Илья Муромец
Илья Муромец (тулы исеме — Илья Муромец, Иван улы шулай уҡ төрлө варианттар ҙа осрай: Илья Моровлин, Муравленин, Муровец, Муромлян[3]; Илия-йыландар менән көрәшеүсе[4]) — боронғо урыҫ[5] һәм урыҫ[6] эпостарының төп геройҙарҙың береһе. Баһадир, крәҫтиән улы, Төньяҡ-Көнсығыш Рустә тыуып үҫкән, Киевҡа кенәз Владимирға хеҙмәт итергә килгән; Боронғо Русте һаҡлауҙы етәкләгән.
| Илья Муромец | |
 «Богатырский скок». Виктор Васнецов. 1914. | |
| Мифология | |
|---|---|
| Бәйле персонаждар |
Святогор, Добрыня Никитич, Алёша Попович, Самсон Самойлович (крёстный отец), Соловей Разбойник[1] |
| Происхождение |
крәҫтиән улы[2] |
 Илья Муромец Викимилектә | |
Тәүге тапҡыр Ф. С. Кмита-Чернобыльскийҙың яҙма сығанаҡтарында Илья Муравленин, Эрих Лясотаның Киевтың София соборында — бәһлеүән Илья Моровлин, ҡайһы бер былиналарҙа Моровец, Муровец, Муравленин, Моровлянин булараҡ телгә алына[7][8][9]. Илья Муромецтың образы әҙәбиәттә, музыкала, һынлы сәнғәттә һәм кинола киң урын алған.
Тормошо
үҙгәртергәБылинала биографияһы
үҙгәртергәТарихи аңлатма
үҙгәртергәРус Төньяғынан ситтә фольклор
үҙгәртергәМөмкин булған прототиптар
үҙгәртергәИлия Печерский
үҙгәртергәИлейко Муромец
үҙгәртергәТөп геройы Илья Муромец булған сюжеттар
үҙгәртергәИлья Муромец былиналарҙың Киев циклында бар: «Илья Муромец һәм Соловей-разбойник», «Илья Муромец һәм Идолище Поганое», «Илья Муромецтың кенәз Владимир менән алышы», «Илья Муромецтың Жидовин менән алышы». «Святогор һәм Илья Муромец» былинаһында Илья Муромецты Святогорҙың уҡытыуы хикәйәләнә; үлер алдынан Святогор уға батырҙар рухын өрә, шуға күрә Ильяла көс өҫтәлә, үҙенең ҡылысын (меч-кладенец) бирә.
Филолог С. Н. Азбелевтың мәғлүмәттәре буйынса, героик былиналарҙың 53 сюжетында Илья Муромец бар. Уларҙың 15-ендә төп герой булып тора[10]).
- Илья Муромецтың көскә эйә булыуы (Илья Муромецты һауыҡтырыу)[11]
- Илья Муромец һәм Святогор
- Илья Муромец һәм Соловей-разбойник[12]
- Илья Муромец һәм Идолище Поганое
- Илья Муромецтың кенәз Владимир менән алышы
- Илья Муромец һәм голи кабацкие (һирәк кенә айырым сюжет формаһында була, ғәҙәттә Владимир менән низағ тураһындағы сюжеттарға беркетелә)
- Илья Муромец Ыласын-карапта
- Илья Муромец һәм юлбаҫарҙар
- Илья Муромцтың өс сәйәхәте
- Илья Муромец һәм Батый-батша
- Илья Муромец һәм Жидовин
- Илья Муромец һәм Тугарин (Илья Муромцтың ҡатыны тураһында)
- Илья Муромец һәм Сокольник
- Илья Муромец, Ермак һәм Калин-царь
- Кама үлеш-ҡырылышы
- Илья Муромец һәм Калин-царь
- Добрыня Никитичтың Илья Муромец менән алышы
- Илья Муромец һәм Алёша Попович
Һәр сюжет буйынса төрлө һүҙ оҫталарынан яҙып алынған айырым варианттар һаны тиҫтәләгән һәм йөҙҙән ашып китә ала.
Илья Муромец исемен йөрөткән объекттар
үҙгәртергә
Географик объекттар
- Медвежье ярымутрауында Рәсәйҙең иң бейек шарлауыҡтарының береһе Илья Муромец исемен йөрөтә.
- Днепрҙағы Киев районында Муромец утрауы урынлашҡан.
Ойошмалар
- «Илья Муромец» балалар һәм үҫмерҙәр фильмдары киностудияһы
- «Тройка Диалог — Илья Муромец» асыҡ пай инвестиция фонды
Техника
- Илья Муромец — Рәсәй император флоты фрегаты[13]
- 1913 йылда баһадирҙың исеме самолет конструкторы Игорь Сикорский тарафынан эшләнгән бомбардировщикка бирелә.
- «Илья Муромец» — Гулькевичтың бронялы тракторҙарының береһе
- Илья Муромец — бронеавтомобиль
- «Илья Муромец» — 1915 йылда төҙөлгән рус һәм совет боҙватҡысы
- «Илья Муромец» — 21180 проектының Рәсәй боҙватҡысы, 2017 йылда сафҡа индерелгән
- «Илья Муромец» исемен Граждандар һуғышында Ҡыҙыл Армия бронепезд йөрөтә
- Илья Муромец — Граждандар һуғышында Аҡтар хәрәкәтенең Дон армияһында еңел бронепоез.
- «Илья Муромец» — КС танктарының береһе
- Илья Муромец — Бөйөк Ватан һуғышында совет бронепоезы. Уның бронепаровозы әлеге ваҡытта Муром ҡалаһында һәйкәл сифатында ҡуйылған.
- 1958 йылда «Илья Муромец» круиз теплоходы файҙаланыуға тапшырыла.
- Илья Муромец — 1965 йылда төҙөлгән Совет порт боҙватҡысы, 97К проектының баш судноһы
- «Илья Муромец» — 06-сы борт һаны менән Ту-160 совет стратегик бомбардировщигы
Һүҙ сәнғәте
үҙгәртергәМатур әҙәбиәт
Хәҙерге фольклор
- Хәҙерге рус ҡала фольклорында Илья Муромец ҙур булмаған көләмәстәр циклы геройы (ғәҙәттә, Алёша Попович һәм Добрыня Никитич менән бергә).
Һынлы сәнғәт
үҙгәртергәКартиналар
- Илья Муромец — Виктор Васнецовтың «Баһадирҙар» картинаһы персонажы, «Илья Муромец һәм юлбаҫарҙар» картинаһы тәьҫирендә ул шулай уҡ «Юл сатында батыр» картинаһын яҙа.
- «Илья Муромец кенәз Владимир менән табында» — В. П. Верещагиндың картинаһы.
- Илья Муромец — Николай Рерихтың картинаһы.
- «Илья Муромец тотҡондарҙы азат итә», «Илья Муромец кенәз Владимир менән бәхәстә», «Святогор бүләге» — Константин Васильев картиналары.
Һүрәттәр
- Иван Билибин — «Илья Муромец», «Илья Муромец һәм Святогор», «Илья Муромец һәм Соловей-разбойник», «Илья Муромец һәм Святогорҙың ҡатыны» һүрәттәре авторы.
Гравюралар
- Илья Муромец тураһында ҡабыҡҡа төшөрөлгән картиналар бар: «Илья Муромец һәм Соловей-разбойник», «Көслө һәм ҡыйыу батыр Илья Муромец. Муромец».
Музыка
үҙгәртергәОпералар
- Катерино Кавос Иван Крылов либреттоһына «Илья-баһадир» операһын яҙған.
- Композитор Александр Бородиндың «Баһадирҙар» опера-фарсында Илья Муромец роле бар.
- Композитор Леонид Малашкин «Илья Муромец, йәки Рус баһадирҙары» операһын яҙа.
- Илья Муромец — Михаил Ивановтың «Забава Путятишна» операһы персонажы.
- «Илья Муромец» — Валентина Серованың операһы.
- Композитор Борис Феоктистовтың «Илья Муромец» операһы.
Симфоник әҫәрҙәр
- 1909—1911 йылдарҙа композитор Рейнгольд Глиэр «Илья Муромец» исемле 3-сө симфония ижад итә.
Хор музыкаһы
- «Казак түңәрәге» ансамблендә «Илья Муромец тураһында былина» халыҡ йыры башҡарыла.
Рок-музыка
- 1988 йылда «Эпос» фолк-төркөмөнөң «Илья» рок-былинаһы.
- «Сектор Газа» төркөмөнөң 1991 йылғы «Раштыуа алдынан төн» альбомында «Илья Муромец» йыры бар.
- 2006 йылда "«Газ Һөжүме секторы» төркөмөнөң «Рок-былина Илья Муромец» музыкаль альбомы.
Театр
үҙгәртергә- С. В. Образцов исемендәге Ҡурсаҡ театрының «Илья Муромец, крәҫтиән улы» спектакле (1951)
- Илья Муромец — рус райкаһы персонаждарының береһе
Фильмдар
үҙгәртергә- Илья Муромец (1956; СССР) режиссёры — Александр Птушко, Илья ролендә Борис Андреев.
- «Этот негодяй Сидоров» (1984), ролдә Валентин Букин.
- «За тридевять земель» (2002), ролдә Александр Пятков.
- В фильме «Чудеса в Решетове» (2004) ролдә Анатолий Киселёв.
- «Приключения в Тридесятом царстве» (2010), ролдә Станислав Дужников.
- «Реальная сказка» (2011), ролдә Алексей Дмитриев.
- «Последний богатырь» (2017), ролдә Юрий Цурило.
- 2016 йылда Рәсәй режиссёры Карен Оганесяндың «Илия Муромец» фильмын төшөрөүе тураһында иғлан ителә. Картинаны күләмле фэнтези жанрында сығарыу күҙаллана, Рәсәй артисы Владимир Машков һәм немец актеры Тиль Швайгер уйнай[14].
- «Сторожевая застава» (2017 йыл) — украин мажаралы фантастик фильмы, Илья ролендә — Олег Волощенко.
Мультфильмдар
үҙгәртергә- 1975—1978 йылдарҙа «Илья Муромец (Пролог)» һәм «Илья Муромец и Соловей-разбойник» йәнһүрәттәр дилогияһы төшөрөлә[15]. Ильяны Алексей Консовский уҡып ишеттерә
- Илья Муромец и Соловей-разбойник (2007; Рәсәй) — режиссёры — Владимир Торопчин, Ильяны Валерий Соловьёв уҡып ишеттерә
- Три богатыря и Шамаханская царица (2010; Рәсәй) — режиссёры — Сергей Глезин, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
- Три богатыря на дальних берегах (2012; Рәсәй) — режиссёры — Константин Феоктистов, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
- Три богатыря. Ход конём (2015; Рәсәй) — режиссёры — Константин Феоктистов, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
- Три богатыря и морской царь (2016; Рәсәй) — режиссёры — Константин Феоктистов, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
- Три богатыря и принцесса Египта (2017; Рәсәй) — режиссёрҙары — Константин Феоктистов һәм Дмитрий Высоцкий, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
- Три богатыря и наследница престола (2018; Рәсәй) — режиссёры — Константин Бронзит, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
- Конь Юлий и большие скачки (2020; Рәсәй) — режиссёрҙары — Дарина Шмидт һәм Константин Феоктистов, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
- Три богатыря и Конь на троне (2021; Рәсәй) — режиссёрҙары — Дарина Шмидт һәм Константин Феоктистов, Ильяны Дмитрий Быковский-Ромашов уҡып ишеттерә
Видеоуйындар
үҙгәртергә- Алёша Попович и Тугарин Змей (2005; Рәсәй)
- Добрыня Никитич и Змей Горыныч (2006; Рәсәй)
- Илья Муромец и Соловей-Разбойник (2007; Рәсәй)
- Три богатыря и Шамаханская царица (2010; Рәсәй)
- Три богатыря. Ход конём (2014; Рәсәй)
- Fairy Tales: Three Heroes (2009; Рәсәй)
- Три богатыря. Приключения (2018; Рәсәй)
Илья Муромец көнө
үҙгәртергә19 декабрҙә (Юлиан календары буйынса) билдәләнә (1 ғинуарҙа)[16]. Был көндө изге Илья Муромский (Печерский) баһадир Илья Муромец менән ҡушыла[17].
Бынан тыш, Илья Муромецты 25 сентябрҙә (8 октябрҙә) иҫкә алалар[18].
Рәсәй империяһының күп кенә губерналарында Илья Муромецтың «алты атта» күк буйлап йөрөүенә ышанғандар һәм күк күкрәүен тап шуның менән аңлатҡандар. Риүәйәт буйынса, Илья Муромецтың аты тояғы менән шишмә сығарған ерҙәрҙә изге Илья хөрмәтенә бәләкәй сиркәү (часовня) ҡуйылған. Күк күкрәү һәм шишмәләр менән бәйләнеш баһадирҙы Илья пәйғәмбәр менән яҡынайтҡан, шуға күрә Илья Муромецты Илья көнөндә лә хәтергә төшөргәндәр[19].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергәИҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Веселовский А. Избранное: На пути к исторической поэтике М.-СПб.: Центр гуманитарных инициатив, 2010 — 687 с. (Серия «Российские Пропилеи»)
- ↑ Зуева, 2008, с. 124
- ↑ Каллаш: ВПИМ, 1889
- ↑ Жид, Жидовин // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.
- ↑ БРЭ, 2006
- ↑ James Bailey; Tatyana Ivanova. An Anthology of Russian Folk Epics. — Routledge, 2015. — ISBN 978-0-873-32641-4.
- ↑ Лобода А. М. Русский богатырский эпос 2020 йыл 1 июль архивланған.. — К.: Типография Императорского университета св. Владимира, 1896. — С. 14—15.
- ↑ Миллер В. Ф. [1] 2020 йыл 30 июнь архивланған. Очерки русской народной словесности. В 3 т. [Т. 1], Былины. I—XVI. — М.: И. Д. Сытин, 1897. — С. 362—413.
- ↑ Лопухина Е. В., Флоря Б. Н. Илия Муромец // Православная энциклопедия. Том XXII. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2009. — С. 307—309. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-040-0
- ↑ Азбелев С. Н. Историзм былин и специфика фольклора. Л.: Наука, 1982. — С. 278—285.
- ↑ Исцеление Ильи Муромца (былина) 2017 йыл 15 ғинуар архивланған. // Былины: Сборник. — Л.: Советский писатель, 1986. — С. 49—52. — (Б-ка поэта. Большая серия).
- ↑ Существуют и другие названия этой былины. Первая поездка Ильи Муромца и др.
- ↑ Фрегат Илья Муромец — Letopisi.ru. Дата обращения: 1 октябрь 2020. Архивировано 25 август 2020 года.
- ↑ Баринова Н. Тиль Швайгер сыграет в новом фильме «Илия Муромец» 2016 йыл 2 июнь архивланған. // ТАСС, 30.05.2016
- ↑ «Илья Муромец (Пролог)» — Animator.ru 2012 йыл 10 февраль архивланған.; «Илья Муромец и Соловей-разбойник» — Animator.ru 2012 йыл 22 февраль архивланған.
- ↑ Календарь знаменательных и памятных дат на 2019 год 2018 йыл 18 июнь архивланған. / ГОБУК МОДЮБ, Отдел информационной и справочно-библиографической работы; сост. Г. В. Рабович, О. В. Цвирко. — Мурманск, 2018. — 68 с.
- ↑ Ермолов, 1901, с. 588
- ↑ Уваров Н. Славное имя — высокая честь: энциклопедия имен. Книга для семейного чтения 2018 йыл 18 июнь архивланған. — М., 2012 — С. 207
- ↑ Коринфский, 1901, с. 338
Әҙәбиәт
үҙгәртергәБаҫмалар
- Илья Муромец / Подг. текста, ст. и коммент. А. М. Астаховой. М.; Л., 1958. (Литературные памятники).
- Королёв А. С. Илья Муромец. — М.: Молодая гвардия, 2016. — 373 с. — (Жизнь замечательных людей: сер. биогр.; вып. 1575). — ISBN 978-5-235-03879-0.
- Ермолов А. С. Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах. — СПб.: Типография А.С.Суворина, 1901. — Т. 1. Всенародный меяцеслов. — 691 с.
- Ҡалып:ВТ-Коринфский
Тикшеренеүҙәр
- Азбелев С. Н. О ранних прототипах Ильи Муромца и былинного князя Владимира // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2005. № 3 (21)
- Астахова А. М. Былины. Итоги и проблемы изучения, М.; Л., 1966.
- Буслаев Ф. И. Рецензия на кн.: Миллер О. Ф. Сравнительно-критические наблюдения над слоевым составом народного русского эпоса: Илья Муромец и богатырство Киевское. — СПб., 1870 // Журнал Министерства народного просвещения. — 1871. Апрель.
- Буслаев Ф. И. Разбор сочинения О. Миллера «Сравнительно-критические наблюдения над слоевым составом народного русского эпоса: Илья Муромец и богатырство Киевское» // Отчёт о 14-м присуждении наград графа Уварова. — СПб., 1872
- Каллаш В. В. Мелкие этнологические заметки: 1. К вопросу о прозвании Ильи Муромца // Этнографическое обозрение / Под ред. Н. А. Янчука. — М.: Русская типо-литография, 1889. — № 3. — С. 204—205.
- Каллаш В. В. Мелкие этнологические заметки: 2. К малорусским легендам об Илье Муромце // Этнографическое обозрение / Под ред. Н. А. Янчука. — М.: Русская типо-литография, 1889. — № 3. — С. 205.
- Максимович М. А. «В каком веке жил Илья Муромец?» // Собрание сочинений. Т. I. Киев, 1876.
- Миллер В. Ф. Экскурсы в область русского народного эпоса. М., 1892.
- Миллер О. Ф. Илья Муромец и богатырство Киевское. СПб., 1869. (Трактовка в духе мифологической школы и славянофильства).
- Пропп В. Я. Русский героический эпос, 2 изд., М., 1958.
Популяр мәҡәләләр
- Головков А. Илья Муромец и другие. Анализ былин об Илье Муромце // Журнал «Перемены», 2011
- Крайнова Д. Илья Муромец. Былинный богатырь, почитаемый Русской православной церковью // Аргументы и факты. 01.01.2017.
- Хведченя С. Страсти по Илье // Вокруг света, № 1 (2640), Январь 1994
Энциклопедиялар
- Миллер В. Ф. Илья Муромец // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Ҡалып:БСЭ1
- Илия Муромец // Православная богословская энциклопедия. Том 5. Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник» за 1904 г.
- Былина / Т. В. Зуева; Е. М. Фраёнова (сказительская традиция) // Большой Кавказ — Великий канал [Электронный ресурс]. — 2006. — С. 454—455. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
- Илья Муромец / Т. В. Зуева // Излучение плазмы — Исламский фронт спасения. — М. : Большая российская энциклопедия, 2008. — С. 124. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 11). — ISBN 978-5-85270-342-2.
- Илья Муромец // Сказочная энциклопедия / Составитель Наталия Будур. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2005. — С. 175—176. — 608 с. — 5000 экз. — ISBN 5-224-04818-4.