Машина

Машина (лат. machina — «ҡоролош, конструкция», боронғо грек теленән μηχανή — «ҡулайламалар, ысул») — энергияны, материалдарҙы һәм мәғлүмәтте үҙгәртеү өсөн механик хәрәкәттәр яһаусы техник ҡоролма.

Машина
Етештереүсе	машиностроительная промышленность[d]
Машина Викимилектә

Пар машинаһы

Электроника үҫеше менән барлыҡҡа килгән заманса билдәләмәлә машина техник объект булып тора, үҙ-ара бәйле функциональ өлөштәрҙән (деталдәрҙән, йыйынтыҡтарҙан, ҡулайламаларҙан, механизмдарҙан һ.б.) тора, бирелгән функцияларҙы үтәү өсөн энергия ҡуллана. Был аңлауҙа станокта механик хәрәкәт итеүсе деталдәр булмауы ихтимал. Бындай ҡулайламаларға электрон-иҫәпләү машинаһы (компьютер), электр трансформаторы, зарядлы киҫәксәләрҙе тиҙләткес миҫал булып тора.

Машина билдәле бер эш-хәрәкәт үтәү өсөн ҡулланыла.:

• кешегә көсөргәнеште кәметеү маҡсатында
• аныҡ заданиены үтәгәндә кешене тулыһынса алмаштырыу.

Улар етештереүсәнлекте арттырыуҙың төп сараһы булып тора.

Ябай механизмдар таблицаһы, Палаталар энциклопедияһынан, 1728 йыл. Ҡатмарлыраҡ машиналарҙы аңлау өсөн «һүҙлек».

Ябай машина — энергия сарыф итмәйенсә көстөң йүнәлешен йәки ҙурлығын үҙгәртеүсе механизм.

Тарихы

Һыу ҡойоу тәгәрмәсе.

Архимед винты ярҙамында әйберҙәрҙе күтәреү.

Герондың пар турбинаһы.

Тарихҡаса булған осорҙан бер нисә ябай станок (рычаг, тәгәрмәс, блок) билдәле.

Ҡатмарлы станоктың беренсе билдәле прототибы, энергияны бер төрҙән икенсеһенә әйләндереү өсөн ҡулайлама булараҡ, өҫтән һыу ҡоймалы ҡуласа (һыу тәгәрмәсе) була, боронғо мысырҙар һәм фарсылар тарафынан һуғарыу өсөн боронғо замандан ҡуллана. Был механик ҡоролма ҡолаған юғарынан төшкән һыу (гидроэнергетика) энергияһын әйләнеү хәрәкәте энергияһына әйләндереү өсөн хеҙмәт итә.

Антик дәүерҙә машиналар механик ҡулайламалар сифатында кешенең бер нөктәгә ҡарата мөмкинлектәрен арттырыу өсөн ҡулланылған: күтәргес блоктар, рычагтар, тәгәрмәсле арба, ҡамыр баҫыу машинаһы, винтлы пресс, шнек (Архимед винты). Машиналар тип шулай уҡ ябай төҙөлөш баҫмаһы һаналған. Ҡатмарлыраҡ машиналарҙың прототиптары, аҡыллы ҡулайламалар булараҡ, йәмәғәтселекте күңел асыу өсөн хеҙмәт итә, мәҫәлән, Герондың пар машинаһы.

Рим империяһы осоронда машиналар конструкцияһы архитектураға ҡарай һәм ҡулланма характерға эйә була. Инженерҙарҙың төп тырышлығы хәрби техниканы һәм ҡул хеҙмәте ҡоралдарын, ырғытыусы ҡорамалдарҙы, таш блоктар бысыуҙы камиллаштырыуға йүнәлтелә.

Һуңғы Рим империяһында һәм урта быуат Көнбайышында «машина» һүҙе ҡамау ҡоралына ғына ҡарата ҡулланыла.

1774 йылда Джеймс Уатттың универсаль пар машинаһы булдырыуы техник революцияға һәм шәбәйеп барған техник прогресҡа нигеҙ һала. Ҡатмарлы ҡорамалдар һәм этәргес системалар, мәҫәлән, 1889 йылда Густаф де Лаваль уйлап тапҡан пар турбинаһы, 1870—1890 йылдарҙа — эске яныулы двигатель (газ — Николаус Отто, бензин — Готлиб Даймлер һәм Карл Бенц, дизель — Рудольф Дизель), 1889 йылда Михаил Доливо-Добровольский — алмаш ток электр двигателдәре барлыҡҡа килә.

Яңы станоктар эшләгәндә, механика, термодинамика, электромагнетизм күренештәре киң ҡулланыла башлай. Техник объекттар физик яҡтан ҡатмарлы була бара. Техник ҡоролмаларҙың айырым төрҙәрен билдәләү өсөн «аппарат», «ҡулайлама» терминдары индерелә.

Тарихи яҡтан машина — хәрәкәт итеүсе деталдәрҙән торған һәм механик энергияны үҙгәртеүсе ҡоролма. Әммә электроника барлыҡҡа килеүе һәм үҫеүе менән хәрәкәт итеүсе деталдәре булмаған машиналар барлыҡҡа килә.

Ҡоролма һәм уның өлөштәре

Механик станоктың нигеҙен механизмдар тәшкил итә (мәҫәлән, пар машинаһы составындағы кривошиплы-шатунлы механизм). Тышҡы яҡтан төрлө станоктарҙа оҡшаш механизмдар булыуы мөмкин. Әммә бөтә машиналарҙа ла мөһим өлөштөре һәр ваҡыт үҙгәрешһеҙ ҡала, мәҫәлән: двигатель, хәрәкәт итеүсе деталдәр һ. б.

Машина энергия сығанағы (хәрәкәт) булған двигателдән, күсереү һәм хәрәкәткә килтергән ҡоролмаларҙан һәм идара итеү системаларынан тора. Тәүге өс өлөштө ғәҙәттә машина агрегаты тип атайҙар. Механик тапшырыу ҡоролмаһын тапшырғыс механизм, механик ҡулайламаларҙы башҡарыусы механизмдар тип атайҙар.

Машиналарҙа йә двигатель, йә башҡарыусы механизм (йә икеһе лә) механик хәрәкәттәр яһай. Уның ҡалған өлөшө башҡа эш принциптарына нигеҙләнеүе мөмкин (йәғни оптика, электродинамика һәм башҡа закондарҙы ҡулланып).

Машинаның бер өлөшө, шул иҫәптән двигатель һәм механик тапшырыу ҡоролмаһы, күсергесте тәшкил итә. Машиналарҙа механик, шулай уҡ берләштерелгән күсергестәр — электромеханик, оптик-механик, гидроэлектромеханик һ. б. ҡулланыла.

Двигатель һәм/йәки башҡарма ҡоролма, билдәле бер хәрәкәттәр яһап, ҡуйылған бурысты үтәй — мәҫәлән, насостың поршенен, робот ҡулдарын хәрәкәткә килтерә. Бындай ҡулайламаларҙың конструкцияһы, беренсенән, хәрәкәттең билдәләнгән төрөн һәм законын тәьмин иткән механизмдар булдырыуҙан тора. Был проблемалар механизмдар һәм машиналар теорияһы ысулдары менән хәл ителә.

Двигателдең төп тасуирламаһы — ул барлыҡҡа килтергән ҡеүәт. Ҡеүәт үлсәү тәүге берәмектәренең береһе булып ат көсө тора. Рәсәй Федерацияһы, Халыҡ-ара берәмектәр системаһын (СИ) ҡабул итеүгә һәм ҡеүәт берәмеге ватт булыуға ҡарамаҫтан, бөгөн дә ат көсө ҡулланыуын дауам итә.

Механик тапшырыу ҡоролмаһы (тапшырма механизмы) механик энергияны тапшырыу өсөн тәғәйенләнә. Ул двигателдең һәм башҡарма ҡорамалдың бер-береһен һәм хәрәкәт итеү параметрҙарын яраштырыу өсөн кәрәк. Был, үҙ сиратында, тапшырыу ҡоролмаларын түбәндәгеләргә бүлергә мөмкинлек бирә:

• трансмиссиялар — хәрәкәт үҙенсәлектәрен үҙгәртмәйенсә, алыҫтағы двигателдән башҡарма ҡоролмаға хәрәкәтте генә тапшыра. Мәҫәлән, машинаның алғы өлөшөндә урынлашҡан двигателдән алып артҡы тәгәрмәстәргә тиклем (әйҙәүсе күпер);
• күсергестәр — двигателде сығарыуҙа хәрәкәттең параметрҙарын һәм төрөн актуаторҙың индереү характеристикалары менән яраштырыу. Тапшырылған хәрәкәтте тотҡарлаусы механик тейәгестәр редуктор тип атала, ә тиҙләтелгән тейәгестәр мультипликатор тип атала.

Машиналар классификацияһы

Тәғәйенләнеше буйынса

Энергетик машина: гидравлик электр турбиналы генераторҙар менән. A: генератор, Был: турбина, 1 — статор, 2 — ротор, 3 — йүнәлтеүсе аппарат, 4 — турбина ҡалаҡтары, 5 — һыу ағымы, 6 — турбиналар һәм генераторҙар валы.

Технологик машина: гидравлик тимерлек пресы.

Транспорт машинаһы: МИ-26 вертолёты

Мәғлүмәт машинаһы: 1932 йылғы арифмометр.

Теләһә ниндәй автомобилде түбәндәге өс төркөмдөң береһенә бәйләргә мөмкин:

• Энергетик машиналар — энергияның бер төрөн икенсеһенә әйләндереүсе машиналар. Уларға түбәндәгеләр инә:
  • двигателдәр — энергияның төрлө төрҙәрен механик эшкә әйләндереүсе машиналар (электр двигателдәре, пар двигателдәре, гидравлик турбиналар, эске яныулы двигателдәр);
  • генераторҙар — механик энергияны энергияның башҡа төрҙәренә әйләндереүсе машиналар (электр генераторҙары, поршень компрессорҙары, насос механизмдары).
• Эшсе машиналар — эшкәртеүсе әйберҙәрҙе һәм тауарҙарҙы үҙгәртеү һәм күсереү өсөн механик йәки башҡа энергия ҡулланған машиналар. Уларға түбәндәгеләр инә:
  • технологик станоктар һәм аппараттар — тирмән, мейес, станоктар, пресстар һ. б. , улар эшкәртеү объектының (сеймал) күләмен, формаһын, үҙенсәлектәрен йәки торошон үҙгәртеү өсөн тәғәйенләнё.
  • транспорт һәм күтәргес машиналар — автомобилдәр, канат юлдары, конвейерҙар, юл төҙөлөшө машиналары, лифттар, самолёттар һ. б. эшкәртелгён әйберҙәрҙе, тауарҙарҙы һәм кешеләрҙе йыһанға күсереү өсөн тәғәйенләнгән ҡоролмалар.
• Мәғлүмәт машиналары — мәғлүмәтте үҙгәртеү, эшкәртеү һәм тапшырыу өсөн тәғәйенләнгән машиналар (төрлө механик һәм электрон көйләүселәр, компьютерҙар, музыка ҡоралдары, элемтә ҡоролмалары һәм мәғлүмәт тапшырыу, эшкәртеү һәм һаҡлау өсөн башҡа ҡулайламалар).

Хәҙерге заман станоктарының үҫеш тенденцияһы булып ҡатнаш машиналар машина агрегаттарын эшләү тора.

Машина агрегаттары — бер йәки бер нисә бер нисә берҙәм берәмектән торған, эҙмә-эҙ йәки параллель рәүештә тоташтырылған һәм билдәле, файҙалы эштәрҙе үтәү өсөн тәғәйенләнгән техник система. Ғәҙәттә, машина агрегатына двигатель, редуктор механизмы (бер нисә йәки бөтөнләй булмаҫҡа мөмкин) һәм эшсе йәки энергетик машина инә. Әлеге ваҡытта машина агрегаты йыш ҡына мәғлүмәт машинаһын үҙ эсенә ала.

Энергетик һәм эшсе машиналар менән идара итеү өсөн мәғлүмәт машиналарын ҡулланыу яһалма интеллект системаларын ҡулланыу нигеҙендә тирә-яҡ мөхиттең үҙгәреүенә яраҡлаша алған кибернетик машиналарҙың барлыҡҡа килеүенә килтерә: роботтар, манипуляторҙар, автоматтар һәм һығылмалы етештереү системалары. Төрлө эшсе машиналарҙың бер конструкцияла ҡушылыуы комбайн-машиналарҙың барлыҡҡа килеүенә килтерә, һәм төрлө энергетик машиналарҙың ҡушылыуы гибрид конструкциялар эшләүгә этәргес бирә.

Универсаллек дәрәжәһе буйынса

Күп яҡлылыҡ дәрәжәһе буйынса машиналар өс төркөмгә бүленә: универсаль, махсуслаштырылған, махсус.

• Универсаль машиналар төрлө технологик һәм транспорт операцияларын тормошҡа ашырыу өсөн тәғәйенләнә. Улар эшкәртеүҙең төрлө предметтарын, энергия йә мәғлүмәт ағымдарын эшкәртеү менән бәйле. Металдарҙы ҡырҡыусы универсаль станоктарҙы, тимерлек-преслау, транспорт һәм транспорт машиналарын үҙ эсенә алған иң киң таралған төркөм. Универсаль станок башҡарған операциялар йәки әҫәрҙәр исемлеге ярайһы уҡ киң. Эш урындарының бик ҙур спектрын башҡарыу өсөн ҡулланылған машиналар киң универсаль тип атала. Был шәхси компьютерҙарҙы ла үҙ эсенә ала, уларҙың функциялары әлеге ваҡытта уларҙа эшләгән программа менән тәьмин итеү төрөнә бәйле.
• Махсуслаштырылған машиналар формаһы, ҙурлығы йә үҙенсәлектәре буйынса бер үк номенклатура объекттарын эшкәртеү йәки ҡайтанан эшкәртеү өсөн (теш эшкәртеү йәки һыр станоктары, домна мейестәре, прокат ҡорамалдары, ауыл хужалығы машиналары, полиграфия машиналары һ.б.) тәғәйенләнә. Программалаштырылған логика контролерҙарын был төркөмгә индерергә мөмкин, функциялары идара итеү бурыстары даирәһе менән сикләнә.
• Махсус машиналар хеҙмәт объекттарын билдәле бер формала, ҙурлыҡта йәки үҙенсәлектә йәки ҡайтанан эшкәртеү, шулай уҡ ниндәй ҙә булһа аныҡ эште йәки эште башҡарыу өсөн тәғәйенләнә. Был эшкәртеү машиналары, мәҫәлән, газ турбинаһы ҡалаҡтары, йөктәрҙең билдәле бер төрөн генә ташыу өсөн автомобилдәр (цемент йөк машиналары, яғыулыҡ йөк машиналары, панель йөк машиналары) һ. б. Шулай уҡ бер кристаллы компьютерҙарҙа төҙөлгән электрон ҡулайламаларҙы (үлсәү, көнкүреш, элемтә һ.б.) иҫкә төшөрөргә мөмкин, унда схематик һәм программалы рәүештә тап ошо ҡоролмаға хас һәм кәрәкле функциялар һалынған.

Автоматлаштырыу дәрәжәһе буйынса

Быраулау машинаһы: ҡул менән идара ителгән машина.

Автоматлаштырыу дәрәжәһе буйынса бөтә машиналар ҡул менән идара ителеүсе, автоматик машиналарға һәм ярым автоматтарға бүленә.

1. Ҡул менән идара ителеүсе машиналар үҙ функцияларын үҙ эшендә кешенең туранан-тура ҡатнашлығы менән генә башҡара. Кеше уны эшләтеп, уның бөтә механизмдарын контролдә тота һәм ҡайһы бер эштәрҙе башҡарғандан һуң машинаны туҡтата (металл ҡырҡыу һәм ағас эшкәртеү машиналары, төҙөлөш машиналары, транспорт-транспорт машиналары, тегеү машиналары һ.б.).
2. Автомат — үҙ аллы эшләүсе машина, матди объекттарҙы, энергияны йәки мәғлүмәтте эшкәртеү, тапшырыу, тапшырыу һәм файҙаланыу процесында кешенең туранан-тура ҡатнашлығынан тыш, идара итеүҙең бирелгән программаһы буйынса үҙ функцияһын үтәй. Технологик машиналар (мәҫәлән, металл ҡырҡыусы автоматтар, ҡойоу машиналары, автоматлаштырылған агрегаттар һ.б.), энергия (автоматик ҡулайламалар һәм электр системалары, электростанциялар һәм селтәрҙәр саралары), транспорт (автохикинг, автопилот), компьютерҙар, сауҙа автоматтары (автоматик бешереү машинаһы, автоматик цех), көнкүреш машиналары бар. Хеҙмәт шарттарына һәм ҡулланылған энергия төрөнә ҡарап, механик, гидравлик, электр (электрон), пневматик һәм берләштерелгән ҡоролмаларҙы үҙ эсенә алған автоматтар бар.
3. Автоматлаштырылған ҡулайламалар (ярымавтоматик приборҙар) — алдан билдәләнгән идара итеү программаһы нигеҙендә башҡарылған дежур циклы өҙөлгәс, уны ҡабатлау өсөн мотлаҡ кеше ҡыҫылышы кәрәк булған машиналар (кофе машинаһы, микротулҡынлы мейес һ. б.).

Машинаның эшенә дөйөм характеристика

Машина үҙенең тәғәйенләнешенә түбәндәге билдәләр хас булған осраҡта ғына яуап бирә:

• етештереүсәнлек — ни тиклем юғары булһа, етештереүҙең үҙҡиммәте лә шул тиклем түбәнерәк;
• экономиялылыҡ — машина ҙур һөҙөмтәлелеккә эйә булырға, бәләкәйерәк майҙанды биләргә, энергияны, яғыулыҡты аҙыраҡ тотонорға, теүәллекте арттырырға, хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау өсөн хеҙмәтте аҙыраҡ талап итергә тейеш һ. б. Быларҙың барыһына ла машинаның проектлау схемаһын камиллаштырыу, уның төп параметрҙарын һәм конструкция формаларын рациональ һайлап алыу, машинаны көйләү һәм контролдә тотоуҙың автоматик системаларын ҡулланыу һәм эксплуатация режимын оптималләштереүҙе тәьмин итеү иҫәбенә өлгәшергә мөмкин;
• эксплуатация ышаныслылығы — билдәләнгән функцияларҙы үтәү өсөн машинаның үҙсәнлеге, шул уҡ ваҡытта алдан билдәләнгән ваҡыт арауығында үҙенең эксплуатация күрһәткестәрен рөхсәт ителгән сиктәрҙә һаҡлау мөмкинлеге. Машинаның ремонтҡа минималь сығымдар менән билдәләнгән ваҡыт арауығында бәлә-ҡазаһыҙ эшләү ихтималлығы ышаныслылыҡ күрһәткесе булып тора. Бәлә-ҡазаһыҙ эшләү ихтималлығы ни тиклем яҡшыраҡ, машинаның ышаныслылығы ла шул тиклем юғары;
• оҙаҡҡа сыҙамлылығы — машинаның һәм уның компоненттарының иҫкереү, туҙыу, коррозия һ. б. тәьҫиренә сыҙамлылығы. Көсөн, формаһын һәм дәүмәлен, эш итеүгә ҡаршы тороусанлығын, кәрәкле механик ҡатылыҡ, йылылыҡ һәм тирбәлеүгә ҡаршы тороусанлығын һаҡлап, техник документация талаптарына ярашлы билдәләнгән функцияларҙы үтәй алған машинаның торошон билдәләй. Машина деталдәренең ҡулайлылығы уларға тейешле дәүмәлдәр һәм формалар биреү, уларҙы эшләү өсөн материалдарҙы нығындырыусы технологиялар ярҙамында рациональ һайлап алыу, коррозиянан һаҡлау һәм тейешле майлау ярҙамында тәьмин ителә;
• конструкцияның технологиялылығы — мащина конструкцияһын етештереүҙең оптималь шарттарына тап килеү дәрәжәһе;
• машинаның экологиялылығы — уның үҙ функцияларын тирә-яҡ мөхиткә зарарлы йоғонто яһамайынса башҡарыу һәләте йәки бындай йоғонтоларҙы кәметеү. Машинаны проектлауҙа һәм төҙөүҙә техник яҡтан таҙа энергия сығанаҡтары ярҙамында, сәнәғәт биналарының зарарлы матдәләр менән бысраныуын булдырмау, етешһеҙлектәрҙән һуң, эшкәртеү мөмкинлеген иҫәпкә алып, деталдәр өсөн материалдар ҡулланыу, шау-шыу һәм тирбәлеү кимәле түбән булғанда машинаның эшмәкәрлеген тәьмин итеү өсөн кәрәк.
• файҙаланыуҙа хәүефһеҙлек машина конструкцияһының аварияһыҙ техник документация менән билдәләнгән хеҙмәт осоронда, шулай уҡ уға бәйле башҡа объекттарҙа ғәҙәти файҙаланыуға яраҡлылығын ҡылыҡһырлай.
• хаҡы — тәү сиратта машинаның ауырлығына бәйле; ни тиклем бәләкәйерәк булһа, металдарҙы һәм башҡа материалдарҙы шул тиклем күберәк экономиялаһа һәм машинаның үҙҡиммәте лә шул тиклем түбәнерәк була. Үҙҡиммәтенә башҡа бик күп факторҙар ҙа йоғонто яһай, мәҫәлән, етештереүҙең технологик процесын камиллаштырыу дәрәжәһе, станоктың конструкцияһын берләштереү дәрәжәһе, уны эшләү өсөн кәрәкле материалдарҙың һәм һатып алынған продукцияның үҙҡиммәте һ. б.

Беренсенән, машина проект документацияһы талаптарына һәм нормаларына, техник шарттарға һәм стандарттарға тулыһынса тап килергә тейеш.

Машина функциональ структура8ы

Функциональ үҙенсәлектәре буйынса, машинаның структураһы үҙ-ара бәйле механизмдарҙы үҙ эсенә ала, уларҙың һәр береһе билдәле бер функцияға эйә. Механизмдар ҡаты есемдәрҙән торорға мөмкин, составында гидравлик, пневматик, электр компоненттары бар, уларҙың эше шыйыҡ, газ хәлендәге есемдәр йәки электр тогын ҡулланыуға нигеҙләнгән.

Функциональ тәғәйенләнеш күҙлегенән ҡарағанда, машиналарҙың механизмдары түбәндәге төрҙәргә бүленә:

• двигателдәр һәм үҙгәрткестәр механизмдары (турбиналар, генераторҙар, насостар һ.б.);
• тапшырғыс механизмдар (редукторҙар, билбауҙар, сылбырлы тапшырғыстар һ.б.);
• башҡарыу механизмдары (престар механизмдары, инструмент күсереү механизмдары, экскаватор сүмесе механизмы һ.б.) ;
• Идара итеү, контролдә тотоу һәм көйләү саралары (датчиктар, электр ҡаршылыҡ, һыйышлыҡ, индуктивлыҡ, йылылыҡ, электр, оптик йәки радиацион дәүмәлдәрҙең тәьҫир итеү процесында электр хәрәкәт итеүсе көсө барлыҡҡа килеүе; программалаштырылған идара итеү системалары һ.б.) барлыҡҡа килеү процесында ҡулланыла;

• идара итеү, контролдә тотоу һәм көйләү саралары (ғәмәле электр ҡаршылығы, һыйҙырышлығы, индукция үҙгәрештәренә нигеҙләнгән датчиктар, шулай уҡ идара ителеүсе механик, акустик, термаль, электр, магнит, оптик йәки нурланыш дәүмәлендә электр тогы көсө барлыҡҡа килеүе; программаланған логик контролерҙары, CNC системалары һ.б.);
• Автоматик иҫәпләү, өлөшкә бүлеү һәм әҙер продукцияны төрөү (аҙыҡ-түлек продукттарын өлөштәргә бүлеү һәм төрөү механизмдары, аҙыҡ-түлекте шыйыҡ рәүештә сығарыу һәм өлөштәргә бүлеү механизмдары, һ.б.) саралары.

Тәғәйенләнешенә, төҙөлөшөнә һәм аныҡ машиналарының эш принцибына ҡарап, уның составына бер төрлө тәғәйенлеш механизмдары инеүе мөмкин (мәҫәлән, двигатель йәки насос, тапшырыусы йәки башҡарма механизмдар) йәки механизмдарының ҡайһы берҙәре булмай. Эш машинаһы йышыраҡ өс төп механизмдан тора: двигатель, трансмиссия һәм башҡарма йәки ғәмәлдәге эш механизмы, ул станоктың махсуслашыуын билдәләй (металл эшкәртеү машинаһы, иген урыу комбайны һ.б.).

Конструктив структура

Машина деталдәрҙән, узелдан һәм агрегаттарҙан тора. Был элементтарҙың һәр береһе предметҡа йәки функциональ махсуслашыуға эйә һәм шул уҡ ваҡытта машинаның башҡа элементтары менән берҙәм, айырылғыһыҙ эш йыйылмаһы барлыҡҡа килә.

Машиналар деталдәре

Деталь — бер бөтөн машина элементы, ябай өлөштәргә бүлмәйенсә һүтеп булмай. Хәҙерге заман машиналарында деталдәр һаны тиҫтәләрсә меңгә етә. Станоктарҙы деталдәрҙән башҡарыу, тәү сиратта, уның өлөштәренең сағыштырмаса хәрәкәтен (азатлыҡ дәрәжәләрен) тәьмин итеү кәрәклеге менән бәйле. Әммә машиналарҙың беркетелгән һәм үҙ-ара нығытылған өлөштәре (белемдәр) шулай уҡ айырым тоташтырылған деталдәрҙән эшләнә. Был оптималь материалдарҙы ҡулланырға мөмкинлек бирә, туҙған машиналарҙың етеҙ һәм ныҡ туҙған деталдәрҙе алмаштырып, уларҙы әҙерләүҙе еңеләйтә, машиналар йыйыу процесының уңайлылығын һәм мөмкинлеген тәьмин итә.

Машиналар эшләүҙә ҡулланыу һәм киң таралыу билдәләре буйынса деталдәрҙе төркөмдәргә бүлергә мөмкин:

• стандарт — дәүләт, тармаҡ стандарттарына йәки предприятие стандарттарына ярашлы етештерелгән деталдәр;
• берҙәм — был деталдәр башҡа тауарҙан алынған деталдәр, йәғни элек төп нөсхә булараҡ эшләнә;
• төп нөсхә — деталдәр билдәле бер машина өсөн тәғәйенләнә һәм, ҡағиҙә булараҡ, быға тиклем проектланмаған һәм эшләнмәгән.

Машина быуындары

Быуын — машинаның йәки механизмдың башҡа компоненттарынан айырым йыйылырға мөмкин булған бер нисә деталдең айырылғыһыҙ йәки айырылғыһыҙ тоташыуы булған бер өлөшө. Йәки бер тәғәйенләнештәге әйберҙәрҙә бергә башҡа өлөштәр менән генә билдәле бер эш башҡара ала. Һәр быуындың үҙенсәлеге шунда: ул үҙ функцияларын тәғәйенләнеше буйынса билдәле бер машина составында ғына башҡара ала. Уларҙың типик миҫалдары булып иретеп йәбештерелгән корпустар, гидравлик һәм пневматик цилиндрҙар, планетар механизмдар, тормоз ҡоролмалары, шпиндель блоктар, ер өҫтө муфтаһы, хәүефһеҙлек клапандары һ. б. булырға мөмкин.

Агрегаттары

Агрегат машинаның нормалаштырылған берәмеге булып тора, ул тулыһынса үҙ-ара алмашыныуҙы тәьмин итә һәм үҙенә генә хас функцияларҙы үҙ аллы үтәй. Был теге йәки был машина конструкцияһында ғына түгел, ә етештереү ихтыяждарына ҡарап, төрлө планировкалы машиналар (уның агрегаттары) эшләү өсөн дә мөмкинлек бирә. Мәҫәлән, машиналар эшләүҙә агрегат станоктар киң ҡулланыла, уларҙың эсенә күп торошло боролош өҫтәле, көс биреү эшләпәһе, шпиндель йәшниктәре һәм гидравлик панелдәр рәүешендәге нормалләштерелгән элементтар (берәмектәр) инә. Стандартлаштырылған тоташтырғыс үлсәмдәр ярҙамында был элементтарҙан төрлө маҡсаттарҙа тупланған станоктар йыйылырға мөмкин.

Машиналарҙы тәшкил иткән агрегаттарҙың типик өлгөләре булып электр двигателдәре, редукторҙар, насостар, төрлө маҡсаттарҙа гидравлик көсәйткестәр рәүешендәге гидравлик агрегаттар, электр тогы генераторҙары, компрессорҙар һәм башҡалар тора. Ҡайһы бер ауыл хужалығы машиналары агрегаттарҙан йыйыла; күп һанлы агрегаттар машиналар эшләү, транспорт һәм транспорт ҡорамалдары, химия-эшкәртеү сәнәғәте машиналары, металлургия производствоһының прокат стандары составына инә.

«Кеше-машина» системаһында үҙ-ара тәьҫир итешеү үҙенсәлектәре

Кеше-машина үҙ-ара тәьҫир итешеүен тикшереү ҡатмарлы проекттарҙа: космос техникаһын һәм компьютер чиптарын эшләүҙә, робот техникаһында, программа тәьминәтен интеграциялауҙа һәм күпер төҙөүҙә ҡулланылышын таба.

«Кеше-машина» системаһы кеше-операторҙы (операторҙар төркөмөн) һәм уның ярҙамында хеҙмәт эшмәкәрлеге алып барылған машинаны үҙ эсенә алған системаны аңлата. «Кеше-машина» системаһы — идара итеү системаларының айырым осрағы, уларҙа машинаның эшмәкәрлеге һәм кеше эшмәкәрлеге берҙәм идара итеү схемаһы менән тоташтырыла. Кеше менән машинаның үҙ-ара мөнәсәбәттәрен ойоштороуҙа төп роль анатомик һәм физиологик ролгә генә ҡарамай, шулай уҡ кешенең психологик үҙенсәлектәре: ҡабул итеү, хәтер, фекерләү, иғтибар һ. б. өҫтөнлөк итә. Кешенең психологик үҙенсәлектәре күп осраҡта уның машина менән мәғлүмәт үҙ-ара тәьҫир итешеүенә бәйле. Был үҙ-ара тәьҫир итешеүҙең үҙенсәлектәре — инженер психологияһын өйрәнеү объекты, системаларҙың дөйөм теорияһы һәм уның ҡулланма йүнәлеше, система инженерияһы.

Ошо күҙлектән ҡарағанда автоматик, автоматлаштырылған һәм автоматһыҙ системалар бүленә. Автоматик система кеше ҡыҫылышынан тыш башҡарыла. Автоматик булмаған системаларҙа идара итеү эффекты тик кеше тарафынан ғына башҡарыла, автоматлаштырылған системаны эксплуатациялауҙа кеше лә, техник ҡоролмалар ҙа ҡатнаша. Ҡәтғи әйткәндә, нәҡ һуңғы системалар «кеше-машина» системалары булып тора.

Ғәмәлдә «кеше-машина» системаһың төрлө төрҙәре ҡулланыла. Уларҙың классификацияһының нигеҙен түбәндәге дүрт үҙенсәлек төркөмө тәшкил итә ала:

• системаның маҡсатлы тәғәйенләнеше — етәкселек итеү, хеҙмәтләндереү, белем биреү, мәғлүмәти, тикшеренеүҙәр. Идара итеү һәм хеҙмәтләндереү системаларының үҙенсәлеге шунда: уларҙа маҡсатлы йоғонто яһау объекты булып системаның машина компоненты тора. Белем биреү һәм мәғлүмәт системаларында йоғонто яһау йүнәлеше ҡапма-ҡаршы — кешегә. Тикшеренеү системаларында ике йүнәлеш тә йоғонто яһай;
• кеше звеноһы ҡылыҡһырламаһы — машина йәки машиналар системаһы бер кеше менән үҙ-ара тәьҫир итешкәндә моносистемалар, ә идара итеүҙә кешеләр коллективы ҡатнашҡан саҡта полисистемалар;
• машина звеноһының төрө һәм төҙөлөшө — башҡарылған функцияларҙың ҡатмарлылығы дәрәжәһенә ҡарап ябай машиналарҙы (эш ҡоралдары, энергетик үҙгәрткестәр һ.б.), ҡатмарлы станоктарҙы (прокат тирмәндәре, электр ҡорамалдары, автоматлаштырылған линиялар) һәм система комплекстарын (авиалайнер, сәнәғәт предприятиеһы, хисаплау үҙәге,, транспорт системаһы һ. б.) айырырға мөмкин;
• компонентлы системаларҙың үҙ-ара эш төрҙәре — өҙлөкһөҙ һәм эпизодик булырға мөмкин (даими йәки стохастик).

Фәнни нигеҙҙәре

Машиналар эшләү һәм файҙаланыу ғилми базаһы булып машиналарҙы өйрәнеү ғилеме — проектлау, иҫәп-хисап һәм эксперимент үткәреү алымдары менән шөғөлләнгән фән һәм техника тармағы тора. Ул деталдәрҙе, йыйынтыҡтарҙы, айырым механизмдарҙы һәм станоктарҙы һынау, әҙерләү, файҙаланыу һәм ремонтлау; рациональ ҡоролмалар булдырыу, машина деталдәренең һөҙөмтәлелеген, ышаныслылығын һәм сыҙамлылығын арттырыу; техника өлкәһенә һәм тәғәйенләнешенә ҡарамай, эштең сифатын һәм һөҙөмтәлелеген күтәреүсе яңы техник-конструкторлыҡ ҡарарҙарын эшләү һәм камиллаштырыу менән шөғөлләнә.

Машиналарҙы өйрәнеү ғилемендә ғәмәли мәсьәләләр

Машиналар эшләүҙең дөйөм проблемаларына түбәндәгеләр инә:

• машиналар эшләү принциптарын эшләү, машиналарҙың деталдәрен һәм компоненттарын иҫәпләү һәм проектлау ысулдарын эшләү;
• машиналарҙы проектлауҙа структураларға системалы анализ үткәреү һәм машиналар эшләү тәжрибәһен дөйөмләштереү;
• машиналарҙың үҙенсәлекле эшсәнлеген күтәреү юлдарын эҙләү, уларҙың һөҙөмтәлелеген күтәреү һәм ауырлығын кәметеү маҡсатында булған ҡоролмаларҙы камиллаштырыу

Машиналарҙы өйрәнеү ғилемендә ғәмәли мәсьәләләр

Машиналар эшләүҙең ғәмәли проблемаларына түбәндәгеләр инә:

• механизмдар һәм машиналар схемаларын конструктив, кинематик һәм динамик анализлау;
• механизмдарҙың һәм машиналарҙың ышаныслылығын һәм сыҙамлылығын арттырыу.
• билдәләнгән эксплуатация шарттарына ярашлы механизмдарҙың һәм машиналарҙың оптималь синтез теорияһын һәм ысулдарын эшләү.
• автомат-машиналар теорияһын эшләү;
• механизмдарҙың һәм машиналарҙың кинематикаһын, уларҙың элементтарын көсөргәнеш ысулдарын һәм сараларын, баҫымдарҙы үлсәүҙе, деформацияларҙы тикшереү.

Иҫәп-хисап, машиналар проектлау һәм һынау

Машиналарҙы өйрәнеү ғилемендә актуаль проблемалар булып торалар:

• материалдарҙың, эшкәртеү технологияһының һәм эксплуатация шарттарының машиналарҙың һәм механизмдарҙың ҡулайлылығына, ышаныслылығына, сыҙамлылығына йоғонтоһон өйрәнеү;
• машина деталдәрен һәм йыйынтыҡтарҙы тикшереү һәм диагностикалау;
• машиналарҙы диагностикалау ысулдарын һәм сараларын эшләү;
• машиналарҙы артыҡ йөкләнештән һаҡлау ысулдарын һәм сараларын эшләү.

• Машина һүҙен йыш ҡына автомобиль тип атайҙар.
• Абстракт математик төшөнсә, «автомат» төшөнсәһенең синонимы, мәҫәлән, Тьюринг машинаһы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Автомобиль
• Ex machina Deus («Алты машинанан торған»)
• Машина Голдберг
• Динамо-машина
• Машина
• Механизмы
• Пар машинаһы
• Үҙйөрөшлө машина
• Электр машинаһы
• Ҡоролошо

Әҙәбиәт

• • Артоболевский, Иван Иванович. Теория механизмов и машин: Учеб. для втузов. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Наука, 1988. — 640 с.
  • Техника в её историческом развитии. В 2-х томах. — М.: Наука, 1979—1982.
  • Хорошев А. Н. Введение в управление проектированием механических систем: Учебное пособие. — Белгород, 1999. — 372 с. — ISBN 5-217-00016-3. (электронная версия 2011 год)
  • Кіницький Я. Т. Теорія механізмів і машин: Учебник . — К.: Наукова думка, 2002. — 660 с. — ISBN 966-00-0740-X
  • Б. I. Красный Теорія механізмів i машин: Курс лекций для студентов направления подготовки 0902 «Инженерная механика» дневной и заочной форм обучения. — Ровно: НУВХП, 2006. — 216 с.
  • Сидоренко В. К., Терещук Г. В., Юрженко В. В. Основы техники и технологии: Учебное пособие. — М.: НПУ, 2001. — 163 с.
  • Oberg, Erik; Franklin D. Jones, Holbrook L. Horton, and Henry H. Ryffel (2000). ed. Christopher J. McCauley, Riccardo Heald, and Muhammed Iqbal Hussain. ed. Machinery’s Handbook (26th edition ed.). New York: Industrial Press Inc .. ISBN 0-8311-2635-3.
  • Sybille Krämer: Symbolische Maschinen. Die Idee der Formalisierung in geschichtlichem Abriss. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1988, ISBN 3-534-03207-1
  • Hans-Dieter Bahr: Über den Umgang mit Maschinen. Konkursbuchverlag, Tübingen 1983, ISBN 3-88769-011-7
  • Martin Burckhardt: Vom Geist der Maschine. Eine Geschichte kultureller Umbrüche. Campus Verlag, Frankfurt / M. / New York 1999, ISBN 3-593-36275-9