Википедия

Нарва янындағы алыш

Пётр I батшаның рус армияһы һәм Карл XII-нең швед армияһы араһында 1700 йылдың 19 (30) ноябрендәге Бөйөк төньяҡ һуғышының Нарва янында рус ғәскәрҙ

Нарва янындағы һуғыш — Петр I батшаның рус армияһы һәм Карл XII королдең швед армияһы араһында 1700 йылдың 19 (30) ноябрендәге Бөйөк төньяҡ һуғышының Нарва янында рус ғәскәрҙәренең еңелеүе менән тамамланған тәүге яуҙарының береһе.

Нарва янындағы алыш
Рәсем
Дәүләт  Швед империяһы[d]
Урын Нарва
Ваҡиға ваҡыты 30 ноябрь 1700
Ҡатнашыусылар Швед империяһы[d] һәм Урыҫ дәүләте
Карта
 Нарва янындағы алыш Викимилектә

Пётр I батша алып Нарваны 1704 йылғы икенсе алышта яулай.

Тарих башы үҙгәртергә

Төньяҡ һуғышының башланыуы үҙгәртергә

1699 йылда поляк короле Август II инициативаһы буйынса Рус батшалығы Швед империяһына территориаль дәғүәләре булған төньяҡ дәүләттәре коалицияһына («Төньяҡ союзы») инә. Коалицияла ҡатнашыусылар ун биш йәшендә тәхеткә ултырған швед монархы Карл XII монархтың йәш булыуы союздаштарға сағыштырмаса еңел еңеүгә ирешеү мөмкинлеген бирер тип уйлай[1]. Рәсәй һуғыш һөҙөмтәһендә Балтик буйындағы рус ерҙәрен ҡайтарыуға һәм Балтик диңгеҙенә сығыуға иҫәп тота. Төньяҡ һуғышы сәбәптәрендә ентекләп яҙылған ҡара.

Август II менән килешеү буйынса Рус батшалығы иң тәү сиратта Швед Ингерманландияһына (Ингрия) — яҡынса хәҙерге Ленинград өлкәһенә тап килгән территорияһына дәғүә итә. Нарва ҡәлғәһе Ингерманландия менән Эстляндияның көнбайыш сигендә урынлашҡан иң ҙур швед ҡәлғәләренең береһе була. Дөйөм алғанда, Төньяҡ һуғышы башланғанда, Ингерманландия һәм айырым әйткәндә, Нарва, рус һөжүменең төп сәбе булып торған.

Август II менән килешеүгә ярашлы, Пётр I Ғосман империяһы менән Константинополь тыныслыҡ килешеүе төҙөлөү хәбәрен алыу менән Швецияға — 1700 йылдың 19 (30) авгусында һуғыш иғлан итә һәм Ингерманландияға поход менән сығыш яһай[2][3].

XVII быуат башына рус армияһы үҙгәртергә

Командующие русской армии

Швецияға һөжүм алдан ниәтләп ҡуйылһа ла, [4][5], XVIII быуат башында рус армияһы сикләнгән әҙерләкле була һәм Пётр I башлаған реформаларҙы дауам итеүҙе талап итә. Урыҫ армияһы һан буйынса ҙур (200 000 һалдатҡа тиклем) була, әммә, тарихсылар фекере һәм Пётр I батша, һуғыш тамамланғандан һуң, үҙе баһалауы буйынса, был осорҙа рус армияһында етерлек дәрәжәлә дисциплина, һуғыш оҫталығы һәм матди тәьмин итеү булмай [4][6]. Тағы ла дауам башланы Иван Грозный башлаған Көнбайыш Европа хәрби эксперттарын йәлеп итеү практикаһын дауам итеп, Пётр I яуҙа көнбайыш тәжрибәһен ҡулланырға һәм рус армияһын заманса яңыртырға модернизировать тырыша, әммә 1700 йылда потешный ғәскәрҙәре нигеҙендә барлыҡҡа килгән фәҡәт ике — Семёновский һәм Преображенский полктары ғына — тотош көнбайыш өлгөһө буйынса ойошторолған, ә тағы икеһе — Лефортовский һәм Бутырский — өлөшләтә көнбайыш өлгөһөндә ойошторола[5][4]. Матди тәьмин итеү яғынан урыҫ армияһы ҡорал һәм ҡорамалды сит илдән һатып алыу һәм килтертеү менән бәйле була. 1700 йылда Рәсәй батшалығы бөтөнләй тиерлек мушкет сығармаған, металлды бик аҙ ҡойған, транспорт системаһыүҫешмәгән була. Рус армияһын хәрби уҡытыу швед һәм австрия хәрби уставтары [4] өлгөһөндә 1699 йылда Адам Вейде төҙөгән яңы хәрби устав буйынса сит ил офицерҙары етәкселегендә алып барылған. Бөтә етешһеҙлектәргә ҡарамаҫтан, Нарва янындағы алышҡа тиклем Пётр I, рус армияһы шведтар менән һуғышҡа әҙер, тип иҫәпләгән[6][7].

Пётр I Нарваға янында Петр I өс «генераллыҡ»ҡа (дивизия): генералдар А. И. Репнин, А. А. Вейде һәм А. М. Головин командалығындағы ғәскәргә бүленгән 40 меңдән ашыу регуляр пехота, шулай уҡ, 10 мең йөҙ хеҙмәте дворяндарын, шул иҫәптән Б. П. Шереметев командалығындағы 5 меңлек атлыларҙы ла индереп, һәм И Обидовский етәкселегендә 10 000 казак— барлығы 60 меңдән ашыу һалдат сығарырға планлаштырған. Бынан тыш рус армияһы составына батша улыА. А. Имеретинский етәкселегендәге артиллерия полкы инә

Төньяҡ һуғышы алдынан Пётр I батшаның арҡалаштары генералдар П.Гордон, Ф. Лефорт һәм генералиссимус А. С. Шеин вафат булған. Һөҙөмтәлә, 1700 йылдың 19 авгусында генерал-фельдмаршал чинын һәм яңы армияға командованиены күренекле администратор, әммә хәрби етәксе булмаған, Ф. А. Головин ала. Армияны тәьмин итеү өсөн генерал-провиант Семён Языков[8][6][7][5] яуаплы. Һуңғы моментта Август II тәҡдиме буйынса рус армияһы штабына саксон фельдмаршалы де Круа етәкселегендә саксон хеҙмәте (улар араһында генерал-лейтенант Л. Н. Алларт була) генералдары төркөмө ҡушыла [5].

XVII быуат башында швед армияһы үҙгәртергә

Командующие шведской армии

XVIIIбыуаттар сигендә швед армияһы XVII быуат башында уҡ швед короле Густав II Адольф тарафынан формалаштырылған яҡшы ойошторолған ярым профессионал структуранан ғибәрәт була. Швед армияһын ойоштороу принциптары, ҙур булмаған үҙгәрештәр менән, Карл XII тәхеткә килгәнгә тиклем һаҡланған. Швед армияһында кавалерия ирекле контракт нигеҙендә формалашҡан — армияға атлы һалдат ебәргән поместье һалым льготалары рәүешендә аҡсалата компенсация алған. Швед пехотаһына һалдаттарҙы мотлаҡ йыйыу башҡарылған — һәр территориаль берәмек күпмелер һалдат бирергә тейеш булған, ә бынан тыш, йәшәү өсөн аҡсаһы булмаған төләһә ҡайһы ир заты һәм закон боҙоп, намыҫына тап төшөрмәгән ир-егет, хәрби хеҙмәткә килгән. Бөтә һалдаттарға һәм уларҙың ғаиләләренә дәүләт торлағы бирелгән һәм эш хаҡы[9] түләнгән.

Швед армияһында дисциплина яҡшы була, һәм был органик рәүештә Швед империяһында өҫтөнлөклө булған лютеран идеологияһынан килгәндер. Лютеран сиркәүе XVII быуатта Швецияның хәрби хәрәкәттәрен һәм швед хәрбиҙәренең уңыштарын, «аллаһы тәғәлә ҡөҙрәте», тип хуплаған[10].

Швед пехотаһы 600 һалдаттан торған батальондарға, ә кавалерия 150-нән 250-гә тиклем атлынан торған эскадронға бүленгән[9].

Швед армияһының юғары баш командующийы булып ғәҙәттә монарх сығыш яһаған. Карл XII, 1697 йылда тәхеткә ултырған, йәш булыуына ҡарамаҫтан, замандаштары әтмешләй, «һуғышҡа ғашиҡ булған» һәм үҙен тәүәккәл командир итеп күрһәткән [4]. Нарва янындағы һуғыш ваҡытында Карл XII штабына кавалерия генералы О. Веллинг, генерал-лейтенант К. Г. Реншильд, генерал-майор А. Горн һәм генерал-фельдцейхмейстер барон Ю. Шёблад (швед.)баш.[11] ингән.

Һуғышҡа әҙерлек үҙгәртергә

Рус армияһының Нарваға походы үҙгәртергә

Рус ғәскәрҙәренең Нарва янында тупланыуы яй барған. Нарваға пехота менән бергә 10 мең арбанан торған ылау хәрәкәт иткән, уларға дары, ҡара ҡурғаш, пушка йәҙрәләре, бомба, ҡул гранаталары һәм башҡа хәрби припастар тейәлгән була. Ямғырлы һауа торошо ылауҙың хәрәкәт итеүен ҡатмарлаштырған, арбалар бысраҡ юлда батҡан һәм ватылған. Армияны тәьмин итеү насар ойошторолған була: һалдаттар ҙа, аттар ҙа насар туҡланған, ризыҡ етмәгәнлектән поход аҙағына аттар йығыла башлаған. Поход ваҡытында һалдаттарҙың обмундированиеһы, теткеләнеп, йөй буйына һүтелеп сыҡҡан [12].

Кенәз И. Ю. Трубецкой етәкселегендәге Новгород разряды полк составындағы алдынғы отряд (4-се «генераллыҡ» булараҡ телгә алына: 2 һәлдат һәм 4 уҡсы полк, новгород рейтарҙары) һуғыш иғлан итеүгә өс аҙна үткәндән һуң — 9 (20) сентября.ҡәлғәгә килеп еткән. Тағы 2 аҙнанан, 23 сентября (4 октября), Петр I һәм гвардия полктары менән бергә И. И. Бутурлиндың отряды 1 (12) октября ете полкы менән А. А. Вейде отряды килеп, 14 (25) октября — А. М. Головин отряды һәм Б П. Шереметевтың атлылары килеп еткән. Шулай итеп, хәрби хәрәкәттәр башланыуға Петр I батшаға Нарва янында, төрлө баһалар буйынса, 34 меңдән алып 40 мең кешегә тиклем (21 һалдат полктары, 7 уҡсы стрелецкий, 2 драгун, Ғали йәнәптәре полкы, Смоленск шляхтаһы полкы һәм Новгород рейтар полкы) [4][8] һәм 195 артиллерия орудиеһы: 64 ҡамау пушкаһы, 79 полковой, 4 гаубица һәм 48 мортира туплау форсаты тейгән.

Нарва янындағы һуғыш хәрәкәттәре башланыуға тағы ике ҙур отряд өлгөрмәгән: А. И. Репнин командалығындағы 10 мең самаһы һалдат Бөйөк Новгородта, И. Обидовский командалығындағы 11 мең казак Псковта, Гдовта һәм Печора монастырында [3][13] позиция биләгән.

Нарваны ҡамау үҙгәртергә

Нарва ҡәлғәһен генерал-майор Р. Горн командалығындағы швед гарнизоны һаҡлай, уның сафтарында 1300 йәйәүле һәм 200 атлы һалдат, шулай уҡ 400 ополченсы иҫәпләнгән. Нарва ҡалаһы һәм ҡәлғәһе Нарва йылғаһының (ул ваҡытта Нарова тип аталған) көнбайыш ярында, ә көнсығыш ярында нығытылған Ивангород урынлашҡан. Ике ҡәлғәне, хатта ҡамау шарттарында ла Нарва менән Ивангород араһында йөрөү мөмкинлеге биреүсе нығытылған күпер тоташтырған, һәм был ике ҡәлғәне лә бер үк ваҡытта ҡамау кәрәклегенә килтергән [14].

Ҡамау өсөн Август II Петр I -гә инженер эштәрен яҡшы белгән генерал-лейтенант Л. Н. Аллартты тәҡдим итә, ләкин Пётр уның «һәлкәүлеге менән ҡәнәғәт булмай» һәм ҡамау эштәрен шәхсән үҙ өҫтөнә алған. ҡамау ойоштороусылар Нарва һәм Ивангород тирәләй артиллерия орудиеһын урынлаштырған, шулай уҡ көнбайыштан шведтарҙың өҫтәмә көстәре килеү осрағын иҫәпкә алып, нығытмалар төҙөй. Нарова йылғаһы Ивангород һәм Нарва янында бөгөлөш яһауынан файҙаланып, рус ғәскәрҙәре Нарва көнбайышҡараҡ ике саҡрымда (яҡынса 2 км), көнбайышта ике текә ер өйөмөнә торған оборона һыҙығын төҙөй. Валдың ике осо ла — төньяғы ла, көньяғы ла — йылғаға барып төртөлә, һәм Нарва янында позиция биләгән рус армияһы көнбайыш яҡтан вал менән, ә ҡалған яғынан йылға менән һаҡланған була. Валдың дөйөм оҙонлоғо 7 саҡрым (7.5 км)[6][15] тәшкил иткән. (түбәндә ҡара: «Нарва янында һуғыш планы»)

20 (31) октябрҙә рус армияһы ҡәлғәне даими рәүештә утҡа тота. Яһаҡтар зарядов ике аҙнаға ғына еткән, ә уттың эффектлылығы минималь булып сыҡҡан. Урыҫтарҙың утҡа тотоуынан ҡәлғә бөтөнләй тиерлек зыян күрмәгән. Основной причиной провала Артиллерия менән утҡа тотоу уңышһыҙлығының төп сәбәбе булып планлаштырыу проблемаһы тора: Нарваға килтерелгән артиллерияның төп өлөшө бәләкәй калибрлы булған һәм ҡәлғә диуарҙарына зыян килтермәгән. Бынан тыш, урыҫ дарыһы ла, орудиеларҙың үҙҙәре лә барлау на поверку буйынса түбән сифатлы булып сыҡҡан һәм шуға күрә атыу эффектлылығы ҡырҡа кәмегән [16][17].

Төп швед көстәренең Нарваға походы үҙгәртергә

Пярнуға төшөү үҙгәртергә

Рус ғәскәрҙәренең Ингерманландия һәм Эстляндияға һөжүме мәлендә төбәктә швед ғәскәрҙәре күп була. Нарваны обороналаусы гарнизондан тыш, Рюевелдәге Перновтан көньяҡ-көнбайышҡараҡ О. Веллинг етәкселегендәге ҙур швед отряды (8000-гә яҡын һалдат) торған; ҙур булмаған отрядтар Ревелдә, һәм Везенбергты ла индереп, башҡа ҡалаларҙа ла, торған[15].

Пётр I-нең союздаштарының уңышһыҙ хәрәкәттәре Данияның тиҙ генә капитуляцияһына килтергән, шулай уҡ Август II Рига ҡәлғәһен ҡамауҙы туҡтатҡан. Ваҡиғаларҙың шулай үҫеше Карл XII Ингерманландия һәм Эстляндияға Ревелгә һәм Перновҡа килеп төшөүсе өҫтәмә көс ебәреү (10 000 тирәһе һалдат) мөмкинлеген бирә. Карл XII үҙ ғәскәрҙәре менән бергә, йәғни төп алыштан бер ай алда, 5 (16) октябрҙә үк Перновҡа үҙе лә килгән. Ул яңы килгән көстәргә, күп кенә һалдаттар диңгеҙ ауырыуы менән яфаланғанлыҡтан, ял биреү ҡарарын ҡабул итә, ә үҙе 12 (23) октября Рюевелгә килә һәм, урыҫ ғәскәрҙәренең разведка отрядтары бар тигән хәбәрҙәр йөрөгәнлектән, Отто Веллингҡа үҙенең отрядының төп көстәре менән Везенбергтан төньяҡҡараҡ сығырға бойороҡ бирә. 25 октября (5 ноября) Карл XII килә Ревелгә, килә һәм урындағы халыҡ менән осрашыуҙар үткәрә. Швед монархы эстляндлыларға Швед империяһы составында өҫтәмә өҫтөнлөктәр вәғәҙә итә, һәм Ревель швед армияһына 5000 ополченец бүлә[6][15].

Пурц янындағы бәрелеш үҙгәртергә

 
Везенбергтың тирә-яғы һәм Борис Шереметевтың сигенеү юлы[18].

Шул уҡ ваҡытта Карл XII ғәскәрҙәренең Перновҡа төшөүе хаҡында хәбәр алып, Пётр I 26 сентября (7 октября) Борис Шереметевтың кавалерия отрядын Нарванан көнбайышҡа алып барған ревель юлы буйынса ебәрә. Нарванан Ревелгә (хәҙерге Таллин) тиклемге ара 200 саҡрым самаһы тәшкил итә, юл һаҙлыҡлы урын аша, Фин ҡултығы яр буйҙары буйлап үтә һәм юлда Пюхайога ауылы, крепость Пуртц (укр.)баш. һәм Везенберг урынлашҡан. Шведтартарҙың ҙур булмаған отрядтары Ревелгә сигенгән, һәм, Шереметев, ҡаршылыҡтарға осрамай, 3 (14) октября 100 саҡрым үткәндән һуң, Везенбергта позиция биләй[15]. Төрлө баһалауҙар буйынса Шереметев отрядының иҫәбе 5000-дән алып 6000 кавалеристан торған[8].

25 октябрҙә (5 ноябрҙә), Карл XII Ревелдә булғанда, Везенбергҡа көньяҡтан Карл XII бойороғо буйынса (Руйиена) Рюевелдән 13 (23) октябрҙә сыҡҡан генерал Отто Веллинг отряды яҡынлашҡан. Шведтарҙың яҡынлашыуын алдан белгән Шереметев Пурц ҡлғәһенә 36 саҡрымға сигенергә һәм отрядын, Нарваға барыусы юлдарҙы һаҡлау маҡсатында Пурцтан көнсығышҡа табан һаҙлыҡлы урындағы ауылдарға таратырға ҡарар итә (Пурцтың тирә-яғы картаһын ҡара). Шереметев бер нисә йөҙ кешенән торған ҙур булмаған отрядтарын Пуртц, Гакгоф, Вариель (Вергле - Varja), Кохтла-Нымме (Кохтель) һәм Йыхви (Иове) тип аталған эстон ауылдарында урынлаштырған, ә үҙе ҙур көстәр менән Пованда ауылында (хәҙерге эстон ҡалаһы Кохтла-Ярве урынында) торған[15].

25 октябрҙә (5 ноябрҙә) Веллинг отряды авангарды Пурцтағы урыҫ ышыҡланыуына һөжүм итә һәм, урыҫ һалдаттарының ғәмһеҙлегенән файҙаланып, еңел еңеүгә өлгәшә. 26 октябрь (6 ноябрь) кисендә шведтарҙың алдынғы отрядтары Вариель ауылында торған урыҫ һалдаттарына һөжүм итә. Урыҫ һалдаттары ауыл өйҙәренә һаҡ та ҡуймай урынлаштырылған була һәм аҙ һанлы швед отрядының еңел табышына әйләнә. Шведтар ауылға көтмәгәндә ингән, уны яндырған һәм урыҫ һалдаттарын берәмләп юҡ иткән. Бер нисә урыҫ кавалерисы Повандаға барып Шереметевҡа хәлде еткерә. Шереметев үҙ сиратында кисектермәйсә 21 кавалерия эскадронынан торған ҙур отряд ебәрә, һәм Вариеле янында шведтар ҡамауға алына. Шведтар һуғыша-һуғыша, юғалтыуҙар кисереп, ҡамауҙан сыҡҡан, әммә ике швед офицеры әсирлеккә эләгә. Был ике офицер, Карл XII инструкцияһын үтәп, Нарваға һөжүм итеүсе швед армияһында, йәнәһе, 30 мең һәм 50 мең һалдат бар тигән мәғлүмәт биргән[15].

Уңышҡа өлгәшһә лә, Шереметев Пурцта ҡалырға теләмәй, киреһенсә, тағы ла 33 саҡрымға артҡа Пюхайыэ (Пюхайоги) ауылына сигенә. Шереметев шведтарҙың тәүәккәл һәм көтөлмәгән һөжүмдәренә шикләнеп ҡараған, һаҙлыҡлы урында атлыларҙың аҡрын ҡуҙғалыусанлығын күргән, шведтарҙың ауылдарҙы яндырыу тактикаһы ла уны хәүефләндергән, иң мөһиме, шведтар уның отрядын урап үтеп, Нарва янындағы төп рус көстәренән киҫер тип ҡурҡҡан.

Пётр Шереметевҡа Пюхайоги янында позиция тоторға бойора[6][15].

Нарваға яҡынлашыу үҙгәртергә

Төбәктә швед ғәскәренең һаны урыҫ ғәскәренекенән күпкә түбән булыуға ҡарамаҫтан, Карл XII бөтә көсөн Нарва эргәһендә тупларға тырышмай, сөнки Эстляндияның көньяғына ҡурҡыныс янаған. Новгородта А. И. Репнин етәкселегендәге 10 мең самаһы урыҫ һалдаты һәм И. Обидовский етәкселегендә 11 мең казак булған һәм бынан тыш Август II яғынан, әгәр ул Риганы ҡамауҙы туҡтатып, Псков янында урыҫтарға ҡушылһа һәм Дерптҡа һөжүм үҫтерһә, хәрәкәт көтөү мөмкин булған. Ваҡиғалар шундай әйләнеш алырын күҙаллап, Карл XII бер нисә мең регуляр һалдатын һәм ополченсылврын Ревелдә ҡалдырған, ә көньяҡҡа ҡарай Псковҡа генерал В. А. Шлиппенбах командалығындағы бер мең кешелек отряд ебәргән. Улар 26 октябрҙә (6 ноябрҙә) псков ополчениеһын Чуд-Псков күле эргәһендә тар-мар итә. Был һуғышта урыҫ армияһындағы 1500 һалдаттың 800-ҙән ашыу һәләк була, Шлиппенбах шулай уҡ тиҫтәләгән урыҫ карабын баҫып ала һәм Псков губернаһы байрағын ҡулға төшөрә[9][15].

Пуртц ҡәлғәһе эргәһендәге 4 (15) ноябрь бәрелештәренең һөҙөмтәһен белгән Карл XII 4000-5000 һалдаттан торған сағыштырмаса ҙур булмаған отряды менән Везенбергҡа етергә һәм унда генерал Веллинг отряды менән ҡушылырға ҡарар итә. Швед календары буйынса 13 ноябрҙә Везенбергҡа килеп етеү менән, швед короле, үҙенең ҡайһы бер генералдарының кәңәшенә ҡарамай, Нарваға берлектәге швед марш тураһында ҡарар ҡабул итә. Карл XII, һәр ваҡыт артиллерияның роленә әһәмиәт бирмәгәнлектән, үҙенең ылауын Везенбергта ҡалдырып, походҡа еңелсә генә сығырға тигән көтөлмәгән ҡарар ҡабул итә[9][15].

Шул ваҡытта Пюхайога ауылы янында оборона позицияһын биләүсе Шереметев етди тактик хата ебәрә. Шведтарҙың шулай тиҙ килеп етеүен көтмәгән һәм отрядын тәьмин итеү яғынан етди ауырлыҡтар кисергән Шереметев отрядының күп өлөшөн тирә-яҡ ауылдарға фураж йүнләргә таратҡан була. Шереметев Пюхайога янындағы төп оборона позицияһында бары тик 600 кавалерист ҡына ҡалдырған, ә ҡалған һалдаттар, ҙур булмаған отрядтарға бүленеп, аттарға юллыҡ аҙыҡ эҙләп таралышҡан, өҫтәүенә, уларҙың күбеһе швед армияһы килгән юлдағы ауылдарҙа, Пюхайога ауылынан көнбайыштараҡ, йөрөгән.

Шереметев шведотряды тураһында бер ниндәй ҙә разведка мәғлүмәтенә эйә булмауы, уларҙың һаны буйынса иҫкәртелмәүе хәлде ҡатмарлаштырған. Икенсе яҡтан, Карл XII даими рәүештә үҙенең разведчиктары аша рус атлыларының хәле отошло булмауын белеп торған. Швед короле үҙенең отрядын ике өлөшкә бүлгән, Пюхайогаға ике параллель юл менән ебәргән. Шведтар һәр ваҡыттағыса, ваҡ отрядтарҙы ҡурҡып ҡасырға мәжбүр итеп, көтмәгәндә Шереметевтың төп көстәренә уңайһыҙ мәлдә һөжүм иткән. Һөҙөмтәлә 16 (27) ноябрҙә Шереметев шәп һәм тырым-тырағай Нарваға сигенергә мәжбүр була, шуның менән «батшаны ныҡ ярһыта»[15].

Төп һуғыш үҙгәртергә

Гуммерттың хыянаты үҙгәртергә

Кис 10 (21) ноябрҙә рус лагерында Преображенск полкы бомбардирҙар ротаһы капитаны Яков Гуммерттың (тыумышы менән эстляндлы) Нарваға ҡасып китеп хыянат итеүе тураһында хәбәр тарала. Ул Пётр батшаның айырыуса ышанысы менән файҙалана һәм дошманға рус армияһының хәле һәм урынлашыуы тураһында бөтә мәғлүмәтте биреп торған. Пётр Нарванан бөтә швед милләтле офицерҙарҙы ҡыуып ебәрергә бойора [19].

Гуммерттың хыянаты рус һалдаттарының сит милләтле офицерҙарға ышанысын ҡаҡшатҡан.

Пётрҙың китеүе үҙгәртергә

17 (28) ноябрҙә Пюхайыэ (Пюхайоги)ҙан ҡасҡан Шереметев отряды Пётр I батшаға шведтарҙың һөжүме тураһында хәбәр алып килгән. В связи с тем, что Шереметев разведка эшләмәгәнлектән һәм төп швед отряды менән бәрелешкә инмәгәнлектән, ул швед ғәскәренең иҫәбен белмәгән, ә 50 мең швед Нарваға яҡынлаша имеш тигән ялған хәбәр йөрөгән. Шведтар Нарваға яҡынлашҡанын ишетһә лә, командованиены саксон фельдмаршалы Карл-Евгенийға, герцог де Круаға ҡалдырып, Пётр I 18 (29) ноября генерал-фельдмаршалы Фёдор Алексеевич Головин һәм фавориты Александр Данилович Меньшиков оҙатыуында уезжает в Бөйөк Новгородҡа китә. Шулай итеп, икенсе көнөндә башланған алышта батша ҡатнашмай[16][15]. Барон Людвиг Николай Алларт хәтерләгәнсә, де Круа был тәғәйенләнеүгә ҡаршылаша, ләкин барып сыҡмай[20].

Шведтар, төп алышта хәл иткес еңеүгә өлгәшкәндән һуң, Пётр I ҡурҡып ҡасып китте тигән имеш-мимеш хәбәр тараталар. Швецияла шулай уҡ Нарванан илап ҡасып китеп барыусы Пётрҙы һынландырған миҙал да сығарған булалар [4]. Ошо фаразды ҡайһы бер популяр рәсәй тарихсы-публицистар, шул иҫәптән А. М. Буровский[21] һәм И. Л. Солоневич[22] ҡабатлай. Шуға ҡарамаҫтан, тарих буйынса хәҙерге фәнни әҙәбиәт был фаразды кире ҡаға. Тарихсы раҫлауынса, бынан алдағы яуҙарҙа, мәҫәлән, азов походында һәм унан һуңғы Төньяҡ һуғышы йылдарында Пётр I бер ҡасан да баҙап ҡалмаған, шуға күрә Пётр I батшаны китеүе башҡа сәбәптәргә бәйле, тип уйларға кәрәк [6][4][7].

Пётр I үҙе был китеүен резервтарҙы, ылауҙарҙы тулыландырыу мәсьәләләре хәл итеү һәм король Көслө Август II менән осрашыу маҡсаты менән аңлатҡан[16].}}

Ғәскәрҙәрҙең урынлашыуы үҙгәртергә

 
Нарва янындағы һуғыш планы[18].
 
Нарва янындағы һуғыш планы. 1702—1703 йылдар гравюраһы

Рус ғәскәрҙәренең таралып урынлашыуы үҙгәртергә

Рус ғәскәрҙәре үҙҙәренең көнбайыш позицияларың һаҡлау маҡсатында алдан нығытмалар төҙөй. Нарова йылғаһының һул ярында, сиген йылғаға терәтеп, ерҙән ике ҡатлы ур ҡоралар. Һыҙаттар араһындағы ара уң флангыла 600 сажин, үҙәктә 120 сажин, һул флангыла 41—50 сажин тәшкил иткән. Урҙар араһының тарлыҡ — барлығы һул флангыла 80 метр булып (етмәһә һалдаттар өсөн барактар торған) армия хәрәкәтсәнлеген тотҡарлаған манёвренность.

Ғәскәрҙәр өс төркөмгә бүленгән: уң флангта Головиндың 14 мең тирәһе ғәскәре тоған; үҙәктә Германсберг тауында — 6 меңлек кенәз Трубецкойҙың отряды; һул флангыла генерал Адам Вейде 3 мең кешенән тоған дивизияһы; Вейде отрядынан һулдараҡ, йылғаһы ярына терәлеп — Шереметевтың 5 мең атлыһы. Урҙар буйына 22 пушка һәм 17 мортир ҡуйыла, ә бөтә башҡа артиллерия Ивангород янындағы позицияларҙа урынлаштырыла[23]. Армия штабы ситке уң флангыла, Кампергольм утрауында тора.

Шведтарҙың яҡынлашыуын ишеткәс, герцог де Круа ғәскәрҙәргә һуғышҡа әҙерләнергә бойора һәм уларҙы, ете саҡрымға һуҙып урҙар араһында бер һыҙыҡҡа теҙә һәм резерв та ҡалдырмай[12].

Швед ғәскәрҙәренең таралып урынлашыуы үҙгәртергә

Швед армияһы 1700 йылдың 30 ноябрендә рус армияһы позицияларына иртәнге сәғәт 10 сыға. Король Карл XII 9 меңгә яҡын кешенән торған армияһы ике һһыҙатҡа теҙелә. Уң флангыла 1-се һыҙатта генерал Отто Веллинг отрядтары, 2-се һыҙатта Вахтмейстер кавалерияһы тора. Үҙәктә, 1-се һыҙатта генерал-майор Кнут Поссе отрядтары, 2-се һыҙатта генерал-майор Георг Юхан Майдель баҫа. Барон Шёблад артиллерияһы үҙәк алдында ҡуйыла. Һул флангыла отряды генерал-лейтенант Карл Густав Реншильд отрядтары һәм генерал-майор Арвид Горндыҡылар - 1-се һыҙатта; улар артында, икенсе һыҙатта, генерал-майор Ю. Риббингтың резервы. Һыҙаттар арауығында уң флангыла гвардия гренадерҙары, ә һулда — далекарлийцы (швед.)баш. торған. Король Карл үҙе үҙәк алдына баҫҡан[24].

Шведтарҙың һөжүме үҙгәртергә

 

1700 йылдың 30 ноябрь төнөндә Карл XII армияһы, тауыш-тынһыҙ ғына рус позицияларына һөжүм итә. Иртәнге 10-да рустар швед ғәскәрҙәренең «торбалар һәм литаврҙар тауышы аҫтында, пушканан ике тапҡыр ут асып, һуғыш иғлан итә»[12]. Герцог де Круа тиҙ арала хәрби совет йыя. Советта Шереметев, армия позицияларының һуҙылған булыуына күрһәтеп, ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланы ҡамауға ҡалдырырға, ә ҡалған армия менән ялан һуғышында ҡатнашырға тәҡдим итә. Был тәҡдимде герцог кире ҡаға, һәм армия яланда шведтарға ҡаршы тора алмаясаҡ ти. Советта торған урында ҡалырға ҡарар ителә, һәм был хәл инициативаны швед короленә тапшыра[12].

Үҙҙәренә 30 меңлек швед ғәскәре ҡаршы тора тип иҫәпләгән рус командованиеһынан айырмалы, король Карл дошман ғәскәренең һанын һәм урынлашыуын бик яҡшы белгән[12]. Рус армияһының үҙәге иң көслө нығытылғанын белгән король һөжүмде флангаларға тупларға, урыҫтарҙы ҡәлғәгә ҡыҫырыҡларға һәм йылғаға ырғытырға ҡарар итә[12]. Король ғәскәр менән шәхсән командалыҡ итә. үҙәк өлөштә Германенсберг тауында генерал-фельдцейхмейстер барон Юхан Шёблад командалығында швед артиллерияһы урынлаша. Уң флангыға Карл Густав Реншильд командалыҡ итә (10 батальондан торға өс колонна), һулда — Отто Веллинг (11 пехота батальоны һәм 24 кавлерия эскадроны). Клонналар алдында фашиналар менән 500-әр гранадер бара [12].

Һуғыш көндөҙгө сәғәт 2-лә башлана. Көслө ҡар яуыуы һәм дошманына ҡаршы ел иҫеүе арҡаһында (күреү 20 аҙымдан артмаған), шведтар, рус позицияларына терәлеп тигеләй, көтөлмәгән һөжүм яһай. Беренсе һөжүм ике тәрән үтеп инеү менән башҡарыла клинами. Рус ғәскәрҙәре, бер һыҙат булып 6 километр самаһы һуҙылған була, бер нисә тапҡырға күберәк булыуҙарына ҡарамаҫтан, линия оборона һыҙығы йомшаҡ була. Ярты сәғәт эсендә өс урындан йырып кереп өлгөрәләр. Гренадерҙар соҡорҙарға фашиналар ырғыта һәм урға барып менә. Йылғырлыҡ, ҡыҫым һәм яйға һалынғанлыҡ арҡаһында, шведтар рус лагерына баҫып инә. Рус полктары кәүгәгә паника бирелә. «Немецтар — һатлыҡтар!» тип һөрән һалыу һөҙөмтәһендә, һалдаттар сит ил офицерҙарына ташлана. Пехота Кампергольм утрауы янындағы понтон күпер аша сигенергә маташып ҡарай, ләкин күпер күмәк кешене күтәрә алмай, емерелә, кешеләр бата башлай[12]. Шереметев һыбайлылары Нарваның һул яры буйлап (Васкнарва) Сыренскиға тиклем сигенә, шундағы күпер аша икенсе ярға сығалар һәм Псковҡа йүнәләләр[8].

Баш командующий герцог де Круа һәм бер нисә сит ил офицерҙары (генерал Людвиг Николай Алларт, саксон илсеһе Ланген, Преображенский полкы полковнигы Блумберг), үҙ һалдаттарынан туҡмалыуҙан һаҡланып, шведтарға бирелә[12]. Шул уҡ ваҡытта уң флангыла, лейб-гвардия Преображенский полкы, лейб-гвардия Семёновский һәм Мәскәү 8-се гренадер (Лефортовский) полкы, А. М. Головин дивизияһынан уларға ҡушылған һалдат менән йәнәшә, ылауҙар һәм рогаткалар артында йәшеренеп, швед ғәскәрҙәренең аяуһыҙ ҡаршылыҡ күрһәтә. Һул флангыла Вейде дивизияһы ла шулай уҡ барлыҡ шведтарҙың барлыҡ һөжүмен кире ҡаға, генерал К. Г. Реншильдтың швед колоннаһы рус гвардиясылары утынан таралыша. Король Карл яу яланына үҙе килһә лә, һалдаттарының хәрби рухы артыҡ нығынмай, шведтарға ул да ярҙам итә алмай[12]. Яуҙа швед генерал-майоры Юхан Риббинг һәләк була, генералдар К. Г. Реншильд һәм Г. Ю. Майдель яралана, король Карл XII аты үлә. Алыш ҡараңғы төшөүгә генә туҡтай.

Төн рус ғәкәрендә лә, швед ғәскәрендә лә тәртипһеҙлек артыуына килтерә. Рус лагерына баҫып ингән шведской пехотаһының бер өлөшө, ылау талап, эсеп иҫерә. Ике швед батальоны, ҡараңғыла берен-бере рус тип уйлап, үҙ-ара һуғыша[12]. Рус ғәскәрҙәре, ғәскәрҙең бер өлөшө тартип һаҡлап ҡалһа ла, етәкселек юҡлыҡтан интегә. Уң һәм һул флангтар араһында элемтә булмай[12].

Рус армияһының капитуляцияһы үҙгәртергә

 
Нарва янындағы алышта шведтарҙың еңеүе.
Густав Олаф Седерстрём. 1910.
 
Нарва янындағы алышта шведтар тартып алған рус байрағы

Икенсе көндөң иртәһенә кенәз Яков Фёдорович Долгоруков, Автоном Головин, Иван Бутурлин һәм генерал-фельдцейхмейстер батша улы Александр Арчилович Имеретинский капитуляция тураһында һөйләшеүҙәр башларға хәл итә. Генерал Вейде ла шуға әҙер була[12]. Кенәз Долгоруков ғәскәрҙәрҙең ҡорал һәм байраҡтар менән. ләкин артиллерия менән ылауҙарҙы ҡалдырып, уң яҡ ярға ирекле үтеүе буйынса килешә. Вейде дивизияһы, кенәз Долгоруковтың ҡоралһыҙ һәм байраҡтарһыҙ ирекле сығыу тураһындағы бойороғонан һуң ғына, 2 декабрь иртәһенә генә ҡорал һала. 1 декабрҙән 2 декабргә тиклем төн буйы швед һәм рус сапёрҙары бергә һыу аша сығыу ҡулайламалары переправа ҡоралар. 2 декабрь иртән русские ғәскәрҙәре Нарованың швед ярын ҡалдырып китәләр[12].

Шведтар табыш сифатында 20 000 мушкет һәм 32 000 һумлыҡ батша ҡаҙнаһын, шулай уҡ 210 байраҡты ҡулға төшөрә. Шведтар яғынан 677 кеше һәләк була, 1250 кеше яралана. Рус армияһы яуҙа ҡырылғаны, батып һәләк булғаны, яраланғаны менән, дезертирҙарҙы һәм аслыҡтан, ялағаслыҡтан үлгәнен дә иҫәпләп, 7000 кешеһен юғалта[12].

Капитуляция шарттарын боҙоу сәбәпле, 700 кеше, улар араһында 10 генерал, [12][25], 10 полковник[26], 6 подполковник, 7 майор, 14 капитан, 7 поручик, 4 прапорщик, 4 сержант, 9 фейерверкер һәм бомбардир шведтарҙа әсирлектә ҡала.</ref>,

Һөҙөмтә үҙгәртергә

Рус армияһы ҡаты еңелеүгә дусар була: байтаҡ һанда артиллерия юҡҡа сыға, ир-егеттәр һәләк була, команда составы ныҡ зыян күрә. Европала рус армияһын етди көс тип танымайҙар, ә Карл XII бөйөк полководец булараҡ дан яулай. Икенсе яҡтан, был тактик еңеүе киләсәктә Швецияның еңелеү орлоғо ла була — Карл XII рустарҙы бик күп йылдарға баҫтым, тип ышана һәм Полтава ҡаты алышына тиклем дөрөҫ баһалай алмай. Пётр I, киреһенсә, Нарва янында тар-мар ителгәндән һуң, хәрби реформалар кәрәклеген аңлай һәм милли команда кадрҙарын әҙерләүгә иғтибарын йүнәлтә.

Пётр I алыш йомғаҡтары буйынса һығымта яһап, былай тип яҙған:

  Итак, над нашим войском шведы викторию получили, что есть бесспорно. Но надлежит разуметь, над каким войском оную получили. Ибо один только старый Лефортовский полк был, да два полка гвардии были только у Азова, а полевых боёв, паче же с регулярными войсками, никогда не видели: прочие же полки, кроме некоторых полковников, как офицеры, так и рядовые сами были рекруты. К тому ж за поздним временем и за великими грязями провианта доставить не могли, и единым словом сказать, казалось все то дело яко младенческое играние было, а искусства — ниже вида. То какое удивление такому старому, обученному и практикованному войску над такими неискусными сыскать викторию?  

Нарва янында еңелеү Рәсәйҙең хәрби хәлен дә, тышҡы сәйәси хәлен дә бик ныҡ ҡатмарлаштыра. Пётр I баишаның австрия һәм француз илселәре ҡатнашлығында Карл менән солох төҙөүгә бер нисә тапҡыр ҡабатланған ынтылышы яуапһыҙ ҡала. Был рус һәм саксон дәүләттәрне араһында тығыҙ мөнәсәбәттәр урынлашыуына килтерә. Король Август армияһы Көнбайыш Двина аръяғына сигенгән хәлдә лә, әммә һаман да ҙур көс булып торған. 1701 йылдың 27 февралендә Биржайҙа рус һәм саксон монархтарының осрашыуы үтә. Һөйләшеүҙәр яҡтарҙың Швецияға ҡаршы бергәләп эш итеү шарттарын билдәләгән Биржай килешеүен төҙөү менән тамамланды. 11 мартта 1701 йылда хәрби хәрәкәттәрҙе ентекле план төҙөү хәрби советы һәм рус саксонец[27]. 1701 йылдың 11 мартында булып үткән хәрби советта рус һәм саксонлылар хәрби хәрәкәттәрҙең ентекле планын төҙөй[27].

Батша Пётр I 1704 йылғы икенсе алышта Нарваны яңынан ала.

Алыш тураһында хәтер үҙгәртергә

 
Рус яугирҙәренә һәйкәл

Victoria бастионында рус яугирҙәренә һәйкәл үҙгәртергә

1900 йылда Нарва янындағы беренсе алыштың 200 йыллығына бағышлап, Лейб-гвардиялы Преображенский, Семёновский полктары һәм Лейб-гвардиялы 1-се Артиллерия бригадаһы 1-се батареяһы (Преображенский полкы бомбардир ротаһының дауамы) башланғысы менән Вепскюль ауылы янында һәләк булған рус яугирҙәренә һәйкәл ҡорола. Һәйкәл киҫелгән ер пирамидаға ҡуйылған тәреле гранит ҡаянан ғибәрәт. Һәйкәлдә шундай яҙыу бар: «1700 йылдың 19 ноябрендә яуҙа һәләк булған батыр ата-бабаларыбыҙға. Л.-гв. Преображенский, л.-гв. Семёновский полктары, л.-гв. 1-се Артиллерия бригадаһының 1-се батареяһы. 19 ноября 1900»[28].

Швед арыҫланы үҙгәртергә

 
«Швед арыҫланы», Төньяҡ һуғышы осоронда һәләк булған швед һалдаттары иҫтәлегенә Нарвала ҡуйылған һәйкәл

Нарва янындағы алыш иҫтәлегенә беренсе швед һәйкәле 1936 йылда ҡуйыла һәм Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында эҙһеҙ юғала. Яңыһын 2000 йылдың октябрендә Швеция сит ил эштәре министры Лена Ельм-Валлен аса. Швед институты аҡса йыя. Гранитҡа ырылып яҙылған: «MDCC» (1700) һәм «Svecia Memor» (Швеция хәтерләй)[29].

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Hughes, 1998, с. 27
  2. ↑ Hughes, 1998, с. 27—28
  3. ↑ 3,0 3,1 Беспалов, 1998, с. 39
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Hughes, 1998
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Князьковъ, 1909
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Беспалов, 1998
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Павленко, 1994
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Великанов, В. С. К вопросу об организации и численности русской армии в Нарвском походе 1700 года // Война и оружие: Новые исследования и материалы. Вторая Международная научно-практическая конференция, 18-20 мая 2011 года. — Санкт Петербург: Вимаививс, 2011. — Т. 1. — С. 130—143. — ISBN 978-5-903501-12-0.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Alf Åberg The Swedish Army, from Lützen to Narva // Michael Roberts Sweden's Age of Greatness 1632—1718. — New York: St. Martin's Press, 1973. — С. 265—287.
  10. ↑ Roberts M. The Swedish Church // Michael Roberts Sweden's Age of Greatness 1632—1718. — New York: St. Martin's Press, 1973. — С. 132—173.
  11. ↑ Peterson G.D. Warrior Kings of Sweden: The Rise of an Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. — McFarland & Company, 2007. — С. 249. — 308 с. — ISBN 0786428732.
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 Беспалов, 1998, с. 43
  13. ↑ Павленко, 2003
  14. ↑ Беспалов, 1998, с. 41
  15. ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 Петров А. Нарвская операция // Военный сборник. — Санкт-Петербург: Изд. Военного министерства Российской империи, 1872. — № 7. — С. 5—38.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Беспалов, 1998, с. 42
  17. ↑ Павленко, 1994, с. 141
  18. ↑ 18,0 18,1 Изображение из статьи: Петров А. Нарвская операция // Военный сборник. — Санкт-Петербург: Изд. Военного министерства Российской империи, 1872. — № 7. — С. 5—38.
  19. ↑ П. О. Бобровский. История лейб-гвардии Преображенского полка. Том 2. — СПб. 1904. Позже Гуммерт писал Петру из Нарвы. Одно из писем его к жене, оставшейся в Москве, было перехвачено шведами, после чего Гуммерта судили и повесили в Нарве.
  20. ↑ Галларт Л.Н. Подробное описание осады города Нарвы и сражения под сим городом в 1700 году (Отрывок из Истории Петра Великого, сочиненной генералом Аллартом. Рукопись) // Северный архив. — 1822. — № 1,2. — С. 3—28,117—143.
  21. ↑ Буровский А.М. Несостоявшаяся империя. Россия, которая могла быть. — М.: Олма-Пресс, 2001. — 512 с. — 7000 экз. — ISBN 5-224-01985-0.
  22. ↑ Солоневич И.Л. Народная монархия. — М.: Феникс, 1991. — 512 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-7652-0009-5.
  23. ↑ Беспалов, 1998, с. 41—42
  24. ↑ Петров А. Нарвская операция // Военный сборник. — Санкт-Петербург: Изд. Военного министерства Российской империи, 1872. — № 7. — С. 28. Архивировано из первоисточника 9 декабрь 2018.
  25. ↑ герцог Карл-Евгений де Круа]], батша улы Александр Арчилович Имеретинский, кенәз Яков Феодорович Долгоруков, Автомон Михайлович Головин, Адам Адамович Вейде, кенәз Иван Юрьевич Трубецкой, Иван Иванович Бутурлин, Людвиг фон Галларт, барон фон Ланген һәм генерал Шахер
  26. ↑ Преображенский Эрнест фон Блюмберг, артиллерия полковнигы Казимир Краге, Карл Иваницкий, Вилим фон Делдин, Яков Гордон, генерал Александр Гордон, Гулиц, Вестгоф, Петр Лефорт һәм Шнеберх.
  27. ↑ 27,0 27,1 Беспалов, 1998, с. 44
  28. ↑ Петров, А. В. Город Нарва, его прошлое и достопримечательности. — СПб, 1901. — С. 354—355.
  29. ↑ Svenska institutet — SI och Narva 2010 йыл 30 ноябрь архивланған.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Князьковъ С. А. Изъ прошлаго русской земли. Время Петра Великаго. — М.: Типографія И. Д. Сытина, 1909. — 709 с.
  • Павленко Н. И. Пётр Великий. — М.: Мысль, 1994. — 594 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-244-00791-2.
  • Беспалов А. В. Северная война. Карл XII и шведская армия. Путь от Копенгагена до Переволочной. 1700—1709. — М.: Рейтар, 1998. — 49 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8067-0002-X</nowiki>.
  • Hughes L.[en]. Russia in the Age of Peter the Great (англ.). — New Haven: Yale University Press, 1998. — 604 p. — ISBN 0-300-07539-1.
  • Павленко С. О. Иван Мазепа = Iван Мазепа. Особистість і доба. / пред. ред. колл. В. Литвин, под общей ред. В. А. Смолия, пер. Е. Шумей. — К.: Издательский дом «Альтернативы», 2003. — 414 с. — (Личность и эпоха). — ISBN 966-7217-84-1.
  • Alf Åberg. The Swedish Army, from Lützen to Narva (инг.) // Michael Roberts Sweden's Age of Greatness 1632—1718. — New York: St. Martin's Press, 1973. — С. 265—287.
  • Андреев, И. Нарвский конфуз // Знание — сила : журнал. — 2000. — № 12. — С. 115—121.
  • Великанов, В. С. К вопросу об организации и численности русской армии в Нарвском походе 1700 года // Война и оружие: новые исслед. и мат-лы. Вторая Межд. науч.-практ. конф., 18-20 мая 2011 года. — СПб.: ВИМАИВиВС, 2011. — Т. 1. — С. 130—143. — ISBN 978-5-903501-12-0.
  • Петров, А. Нарвская операция // Военный сборник. — СПб.: Изд-во Военного министерства Росс. империи, 1872. — № 7. — С. 5—38.
  • Snyder, Kerala. The Organ As a Mirror of Its Time: North European Reflections, 1610–2000. — 2002. — ISBN 978-0195144154.
  • Black, Jeremy. Warfare. Renaissance to revolution, 1492–1792. — Cambridge University Press, 1996. — Т. 2. — (Cambridge Illustrated Atlases). — ISBN 0-521-47033-1.
  • Frost, Robert I. The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe 1558–1721. — Longman, 2000. — ISBN 978-0-582-06429-4.
  • Massie, Robert. Peter the Great, His Life and World. — Ballantine Books, 928 pages, 1980. — ISBN 9780307817235.
  • Ericson, Lars (ed). Svenska slagfält. — Wahlström & Widstrand (инг.)баш., 2003. — ISBN 91-46-21087-3.
  • Ullgren, Peter. Det stora nordiska kriget 1700–1721. — Stockholm: Prisma, 2008. — ISBN 978-91-518-5107-5.
  • Porfiriev, I.E. (ed). Peter I. Grundläggare av den ryska reguljära arméns och flottans krigskonst. — Hörsta förlag, 1958.
  • Kuvaja, Christer. Karolinska krigare 1660–1721. — Schildts Förlags AB, 139 pages, 2008. — ISBN 978-951-50-1823-6.
  • Беспалов, Александр. Северная война. Карл XII и шведская армия. Путь от Копенгагена до Переволочной. 1700–1709. — Moscow: Рейтар, 1998. — ISBN 5-8067-0002-X.
  • Петров, А. В. Город Нарва. Его прошлое и достопримечательности в связи с историей упрочения русского господства на Балтийском побережье. 1223–1900. — St. Petersburg, 1901. — ISBN 9785446084876.

Һылтанмалар үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Нарва_янындағы_алыш&oldid=1269667» битенән алынған