Император

Импера́тор (лат. imperātor — «башлыҡ», «хөкөмдар», от лат. imperō — «ҡушам», «хакимлыҡ итәм»; урта быуаттарҙағы латин теле буйынса «хәрби етәксе», «полководец» терминдары менән тиңләштерелә. Һуңғараҡ — хәҙерге мәғәнәлә «император») — монарх титулы, империя башлығы.

Император
Префикс титула	императорское величество[d]
Юрисдикция таралышы	билдәһеҙ
Категория-эпоним	Category:Categories named after emperors[d]
Император Викимилектә

Японияның элекке императоры Акихито ҡатыны Митико менән бергә

Ике император — Николай II (уңда) һәм Вильгельм II.

Император Георг V шулай уҡ Ганновер династияһынан королева һәм императрица Виктория линияһы буйынса Николай II һәм Вильгельм II императорҙарҙың туғаны

Иң башта ул рим легиондары башлығының титулы булған. Императри́ца — ҡағиҙә булараҡ, идара итеүсе император ҡатыны, ҡайһы берҙә— үҙе үк империя хакимы булырға, йәиһә опекун-бала исеменән идара итеүсе булырға мөмкин.

Рим императоры Август (Б. э. т. 27 йыл — б. э. 14 йылы) осоронан император титулы монархия характерын ала башлаған. Принцепс Тиберий ваҡытында (I быуат башында) Рим менән идара итмәгән Рим дәүләтенең һуңғы хакимы Квинт Юний Блез була.

Европа традициялары буйынса «император» титулы һәр саҡ дәүләттең мөһим урынға дәғүәһе булып тора һәм тарихи яҡтан тап Рим исеме менән бәйле.

Көнбайышта Рим империяһы ҡолағандан һуң император инсигниялары Көнсығышҡа, император Флавий Зенонға ебәрелгән, һәм 800 йылға тиклем Европала бер император — византияныҡы ғына булған.

800 йылда Римдә франк короле Бөйөк Карл I «Көнбайыш императоры» тип иғлан ителгән. Әммә Византия империяһы франк королдәренә ҡарата император титулын оҙаҡ ваҡыт танымаған.

Бөйөк Карл империяһы тарҡалыуы һөҙөмтәһендә, император титулы формаль рәүештә юҡҡа сыҡмаһа ла, ғәмәлдә императорҙар ниндәй булһа ла һиҙелерлек ҡеүәткә эйә булмаған.

962 йылда Германияла Оттон I «Рим императоры» булып тәхеткә килеп, Изге рим империяһына нигеҙ һалғандан һуң, ситуация үҙгәргән. Византияның тарҡалыуына килтергән Дүртенсе тәре походы бер нисә дәүләт барлыҡҡа килеүенә сәбәпсе була. Ул дәүләттәрҙең: Латин империяһы, Нике империяһы һәм Трапезунд империяһы хакимдары үҙҙәрен византия императоры титулының вариҫы тип һанаған .

1261 йылда Византия тергеҙелгәндән һуң, Никея һәм Латин империяһы (Византия эсенә инә) йәшәүҙән туҡтай. Шулай итеп, был мәлдән башлап өс (Изге Рим, Византия һәм Трапезунд) империя булып китә.

Ғосман төрөктәре баҫымы тәүҙә Византия (1453), ә һуңғараҡ Трапезунд империяһының (1461) ҡолауына килтергән. Константинополде баҫып алғандан һуң, ғосман солтандары үҙ титулдарына «ромейҙар императоры» тигән һүҙбәйләнеш индергән. Шулай итеп, Рим һәм Византияның күсәгилешлелегенә (вариҫлыҡҡа) дәғүә иткән. Әммә был ул мәлдәге европа тарихи-мәҙәни парадигмаһына һыйҙырырлыҡ хәл булмаған. Европала төрөктәрҙе ундай итеп ҡабул итә алмаған. Ғосман империяһы хакимдарын көнсығышта ҡабул ителгәнсә — башлыса «солтан» тип атағандар.

Шулай итеп, XVIII быуат башына тиклем Европала бер генә империя — хакимы европа монархтары араһында оло абруйға эйә булған Изге Рим империяһы ғына булған. Әммә Пётр I, ул мәлдә — Бөтә Рустең Хакимы, Батшаһы һәм Бөйөк Кенәзе, Төньяҡ һуғышында еңгәндән һуң, илдең абруйы артыуын раҫларға теләп, 1721 йылда үҙен «Бөтә Рәсәй Императоры» тип иғлан итә. Урыҫ монархтарына ҡарата был титул шунда уҡ танылмаһа ла, XVIII быуат уртаһына тулыһынса раҫлана.

XIX быуатта Европала иң күп империялар барлыҡҡа килә. Мәҫәлән, 1804 йылда Беренсе Француз республикаһында (башында француз императоры торған Бөйөк Карл империяһын тергеҙеү маҡсатында) император титулы Наполеон Бонапартҡа бирелгән. 1804 йылда ул, I империя менән идара итеп, «француздар императоры» Наполеон I тип таныла.

Шулай уҡ 1804 йылда уның өлгөһөндә Изге Рим императоры Франц II үҙен Австрия императоры тип иғлан итә. Ә 1806 йылда ул Изге Рим империяһы императоры титулынан баш тарта, һәм Изге Рим империяһы юҡҡа сыға.

Францияла Беренсе империя 1814 йылда, Наполеон, еңелеп тәхетән беренсе баш тартҡандан һәм Фонтенбло килешеүенән (1814) һуң, йәшәүҙән туҡтай.

1852 йылда, Республика президенты Луи-Наполеон (Наполеон Бонапарттың туғанының улы) ойошторған түңкәрелештән һуң, Францияла Икенсе империя барлыҡҡа килә. Луи-Наполеон Наполеон III исеме менән император тип иғлан ителә.

Империя 1870 йылда, Франция һуғышта Пруссиянан еңелгәндән һуң, ҡолай. Шул уҡ ваҡытта ошо һуғыштан һуң көсәйгән Пруссия Короллеге, үҙе тирәһендә герман дәүләттәрен берләштерә. Һәм 1871 йылда башында герман императоры торған Германия империяһының үҙәгенә әйләнә.

Европа традицияһына эйәреп, XIX быуатта бойондороҡһоҙлоҡ алған ҡайһы бер Латин Америкаһы хакимдары үҙҙәрен император тип иғлан иткән. 1804 йылда бүленеп сыҡҡан Франция колонияһы, Наполеонға оҡшатып, Гаити империяһын (1804—1806) иғлан иткән. Ул барлығы ике йыл, 1806 йылға тиклем генә, йәшәп ҡалған.

Гаити хакимы Сулук Фостен I (1849—1859) үҙен император итеп иғлан итә. Шулай уҡ Бразилия империяһы ла барлыҡҡа килә. Бынан тыш, ҡыҫҡа ғына ваҡытҡа Мексикала ла империя булдырылған (Беренсе Мексика империяһы — 1822—1823 һәм Икенсе Мексика империяһы — 1863—1867).

1876 йылда инглиз королеваһы Виктория Британия Һиндостаны императрицаһы тип иғлан ителә. 1936 йылда итальян фашистик хөкүмәтенең Абиссинияға (Эфиопия империяһы) баҫып алыу һуғышы башланғас, Италия короле Виктор Эммануил III-гә Эфиопия императоры (инглиз королдәренә — Һиндостан императорҙарына оҡшатып) тигән титул бирелә.

«Империя» термины шулай уҡ бер нисә көнсығыш монархиялары хакимдарына ҡарата ҡулланыла (Иран, Ҡалып:D-, Корея, Монголия, Япония, Американың Колумбҡа тиклемге дәүләттәре, Эфиопия, Африка һәм Океанияның колониялаштырылғанға тиклемге дәүләттәре). Шул уҡ ваҡытта был илдәрҙең дәүләт телдәрендә титул атамаһы лат. imperātor тамырынан яһалмаған.

XX быуат башында, Беренсе донъя һуғышы һәм ул килтереп сығарған революциялар һөҙөмтәһендә эре европа империялары: Рәсәй — 1917 йылда, Германия һәм Австро-Венгрия — 1918 йылда ҡолатыла. Британия империяһының тарҡалыу процесы Икенсе донъя һуғышы бөткәндән һуң башланып, ысынбарлыҡта 1980-се йылдарға, империя бер нисә бойондороҡһоҙ һәм ярым бойондороҡһоҙ дәүләттәргә бүленгәндән һуң, тамамлана.

«Империя» термины формаль рәүештә Яңы осорҙа башҡа континенттарҙа колонияларға эйә булған — Португалия империяһы, Испания империяһы, Голландия һ. б. империяларға ҡарата ҡулланыла. Әммә был дәүләттәрҙең хакимдары бер ҡасан да император титулына эйә булмаған. Инглиз подданныйҙарына һәм башҡа европалылар өсөн королева булып ҡалған һәм «Һиндостан императрицаһы» булараҡ тәхеткә килгән инглиз королеваһы Виктория был рәттә айырым күренеш булып билдәләнә.

Император титулы менән йөрөтөлгән берҙән-бер ғәмәлдәге монарх — Япония императоры (ысынында тэнно; элегерәк, табулаштырылған осорҙа, микадо һүҙе ҡулланылған).

XX быуаттың һуңғы императорҙары араһында Эфиопия империяһы, Вьетнам империяһы, Маньчжоу-го, Корея империяһы императорҙары, һәм шулай уҡ Үҙәк Африка Республикаһының үҙ-үҙен иғлан иткән императоры (1976—1979) Жан-Бедель Бокасса булған.

Император титулы бик күп әҫәрҙәрҙә, шул иҫәптән китаптарҙа («Дюна» йыһанындағы батша-императорҙар), фильмдарҙа («Звёздные войны» фильмындағы Галактика Империяһы императоры Палпатин) һәм (Кешелек Императоры, Warhammer 40,000) ҡулланыла.

Европа

Рим империяһы

Көнбайыш Рим империяһы (476, sm: Iordan «Gotica») ҡолатылғандан һуң, император титулы Көнсығышта — Византия империяһында һаҡланған. Артабан Көнбайышта уны Бөйөк Карл (800), һуңынан герман короле Оттон I (962) тергеҙгән.

Никея империяһы

• Феодор I Ласкарис (1206—1222)
• Иоанн III Дука Ватац (1221/1222-1254)
• Феодор II Ласкарис (1254—1258)
• Иоанн IV Ласкарис (1258—1259)
• Михаил VIII Палеолог (1259—1261)

Франк империяһы

-->

Изге Рим империяһы

Изге Рим империяһы үҙенең барлыҡҡа килеү тарихында берҙәм дәләттең аяҡҡа баҫыу процестары бер ҡасан да тамамланып ҡуймаған, һәм ул бер нисә йөҙ территориаль-дәүләт ойоштормаларын берләштергән ҡатмарлы феодаль иерархик структуралы үҙәкләштерелмәгән ҡоролма булып ҡалған. Империя башында курфюрстар коллегияһы һайлаған император торған. Шуның менән бергә император титулы нәҫелдән тапшырылмаған, ә император власы бер ваҡытта ла абсолют булмаған һәм Германияның юғары аристократияһы менән сикләнгән, ә XV быуат аҙағынан — империяның төп ҡатламдары талаптарын яҡлаған рейхстаг эшмәкәрлегендә сағылған.

Рәсәй империяһы

Боронғо урыҫ телендә «император» титулы урынына рим императорҙарының титулдарының береһе — «цезарь»ҙан балыҡҡа килгән «царь» ҡулланылған, шуға ярашлы, сит ил дәүләттәре менән ҡатнашҡан документтарҙа латин телендә «царь» һүҙе урынына «император» һәм «империя» атамаһы урынына «Русское царство» тигән һүҙбәйләнеш ҡулланылған. Мәҫәлән, Соловьёв үҙенең «История»һында: «Ахырҙа, 1410 йылда псков посадниктары һәм боярҙары рыцарҙар менән Киремпе янына йыйылған һәм, боронғоса, псков ихтыярынса, тыныслыҡ килешеүе төҙөгән; 1417 йылда Ригаға бөйөк кенәз илсеһе ике псков сановниктары менән килгән һәм ирекле сауҙа һәм Орден дошмандарын псков ерҙәренән, ә псковтарҙы — орден биләмәләренән үткәрмәү мәсьәләлрәе буйынса килешеү төҙөгән; үпкәләүҙәр ығы-зығыларын ҡылыс менән түгел, ә судта хәл итергә кәрәк тиелгән; бөйөк кенәз Василий был грамотала Мәскәү бөйөк короле, урыҫ императоры тип аталған», тип яҙған.

Пётр I осоронда Рәсәй батшалығындағы үҙгәрештәр, шул иҫәптән рәсми документтарҙа «Российское царство» термины урынына «Российская империя» терминын файҙаланыуға күсеүгә килтерә. Рәсәй Императорҙары 1721 йылдан 1917 йылға тиклем идара иткән. Пётр I 1721 йылда үҙен Рәсәйҙең тәүге рәсми императоры тип иғлан иткән. Һуңғы император Николай II 1917 йылғы Февраль революцияһы һөҙөмтәһендә тәхеттән баш тартҡан. Император юғары самодержавие власына (1906 йылдан — Дәүләт думаһы һәм Дүләт советы менән бергә закондар сығарыу власына) эйә, рәсми рәүештә «Император Ғали йәнәптәре» «Его Императорское Величество» (ҡыҫҡартылған формаһы — «Государь» йәки «Е. И. В.»).

Азия

Индуистик Маратха империяһы

• Шиваджи (1674—1680)
• Самбхаджи (1680—1689)
• Раджарам (правитель маратхов)|Раджарам I]] (1689—1700)
• Тарабай (1700—1707)
• Шахуджи I (1707—1749)
• Раджарам II (1749—1777)
• Шахуджи II (1777—1808)
• Пратап Сингх (1808—1819)

Корея империяһы

• Коджон (1897—1907)
• Сунджон (1907—1910)

Маньчжоу-го империяһы

• Пу И (1934—1945)

Африка

Гана империяһы

Династии Кайамага

Канем-Борно Империяһы

Был дәүләт тураһындағы мәҡәләлә хакимдары тураһында ла мәғлүмәт бирелгән

Сонгай Империяһы

• Али Бер (1462—1492)
• Сунни Бару (?)
• Аския Мохаммед I (1493—1538)
• и т. д.

Үҙәк Африка империяһы

• Бокасса I (1976—1979)

Америка

Бразилия империяһы

• Педру I (1822—1831)
• Педру II (1831—1889)

Гаити Империяһы

Гаити Империяһы (1804—1806, Беренсе империя)

• Жак I (1804—1806)

Гаити Империяһы (1849—1859, Икенсе империя

• Фостен I (1849—1859)

Мексика империяһы

Беренсе Мексика империяһы

• Агустин I (1822—1823)

Икенсе Мексика империяһы

• Мексика императоры Максимилиан I (1864—1867)

Океания

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Биш яҡшы император
• Һалдат императорҙары

Әҙәбиәт

• Некрасов Г. А. Международное признание российского великодержавия в XVIII в. // Феодальная Россия во всемирно-историческом процессе. Сб. статей, посвящённый Льву Владимировичу Черепнину. — М.: Наука, 1972. — С. 381—388;
• Флоровский А. В. Страница истории русско-австрийских отношений XVIII в. // Феодальная Россия во всемирно-историческом процессе. Сб. статей, посвящённый Льву Владимировичу Черепнину. — М.: Наука, 1972. — С. 389—397;
• Агеева О. Г. Титул императора Петра I и понятие «империя» в России в первой четверти XVIII в. // Межславянские взаимоотношения и связи. — М., 1999. — С. 5-8;
• Агеева О. Г. Титул «император» и понятие «империя» в России в первой четверти XVIII века // Мир истории: Российский электронный журнал. 1999. — № 5.
• Царь и царство в русском общественном сознании. Мировосприятие и самосознание русского общества. Вып.2. / Отв. ред. А. А. Горский. М.: ИРИ РАН, 1999. — 179 с.
• Глинский Б. Б. К вопросу о титуле «самодержец» (Из истории кодификации Основных законов в 1906 г.) // Исторический вестник. 1913. Февраль.
• Бахтурина А. Ю. Взгляды российской бюрократии на проблему самодержавной государственной власти в начале XX века // Государственные институты России: прошлое и настоящее. М., 1996.
• Куликов С. В. Государственно-правовой дискурс, императорское правительство и думская оппозиция в начале XX в. // Государственно-правовой дискурс, императорское правительство и думская оппозиция в начале ХХ в. // Власть, общество и реформы в России (XVI — начало XX в.). — СПб., 2004;
• Том IV Глава 1. Княжение Василия Димитриевича (1389—1425) // Соловьёв, Сергей Михайлович. История России с древнейших времён — М.: Голос; Колокол-Пресс, 1993—1998.
• Ҡалып:ПЭ