ташламалар бирергә вәғәҙә бирә, сәйәси партияларға күсеү осоро хөкүмәтен төҙөргә тәҡдим итә. Коммунистар партияһы үҙәк комитетының генераль секретары Мадхав Кумар Непал королдең инициативаһын кире ҡаға. 23 апрелдә бөтә илдә сыуалыштар дауам итә. Был көндө ике йөҙ ҡырҡ алты кеше яраланып госпиталгә инә.

Һөҙөмтәлә король Гьянендра халыҡ хәрәкәтенә буйһонорға мәжбүр була. Ул үҙенең 24 апрелдәге мөрәжәғәтендә демократик реформалар үткәрергә һәм власты халыҡҡа бирергә вәғәҙә бирә. Армияға контроллек итеүҙе хөкүмәт үҙ өҫтөнә ала. Нисек кенә булмаһын, Гьянендра илдәге сәйәси хәлгә йоғонто яһай алмай. 25 апрелдә Гьянендра үҙе таратҡан парламенттың эшмәкәрлеген тергеҙә. 27 апрелдә Непал конгресы лидеры 84 йәшлек Гириджа Прасад Коирала ил хөкүмәтенең яңы башлығы итеп тәғәйенләнә. Шул уҡ көндә маосылар өс айға ваҡытлыса килешеү төҙөү тураһында иғлан итә. Яңы хөкүмәткә оппозицияла торған партияларҙың ете вәкиле инә — дүртеһе Непал конгресынан, берәр кеше — Непал Коммунистар партияһынан (мао яҡлы), Демократик конгрестан һәм Берләшкән һул фронтта. Непалда халыҡ революцияһы еңә.

Монархияны ҡолатыу милли татыулыҡҡа юл аса һәм сәйәси партияларға граждандар һуғышын тамамларға мөмкинлек бирә.

Яңы кабинет баш күтәреүселәрҙең күптәрен төрмәләрҙән сығара һәм уларҙы терроризмда ғәйепләүҙән азат итә. Непал маосылары Катмандуны һәм бер нисә төп ҡаланы блокадала тотоуҙы туҡтатыуҙары тураһында иғлан итә. 11 июлдә парламент Непал короле Гьянендраны закондар һәм закон проекттарына вето һалыу хоҡуғынан мәхрүм итә. Был ваҡиғаға тиклем бер ай элек депутаттар бер тауыштан королдән армияның баш командующийы вазифаһын тартып ала, дипломатик иммунитеттан (шул көндән алып уны хөкөмгә тарттырырға була) мәхрүм итә, шулай уҡ һалымдарҙы түләү бурысын йөкмәтә. Бынан тыш депутаттар Непалды — донъялағы берҙән-бер тулыһынса индуист короллеген — «донъяуи дәүләт» тип иҫәпләргә тигән ҡарар ҡабул итә, шулай итеп Гьянендранан инкарнациялау титулы тартып алына. 16 июндә Непалдың премьер—министры Гириджа Прасад Коирала баш күтәреүселәр лидеры Прачанда менән шәхсән осраша һәм үҙ-ара тыныслыҡ төҙөү тураһында һөйләшеүҙәр алып бара. Парламентты таратыу һәм ваҡытлы хакимиәт булдырыу тураһында ҡарар ҡабул ителә (был хакимиәткә Непал Коммунистар партияһы вәкилдәре лә индерелә).

2008—2018 йылдарҙағы республика: коммунистар һәм Непал конгресы идараһы үҙгәртергә

2015 йылдағы ер тетрәү үҙгәртергә

2015 йылдың яҙында Катмандула ер тетрәй. Кумари һарайынан тыш бик күп йорттар емерелә.

Хәҙерге заманда Непал үҙгәртергә

2017 ноябре — 2018 йылдың февралендә Непалда парламенттың ике палатаһына ла: түбәнге Вәкилдәр палатаһына һәм юғары Милли ассамблея палатаһына парламент һайлауҙары булып үтә, уларҙа Непал Коммунистар партияһы (берләшкән марксист-ленинсы) ышаныслы еңеү яулай. Был хәл ике партия коммунистарына (марксист-ленинсы һәм Мао үҙәге коммунистик партиялары) һул яҡ коалиция ойоштороу мөмкинлеген бирә. Һайлауҙарҙан һуң Непалдың премьер-министры Шер Бахадур Дерба отствакаға сығыуы тураһында белдерә. 2018 йылдың 15 февралендә Непал Коммунистар партияһы (берләшкән марксист-ленинсы) рәйесе Кхадга Прасад Шарма Оли икенсе тапҡыр премьер-министр вазифаһына тәғәйенләнә, шул уҡ ваҡытта һул хөкүмәткә лә етәкселек итә.

2018 йылдың 13 мартында Непалда президент һайлауҙары үтә, унда Бидхья Деви Бхандари икенсе тапҡыр президент итеп һайлана.

2018 йылдың 17 майында ике Коммунистар партияһы берләшә һәм берҙәм Непал Коммунистар партияһы барлыҡҡа килә, һәм ул Непал йәмғиәтендә алдынғы сәйәси көскә эйә була. Партияға ике рәйестәш Кхадга Прасад Шарма Оли менән Пушпа Камал Дахал етәкселек итә.

Шулай уҡ ҡара үҙгәртергә

  • Джана Андолан 2006—2006 йылда барған ваҡиғалар тураһында
  • Гражданская война в Непале
  • Маоисты (Непал)

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. Син Тан Шу, цзюань 221. Перевод: Бичурин «Собрание сведений…», 1950, том II, стр. 289—290
  2. Ежегодник БСЭ. 1959 / М. 1959 — С. 313.

Һылтанмалар үҙгәртергә

Ссылки на русском языке о трагедии 1 июня 2001 года
Ссылки на английском языке о трагедии 1 июня 2001 года