Космодемьянская Зоя Анатольевна

Космодемьянская Зоя Анатольевна (1923 йылдың 13 сентябрендә Тамбов губернаһы Осино-Гай ауылы — 1941 йылдың 29 ноябрендә, Петрищево ауылы) — 1941 йылда немец тылына үтеп ингән Көнбайыш фронты штабының диверсия-разведка төркөмө ҡыҙылармеецы.

Зоя Космодемьянская
Зоя Космодемьянскаяның һуғышҡа тиклемге фотоһы
Тыуған урыны	Осино-Гай ауылы, Гавриловский районы (элекке Кирсановский өйәҙе, Тамбов губернаһы) РСФСР, СССР
Вафат урыны	Петрищево ауылы, Рузский районы, Мәскәү өлкәһе, РСФСР, СССР
Хеҙмәт иткән урыны	СССР
Ғәскәр төрө	разведка
Хеҙмәт итеү йылдары	1941
Хәрби звание	Ҡалып:РККА, Ҡыҙылармеец ҡыҙылармеец
Хәрби алыш/һуғыш	бөйөк Ватан һуғышы
Наградалар һәм премиялар

Зоя Космодемьянскаяның комсомол билеты.

Бөйөк Ватан һуғышы осоронда Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ булған тәүге ҡатын-ҡыҙ (үлгәндән һуң).

Зоя Космодемьянская төркөмөнөң хәрби заданиеһы түбәндәгенән ғибәрәт була: «10 тораҡ пунктын яндырырға (иптәш Сталиндың 1941 й. 17 ноябре бойороғо): Анашкино, Грибцово, Петрищево, Усадково, Ильятино, Грачёво, Пушкино, Михайловское, Бугайлово, Коровино. үтәү мөҙҙәте — 5—7 көн». Юғары Баш командование Ставкаһының 428-се Бойороғо — оккупацияланған территорияла тораҡ пункттарҙы яндырыу күҙ уңында тотола, һәм быны атаҡлы совет диверсанты Илья Григорьевич Старинов әхлаҡи ҡараштан енәйәтсел, мәғәнәһеҙ һәм хәрби яҡтан ҡарағанда — зыянлы тип ҡылыҡһырлаған.

Разведка-диверсия мәктәбенә яңы алынғандарҙы, 95%-ы үлтереләсәк, кем әсилеккә эләгә, шулар ғазаплы язаларға дусар ителәсәк, тип киҫәтеп алалар. Шулай итеп, төркөмдөң бөтә ағзалары, яндырғыс ҡатнашма тултырылған бер нисә шешә һәм механикалары ышаныслы эшләмәгән пистолет менән генә ҡоралланып бара торған заданиелары ниндәй дәрәжәлә үлемесле ҡурҡыныс икәнен аңлаған. Ысынлап та, төркөмдөң күпселек ағзалары дошман менән атышҡанда йә әсирлеккә эләгеп, язаланып үлтерелгән.

Космодемьянская хәрби бойороҡтоң бары тик бер өлөшөн генә үтәп өлгөрә: өс өйҙө яндыра, шуның береһендә фронтҡа оҙатыла торған немец һалдаттары йоҡлаған була, шулай уҡ уларҙың транспортын һәм аттарын юҡ итә, ә башҡа ике йорт ауыл кешеләренең йорто була. Икенсе тапҡыр ут һалырға маташҡанда, ауыл кешеһе С. А. Свиридов саң ҡаға, һәм Космодемьянская ҡулға алына.

Зоя Космодемьянскаяны язалайҙар һәм аҫып үлтерәләр. Үлер алдынан Зоя, нацистар менән көрәшергә һәм был көрәш барышында үлемдән ҡурҡмаҫҡа кәрәк тигән легендәр телмәрен халыҡҡа әйтә.

Зоя Космодемьянская совет халҡының Бөйөк Ватан һуғышында күрһәткән батырлығы символына әүерелде. Зоя Космодемьянская образы нәфис әҙәбиәттә, публицистикала, кинематографта, һынлы сәнғәттә, монументаль сәнғәттә, музей экспозицияларында сағылды. Би-би-синың Рус хеҙмәте журналисы А. Кречетников фекеренсә, Зоя Космодемьянская совет халҡы һәм бөтә Рәсәй өсөн, фрнцуздарға — Жанна д’Арккеүек, үҙен ҡорбан итергә әҙер тороусы илһөйәрлек өлгөһө булды.

Ғаиләһе

Зо́я Анато́льевна Космодемья́нская 1923 йылдың 13 сентябрендә (башҡа мәғлүмәт буйынса — 8 сентябрҙә) Осино-Гай (ауыл төрлө сығанаҡтарҙа шулай уҡ Осинов Гай йәки Осиновые Гаи тип йөрөтөлә, һәм «уҫаҡлыҡ» тигәнде аңлата) ауылында) хәҙер Тамбов өлкәһе Гавриловский районында, уҡытыусылар Анатолий Петрович һәм Любовь Тимофеевна (ҡыҙ фамилияһы — Чурикова) Космодемьянскийҙар ғаиләһендә тыуған. Анатолий дини ҡатламдан сыҡҡанлыҡтан, фамилияһы (ғибәҙәт телендәгесә — «Козьмодемьянский») уның ата-бабалары хеҙмәт иткән сиркәү атамаһынан (изгеләр Косма һәм Дамиан), тип әйтеп була.

Пётр Иоаннович Козьмодемьянский — олатаһы, Осино-Гай ауылының Знаменская сиркәүендә рухани була. 1918 йылдың 27 авгусында отец Пётрҙы, йәш яңы тормош төҙөүселәр эләктереп алып, ҡаты ғазаплап, Сосулинский быуаһына батыралар. Уның мәйете 1919 йылдың яҙына ғына табыла, «мәйет бер нисек тә боҙолмаған була һәм балауыҙ төҫөндә ине» тип һөйләгән күреүселәр. Пётр коммунистар япҡан сиркәү янына ерләнә.

Зояның энеһе Александр Анатольевич Космодемьянский — совет танкисы, Советтар Союзы Геройы. Александр, Зоя һәләк булғандан һуң, 17 йәшендә генә, апаһы өсөн үс алыу теләге менән фронтҡа атлыға. Егеткә «Зоя өсөн» тип яҙылған ауыр КВ-1 такыһы бирелә. 1945 йылдың 6 апрелендә Александр Кёнигсбергта САУ СУ-152-селә Ландграбен каналын үҙ аллы аша сыға, унда дошман батареяһын юҡ итә, һәм совет ғәскәрҙәренә аша сығыу мҡмкилеге булдырылғанға саҡлы плацдармды ысҡындырмай. 8 апрелдә ул командалыҡ иткән САУ СУ-152 батареяһы под его ованием захватила ключевой пункт ы Кёнигсберг оборонаһының мөһим пункты тип һаналған «Королева Луиза» фортын баҫып ала. 1945 йылдың 13 апрелендә Кёнингсбергтың төньяҡ-көнбайышында дошмандың танктарға ҡаршы батареяһы менән алышҡанда, уның САУ шартлағанлыҡтан, уның командалығы аҫтындағы башҡа САУ-ҙар ярҙамына таянып, немец пехотаһы менән атышып, Фирбруденкруг ҡаласығында мөһим терәк пунктты яулағанда, үлемесле яралана.

Бала сағы һәм йәшлек йылдары

Зояның комсомол билетына төшкән фотографияһы.

1929 йылда Космодемьянскийҙар ғаиләһе Себергә барып сыға. Ҡайһы бер раҫлауҙар буйынса, Анатолий Космодемьянский коллективизацияға ҡаршы һөйләгәне өсөн улар һөргөнгә оҙатылған тиҙәр, ә Любовь Космодемьянская 1986 йылда Себергә ошаҡтан ҡасып сығып киткәндәрен яҙа. Ғаилә бер йыл Иркутск өлкәһендә Бирюса йылғаһы буйындағы Шиткино ауылында йәшәй, Любовтың Нркомпроста хеҙмәт иткән апаһы Ольга юллаптыр, бәлки, Мәскәүгә күсеп киләләр. Ғаилә Мәскәүҙең ситендә, тимер юл станцияһына яҡын, хәҙерге Тимирязев паркы янында, Вучетич урамында, һуңғараҡ Александровский проезд, 7-се йорт адресы буйынса ике ҡатлы ҡйҙә йәшәгәндәр (хәҙер Коптево районы, Зоя һәм Александр Космодемьянскийҙар урамы, 35/1; йорт һаҡланмаған).

1933 йылда Анатолий Космодемьянский операциянан һуң үлә, Зоя менән энеһе Александр әсәһе тәрбиәһендә ҡала.

Зоя мәктәптә яҡшы уҡый, тарих, әҙәбиәт менән айырата ҡыҙыҡһына, Әҙәбиәт институтына уҡырға инергә хыяллана. 1938 йылдың октябрендә Зоя Бөтә Союз Ленин коммунистик йәштәр союзы (ВЛКСМ) сафына йәғни комсомолға инә.

Хәрби хеҙмәте

1941 йылдың 31 октябрендә Зоя 2000 үҙ теләге менән килгән комсомол ағзалары араһында добровольцы явилась йыйылыу урынына — «Колизей» (Современник) кинотеатрына килә һәм шунан диверсия мәктәбенә килтерелә. Рәсми аталышы «Көнбайыш фронт штабының 9903-сө партизан часы», йәштәр разведка-диверсия часы яугире була. ВЛКСМ-дың Мәскәү ҡала комитеты секретары Александр Николаевич Шелепин һәм 9903-сө разведка-диверсия ғәскәри часының етәкселәре, көтөлгән юғалтыуҙар кимәле 95 % буласағы һәм әсирлеккә эләккән диверсант-разведчиктарҙың күбеһе ғазаплы язаларға дусар ителәсәге, кем үҙенә шундай яҙмыш теләмәй, разведмәктәптән китә ала, тип яңы алыныусыларҙы операцияларҙа ҡатнашыусылар ысынында үлемгә хөкөм ителгән кеше буласағын иҫкәртә. Космодемьянская, как и большинство её товарищей, остались в разведшколе. После короткого обучения продолжительностью три дня Зоя төркөм составында 4 ноябрҙә Волоколамск районына оҙатыла, унда төркөм юлдарҙа мина ҡороу заданиеһын уңышлы башҡара.

Был ваҡытта Сталин киң масштабта көлөн күккә осороу тактикаһын ҡулланырға ҡарар иткән була — танылған совет диверсанты Илья Григорьевич Старинов фекеренсә, Сталин 1939—1940 йй. совет-фин һуғышында Ҡыҙыл армияны палаткаларҙа йәшәргә мәжбүр иткән финн алымын өлгө итеп ала. 17 ноябрҙә Юғары Баш Командованиеның 428-се Бойороғонда «герман армияһын ауыл, ҡалаларҙа йәшәү мөмкинлегенән мәхрүм итеп, немец илбаҫарҙарын бөтә тораҡ пункттарҙан һыуыҡҡа, яланға, бөтә булған биналарҙан һәм йылы ышыҡ урындарҙан асыҡ һауаға ҡыуып сығарыу» талабы ҡуйыла, шул маҡсаттан «немец ғәскәрҙәре тылының алғы һыҙығынан 40—60 км арауыҡҡа төпкәрәк һәм юлдарҙан уңға ла, һулға ла 20—30 км-ҙа бөтә тораҡ пункттарҙы төбөнә саҡлы ҡыйратырға һәм яндырырға кәрәк» тиелә. Старинов фекеренсә, партизандар көрәшен ойошторғанда, Сталиндың был бойороғо уның иң ҙур хаталарының береһе була: был алым бик тә ҡанһыҙ булыуы менән бергә, меңләгән совет кешеләренең һыуыҡтан һәләк булыуына һәм халыҡтың немецтар яғына ауыуына алып килер ине, халыҡ ярҙамынан яҙҙырып, партизандарҙы үлемгә дусар итер ине (тап ошо бойороҡ һөҙөмтәһендә, Старинов әйткәнсә, Ленинград өлкәһендәге партизан хәрәкәте юҡҡа сыға). Был бойороҡ немецтар файҙалана аласаҡ бөтә ҡышҡы фатирҙарҙы юҡҡа сығарып бөтөрөү бурысын бер нисек тә тулыһынса үтәй алмаған. Старинов үҙе бөтөнләй икенсе тактиканы (ҙур булмаған, яҡшы өйрәтелгән төркөмдәрҙең немецтарҙың тәрән тылындағы коммуникацияларҙа хәрәкәт итеүен) тәҡдим иткән, әммә Сталин был тәҡдимде иғтибарһыҙ ҡалдырған..

428-се приказды үтәү маҡсатында, 9903-сө частың диверсия төркөмдәре командирҙары П. С. Проворов (Зоя уның төркөмөндә була) һәм Б. С. Крайнов 18 (ҡайһы бер мәғлүмәттәрҙә — 20) ноябрҙә 5—7 көн эсендә 10 ауылды, шул иҫәптән Верейский районындағы Петрищевоны ла (хәҙер Мәскәү өлкәһе Рузский районы) яндырырға тейеш була.

Заданиены үтәгәнсе, диверсанттарға яндырғыс ҡатнашма тултырылған бер нисә шешә һәм 5 көнгә етерлек ҡоро аҙыҡ бирәләр. Диверсанттар автоматтар менән ҡоралланған немец һалдаттары йәшәгән йорттарҙы яндырырға тейешлеген белә тора, ҡоралдан уларға тәте механикаһы икеле эшләгән пистолеттар ғына биргәндәр. Диверсанттарға һыуыҡта, урманда, усаҡ яғыу тыйылған, ә йылынырға алкоголь ярҙам итер тип иҫәпләгәнлектән, берәр шешә араҡы таратҡандар.

Заданиеға диверсанттарҙың ике төркөмө лә (һәр береһендә 10-ар кеше) бергә сыға. Головково (Наро-Фоминский район) (Петрищевонан 10 саҡрымда) ауылы янында немец ғәскәрҙәре логистикаһында ҡулланылған ауылдарҙы хәрби һаҡ аҫтында тотоу өсөн ойошторолған боҫҡонға засада осрай. Ҡаршы торорлоҡ етди ҡоралдары булмағанлыҡтан, диверсанттар ауыр юғалтыуҙар кисерә һәм өлөшләтә тарҡала. Диверсанттарҙың бер өлөшө әсилеккә алына. Төркөм ниндәй задание алғанын белеү маҡсатында, нацистар Вера Даниловна Волошинаны йыртҡыстарса язалап үлтерелә. Язаланыр алдынан Вера: «Һеҙ беҙҙең илебеҙгә килдегеҙ һәм бында үлемегеҙҙе табасаҡһығыҙ! Мәскәүҙе ала алмаясаҡһығыҙ… Хуш, Тыуған ил! Фашизмға үлем!» тип ҡысҡыра. Диверсия төркөмөнән тороп ҡалған разведчиктар Борис Крайнов командаһына берләшәләр. Иптәштәре, һорау алғанда, диверсия маҡсатын асмағанлыҡтан, улар задание үтәүҙе дауам итә ала.

27 ноябрҙә төнгө сәғәт 2-лә Борис Крайнов, Василий Клубков һәм Зоя Космодемьянская Петрищевола өс йортто (Карелова, Солнцев һәм Смирнованың өйҙәре) яндыра. Һорау алғанда, Зоя яндырылған ихаталар аҙбарҙарында торған нацистар йөк ташыу өсөн файҙаланған 20 ат һәләк булғанын да әйтә. Смирнова А. В. был фактты үҙенең күрһәтмәләрендә дәлилләй.

Зояның диверсия мәктәбе буйынса дуҫы Клавдия Милорадова Зоя яндырған өйҙәрҙең береһен немецтәр элемтә үҙәге итеп фаҙаланған, тип раҫлай. Ауылдағы Ворониндар ғаиләһене өйө, шаһиттарҙың күрһәтмәләренән билдәле булыуынса, ысынлап та, күсерелеүсе ғәскәр офицерҙары өсөн штаб бинаһы булараҡ файҙаланылған, әммә яндырылмаған.

Беренсе тапҡыр яндырғандан һуң Крайнов шартлы урында Зоя менән Клубковты көтмәйенсә, китә. Һуңғараҡ Клубковты ла немецтар ҡулға ала. Зоя, иптәштәре менән аймылышып бер үҙе ҡалғандан һуң, Петрищевола яндырыуҙарҙы дауам итергә була. Әммә ауылдағы немец хәрби властары был ваҡытта халыҡты сходҡа йыя һәм башҡа яндырыуҙар булдырмау маҡсатында ополчение төҙөй. Уларҙың беләктәрендә аҡ повязкалар була.

Әсирлек, ғазаплауҙар һәм язалап үлтереү

Файл:Kosm2.jpg

Зоя Космодемьянскаяны язалау.

Язаланып үлтерелгән Зоя Космодемьянскаяның фотоһы, (Сергей Николаевич Струнников, 1942 йылдың ғинуары)

28 ноябрь кисендә, Свиридовтың һарайын яндырырға маташҡанда, Космодемьянскаяны хужа күреп ҡала. Көтөлмәгән хәлдән уҡ ҡысҡырып ебәрә, һәм уның өйөндә йәшәгән немецтар киске 7 тирәһендә ҡыҙҙы тота. Ауылдаштары әйткәнсә, шуның өсөн Свиридовҡа бер шешә араҡы бирә немецтар. Свиридов старост һәм немецтар яндырыуҙарға ҡаршы ойошторған үҙоборона ағзаһы була

Свиридов оккупанттар яҡлы комбатант булғанмы, әллә, башҡа мәғлүмәт буйынса, Свиридов, немецтарҙы күрәләтә саҡырмағанмы, Зояны ҡулға алыуҙа туранан-тура ғәйепле лә түгелме, ошо һаманға саҡлы бәхәсле булып ҡала. Шуны билдәләр кәрәк: Зоя үҙ белдегенә Петрищевоға яңына килә. Свиридов мөлкәтен яндырырға маташыусыны туҡтатырға ғына маташа. Әммә һуңғараҡ уны ла атырға хөкөм итәләр.

Космодемьянская дошманғ ҡаршы атмағаны билдәле. Уның № 12719 һанлы револьверы дуҫы Клавдия Милорадовала ҡалған була. Уның пистолетының үҙенән-үҙе ҡорола торған тәтеһе булмағанлыҡтан, ҡоралдарын алмашҡан була. Клавдия заданиеға иртәрәк киткәнлектән, Космодемьянская уға үҙенең ышаныслыраҡ ҡоралын биргән була. Тикшеренеүселәрҙең ҡайһы берҙәре Зоя ҡоралын хәрби торошҡа килтереп өлгөрмәгәндер, тип иҫәпләй.

Күп кенә сығанаҡтарҙа («Зоя һәм Шура тураһында повесть» китабы, фильм «Мәскәү өсөн ҡаты алыш» фильмы) түбәндәге фараз бар:, Зоянан шәхсән Өсөнсө рейхтың 197-се пехота дивизияһы 332-се пехота полкы командиры подполковник Людвиг Рюдерер орау алған; Иосиф Сталин, Космодемьянскаяны йыртҡыстарса язалап үлтергәндәрен белгәс, 197-се дивизия һалдаттарын һәм офицерҙарын әсир итеп алмаҫҡа бойорған, һәм Рюдерер әсирлеккә бирелергә теләһә лә, йәнәһе, үлтерелгән тигән мәғлүмәт була. Ысынында иһә, Рюдерер 1960 йылда ФРГ-ла үлә, Космодемьянскаянан һорау алғанда, вермахтың өлкән офицерҙары, шул иҫәптән подполковник ҡатнашҡанын шаһиттарҙың күрһәтмәләре раҫламай.

Василий һәм Прасковьи Куликтың өйөндә өс офицер һәм тәржемәсе һорау алғандары билдәле. Һорау алғанда Зоя үҙен Таня тип атай һәм бер ниндәй ҙә мәғлүмәт бирмәй. Прасковья Кулик һөйләгәнсә, Зояны, инәнән тыума сисендереп, ҡайыш менән һуҡтыралар. Петрушкино халҡы, Воронина һәм башҡалар, һаҡсы Космодемьянскаяны, эске күлдәксән көйө һәм ялан аяҡ, дүрт сәғәт дауамында даими рәүештә һыуыҡ урамда йөрөткән. Улар икәүләп ярты сәғәтләп урамда йөрөгән, шунан һаҡсы 15 минутҡа йылынырға кергән һәм Космодемьянскаяны ла индергән. Прасковья Кулик билдәләүенсә, Зояның аяғы туңған була. Төнгө сәғәт 2 тирәһендә һаҡсы алмаштырыла. Ул Зояға эскәмйәлә ятып торорға рөхсәт итә, һәм иртәнгә тиклем ул шунда ҡалған.

Шаһиттар крһәтеүенсә, Космодемьянскаяны туҡмауҙа төндә өйҙәре яндырылған А. В. Смирнова һәм Ф. В. Солиналар ҙа ҡатнашҡан. Бының өсөн улар һуңғараҡ РСФСР Уголовный кодексының 193-сө статьяһы буйынса Икенсе донъя һуғышында коллаборационизм аҙымы эшләгәне өсөн атылыуға хөкөм ителә.

Икенсе көн иртәнге сәғәт 10:30-ла Космодемьянскаяны дар ағасы торған ергә килтерәләр; күкрәгенә рус һәм немец телендә «Поджигатель домов» тип яҙылған табличка эленгән була. Космодемьянскаяны дар ағасына алып килгәс, Смирнова таяҡ менән ҡыҙҙың аяҡтарына һуға һәм: «Кемгә зыян килтерҙең? Минең өйөмдө яндырҙың, ә немецтәргә бер ниэшләй алманың…» тип ҡысҡыра.

Язалау тураһында шаһиттарҙың береһе:

Дар ағасына тиклем уны ҡултыҡлап килтерҙеләр. Төҙ, башы юғары, өндәшмәй ғорур атлай ине. Дар ағасына килеп еткерҙеләр. Дар ағасы янында немецтәр һәм граждандар күп тора ине. Дар ағасы аҫтына баҫтырҙылар, дар ағасы тирәләй түңәрәкте киңәйтергә команда бирҙеләр һәм фотоға төшөрөргә тотондолар… уның шешәләр тултырылған сумкаһы бар ине. Ул былай тип ҡысҡырҙы: «Граждандар! Һеҙ баҫып ҡарап ҡына тормағыҙ, әһуғышырға ярҙам итегеҙ! Был минең үлемем — был минеңт ҡаҙанышым». Шунан һуң бер офицер ҡулын күтәрҙе, ә ҡалғандары уға ҡысҡырҙылар. Шунан ул тағы былай тине: «Иптәштәр, беҙ еңәсәкбеҙ. Немец һалдаттары, һуңламаҫ элек, бирелегеҙ». Немец офицеры асыулы ҡысҡырынды. Әммә ул дауам итте: «Русь!» «Советтар Союзы еңелмәҫ һәм еңелмәйәсәк», — был һүҙҙәрҙе ул үҙен фотоға төшөргән мәлдә әйтте… Шунан йәшник ҡуйҙылар. Ул, бер ниндәй команданы көтөп тормайса, йәшниккә үҙе баҫты. Немец килеп элмәк кейҙерә башланы. Ул шул саҡта: «Беҙҙе ни тиклем аҫһағыҙ ҙа, барыбыҙҙы ла аҫып бөтөрә алмаҫһығыҙ, беҙ 170 миллион. Ә минең өсөн беҙҙең иптәштәребеҙ үс алыр» тип ҡысҡырҙы. Был һүҙҙәрҙе ул муйынына элмәк кейҙерелгәс әйтте. Ул тағы ла нҙер әйтергә тенләгәйне, ләкин шул мәлдә аяҡ аҫтынан йәшникте алдылар һәм ул аҫылынды. Ул ҡулдары менән бауға тотондо, ләкин немец уныңиҡулдарына һуҡты. Шунан һуң барыһы ла таралышты.

Хәрби корреспондент Пётр Александрович Лидовтың «Таня» очергы йөкмәткеһен күп кеше белә. Заманында ул очерк мәктәп программаларында ла өйрәнелә ине:

Зоя үҙен Граждандар һуғышы осоронда язалап үлтерелгән Татьяна Григорьевна Соломаха хөрмәтенә Таня тип атаған.

1942 йылдың 4 февралендә составында ВЛКСМ, Ҡыҙыл Армия офицерҙарынан, ВКП(б) РК, ауыл советы һәм ауыл халҡы вәкилдәренән торған комиссияның Зояны мәйетен таныу актында уның үлеме, уны темтеү, һорау алыу һәм язалау тураһында шаһиттарҙың күрһәтмәләре нигеҙендә, комсомолка Космодемьянская З. А. язалап үлтерелеүе алдынан шундай саҡырыу һүҙҙәрен әйтә: «Граждандар! Баҫып ҡарап ҡына тормағыҙ. Ҡыҙыл Армияға һуғышырға ярҙам итер кәрәк, ә минең үлемем өсөн беҙ:ең иптәштәр немец фашистарынан үс алыр. Советтар Союзы еңелмәҫ һәм еңелмәйәсәк». Немец һалдаттарына мөрәжәғәт итеп, Зоя Космодемьянская былай тигән: «Немец һалдаттары! Һуңламаҫ элек әсирлеккә бирелегеҙ. Беҙҙе, күпме аҫһағыҙ ҙа, аҫып бөтөрә алмаҫһығыҙ, беҙ 170 миллион».

Зояны язалау төшөрөлгән фотоһүрәттәрҙе и были найдены у одного из убитых солдат вермахта под деревней Потапово близ Смоленск ҡалаһы янындағы Потапово ауылында үлтерелгән вермахт һалдатының әйберҙәре араһында табыла.

Космодемьянская кәүҙәһе, ауыл аша үтеп йөрөгән немец һалдаттарының мәсхәрәләүҙәренә дусар ителеп, дар ағасында айға яҡын аҫылынып тора. 1942, Яңы йылды, ҡаршылағанда, иҫерек немецтар, мәйеттең кейемен һалдырып алып, сираттағыса, бысаҡ менән сәнскеләп, түшен киҫеп алып, үле кәүҙәне мыҫҡыл итәләр. Икенсе көнөнә немецтар дар ағасын алырғакүрһәтмә бирә, һәм урындағы халыҡ мәйетте ауыл кәртәһе аръяғында ерләйҙәри.

Һуңыраҡ Космодемьянскаяның кәүҙәһен Мәскәүҙең Новодевичье зыяратына күсереп ерләйҙәр.

Үлгәндән һуң батырлығын таныу

СССР һәм Рәсәйҙә таныу

Пётр Лидовтың «Таня» очергы, «Правда» гәзите, 1942 йылдың 27 ғинуары, Сергей Николаевич Струнников фотоһы.

Зояның яҙмышы тураһында Пётр Александрович Лидовтың «Правда» гәзитендә баҫылған «Таня» очергынан билдәле була. Лидовҡа был хәлде бер крәҫтиән һөйләй, уны аҫалар, ә ул уларға янай, тип һоҡланыуын белдерә. Петрищевоға килеп, ауыл халҡынан ентекләп һорап, мәҡәлә яҙа. Тиҙҙән уның шәхесе тураһында бөтә ил белә. 1942 йылдың 16 февралендә Зоя Космодемьянскаяға Советтар Союзы Геройы исеме (үлгәндән һуң) бирелә.

Бирмала Космодемьянская образынан өлгө алыу

2010 йылдың 7 майында Киевта FEMEN ойошмаһы активисткаһы Космодемьянская һәйкәлен йыуа.

Бирма милли-азатлыҡ көрәше барышында Зоя Космодемьянская образын уның батырлығына оҡшатыу өлгөһө итеп һайлайҙар. Карен халҡының милли-азатлыҡ хәрәкәте лидеры, iw Карен милли союзы (en Karen National Union) партияһының генераль секретары Ша Ла Фан (Padoh Mahn Sha Lah Phan) ғүмереңде ҡорбан итергә әҙерлек яғынан Космодемьянскаяны үҙенең ойошма ағзаларына үрнәк булырлыҡ тип һанаған. Космодемьянская хөрмәтенә ул ҡыҙына Зоя исемен ҡушҡан. Зоя Фан (Zoya Phan) — Бирманың күренекле кеше хоҡуҡтарын яҡлаусы

Украинала таныу һәм кире ҡағыу

2014 йылда Украинала власть алмашынғас, ил парламенты Украинала декоммунизация (коммунистик һәм нацисти режимдарҙы ғәйепләү һәм уларҙың символдарын тыйыу) тураһында закон ҡабул ителде. Космодемьянская һәйкәлдәре был законға тап килтерелмәне.

2016 йылдың сентябрь башында Киевта билдәһеҙ кешеләр Космодемьянская һәйкәлен буяп, һыҙғыслап, ҡолатып киттеләр, шунан һуң уны реставрацияға ебәрҙеләр.

Киевтың ҡала башдығы Виталий Владимирович Кличко был хәлде вандализм тип атаны, был һәйкәл йәмәғәтселек иғтибарында һәм һәйкәлде «коммунизм музхейына тапшырыр кәрәк» тине.

Совет осоронан һуңғы матбуғат Космодемьянская тураһында

Үҙгәртеп ҡороу һәм унан һуңғы йылдарҙа ҡайһы бер киң мәғлүмәт сараларында Космодемьянская тураһында рәсми мәғлүмәткә альтернатив булған хәбәрҙәр күренде. Ҡағиҙә булараҡ, ул имеш-мимешкә, күреп белеүселәрҙең дөрөҫлөккә тап килмәгән һүҙҙәренә нигеҙләнеп таралды, ә ҡайһы саҡта — рәсми «миф»ҡа ҡаршы килерлек документаль мәғлүмәткә һаман сер итеп ҡалдырылған йә яңы ғына сер асылыу мөмкинлеге башланған заманда уйҙырмаларға ла ҡоролдо. М. М. Горинов яҙғанса, уларҙа Зоя Космодемьянская биографияһының совет осоронда асыҡ әйтелмәгән факттары сағылды, әммә улар кәкре көҙгөләге кеүек ҡот осҡос боҙолоп күрһәтелде.

Социолог Сергей Георгиевич Кара-Мурза был хәлде бына нисек тасуирлай:

… Бразилияла психологтар йәмғиәтенә лекция уҡый инем. Шундайыраҡ тема бирҙеләр: «Үҙгәртеп ҡороу барышында образдарҙың емерелеү технологияһы». Мин факттарҙы һөйләйем, гәзиттәрҙән өҙөктәр килтерәм. Тыңлаусылар бының мәғәнәһен миңә ҡарағанда ла яҡшыраҡ аңлай. Уларҙы бигерәк тә Зоя Космодемьянская абруйына тап төшөрөү кампанияһы ҡыҙыҡһындыра ине. Миңә Зоя кем булған, уны ғаиләһе ниндәй булған, уның тышҡы ҡиәфәте ниндәй, уның ҡаһарманлығының асылы ниҙә тигән бик аныҡ һорауҙар бирҙеләр. Ә һуңынан ни өсөн фәҡәт уның образын ғына бысратҡандарын аңлаттылар — унан башҡа ла тағы героинялар бар ҙа инде. Ә эш шунда: Зоя үлеме мәленә йыуаныс табырлыҡ (мәҫәлән, Лиза Чайкина кеүек) хәрби уңыш ҡаҙанмаған, бары тик ғазап сигеүсе генә була. Һәм халыҡ аңы, рәсми пропагандаға бәйләмәй, фәҡәт уны изге яфа сигеүселәр пантеонына индергән. Һәм уның образы, ысын биографияһынан айырылып, беҙҙең халыҡтың үҙаңы терәктәренең береһе булып хеҙмәт итә башлай.

Хатта батырлыҡты Зоя түгел, имеш, икенсе комсомолка-диверсантка — Лиля Азолина эшләгән икән тигән фараз да йөрөнө.

2016 йылда карикатурист һәм психиатр Андрей Георгиевич Бильжо The Insider баҫмаһы менән әңгәмә ҡороп, «интернетты шартлатырлыҡ ҡурҡыныс һәм фетнәсел крамольная вещь бер нимә һөйләйем әле бына» ти. Артабан Бильжо «П. П. Кащенко исемендәге психиатрия дауаханаһы архивында Зоя Космодемьянскаяның һуғышҡа тиклем унда дауаланыу тарихын уҡыным. Был клиникала Зоя бер нисә тапҡыр ятҡан, ул шизофрения менән сирләгән» һәм шуға нигеҙләнеп, ул мәлдә, Космодемьянскаяның аҫыр алдынан өндәшмәүен: кеше ауыр хәрәкәт итә, ҡатып ҡалған кеүек күренә һәм өндәшмәй — был «мутизмлы кататоник ступор» менән аңлатыла" тигән һығымтаға килә. «Зоя Космодемьянскаяның был өндәшмәү синдромы батырлыҡ һымаҡ ҡабул ителгән», — тип йомғаҡлап та ҡуя Бильжо.

Был баҫма киң мәғлүмәт сараларында һәм социаль селтәҙәрҙә көслө дискуссияға сәбәпсе була. Facebookта Бильжо колонкаһына тарихсы Александр Дюков яуап бирә. Уның фекеренсә, Космодемьянская һуғыштан алда ысынлап та дауханала ятҡан, ләкин икенсе диагноз — «менингит» менән. Ул дауахана справкаһын да баҫтыра. Тарихсы Бильжо килтергән факттарҙы «һис шикһеҙ уйҙырма» ти.

«Үлемһеҙ полк» хәрәкәте обратилось Генпрокуратураға с просьбой оценить высказывания Андрей Бильжоның Зоя Космодемьянская тураһындағы әйткән һүҙҙәренә баһа биреү мөрәжәғәте менән сыға.

2017 йылда Александр Глебович Невзоров «Мәскәү шаңдауы» блогында «Тарбаҡлы Зоя» тигән исем аҫтында текст баҫтыра, бында ул Космодемьянскаяны крәҫтиән ихаталарын яндырыусы тип күрһәтә, һәм был хәлде менингит менән сирләүе эҙемтәһе тип аңлатып маташа. Блогер Зояны аҡылға еңеллектә ғәйепләй һәм уны маньяктар, сериялы үлтереүселәр менән сағыштыра. Ахырҙа Невзоров в создании «иҫке совет мифы» барлыҡҡа килеүҙә «сталин йәһәннәмен» ғәйепләй.

Журналист Наталья Горяйнова, Бильжо һәм Невзоров яҙмаларына яуап итеп, Бөйөк Ватан һуғышы геройҙары хәтерен мыҫҡыллаған өсөн енәйәт яуаплылығы булдырырға саҡырҙы:

«Рус ирҙәре интернет яҫылығында нисек еңел генә итеп рус ҡыҙын тәрегә ҡаҙаҡланылар — Зояны, уны яҡлар туғандары булмағанлыҡтан, уға нисек еңел генә хайуани, физиологик күрә алмаусан һүҙ киҫәктәре осорҙоғоҙ. Әгәр яҡындарынан исмаһам берәү тере булһа, һеҙ һүҙҙәр һәм медицина терминдары менән шулай еңел уйнамаҫ инегеҙ? Ә һеҙҙе шул хәтлем түбәнһетһәләр, һеҙҙең туғандарығыҙ быға нисек ҡарар ине? Әгәр ябай кешелек әҙәбе был осраҡта иҫкергән төшөнсә булып күренһә, мәңгелеккә шымғандарҙы беҙҙең төкөрөп ҡарауҙарҙан яҡларлыҡ закон булырға тейеш. Израилдә һәм Европаның бер нисә илендә нисек итеп Холокосты яҡлаған кеүек. Холокост — ул ғәҙәтигә әйләнә барған йыш ҡабатланыусы ҡурҡыныс, һәм аҡрынлап тағы ла ҡот осҡосораҡ күренә, шуның өсөн теләһә ниндәй уйланылмаған һүҙ ҙә күңел һыҙланыуына әйләнә. Холокосты кире ҡағыу үҙе — енәйәти хөкөмгә тарттырырлыҡ енәйәт. Һәм беҙҙең илдә Бөйөк Ватан һуғышы геройҙары хәтерен хурлағандар ҙа енәйәти хоҡуҡ тәртибендә язаға таттырылырға тейеш.»

Василий Клубковтың хыянаты тураһында фараз

Һуңғы йылдарҙа Зоя Космодемьянскаяны отряд буйынса иптәше комсорг Василий Андреевич Клубков һатҡан тигән фараз йөрөй. Ул 2000 йылда «Известия» гәзитендә донъя күргән йәшерен грифы сиселгән Клубков эше материалдарына нигеҙләнеп барлыҡҡа килгән. Клубков 1942 йылдың башында часҡа кире ҡайтҡас, немецтарға тотолоуы, ҡасыуы, яңынан тотолоуы, тағы ҡасыуы һәм үҙебеҙҙекеләргә ҡайтыуы тураһында һөйләй. Әммә һорау алғанда, Зоя менән бергә әсирлеккә эләгеүе, уны һатыуы һәм немецтар менән хеҙмәттәшлек итергә риза булыуы, шунан дошман разведка мәктәбендә уҡыуы һәм уларҙың задание менән ебәреүҙәре тураһында һөйләй.

— Мине офицерға килтереп биргәндән һуң, мин ҡурҡаҡлыҡ күрһәттем, һәм беҙ өс кеше, Крайнев һәм Космодемьянская, килдек тинем. Офицер немец телендә һалдаттарына ниндәйҙер күрһәтмә бирҙе, улар бер нисә минуттан Зоя Космодемьянскаяны алып килделәр. Крайневты ла тоттолар микән, белмәйем.

— Һеҙ Космодемьянскаянан һорау алғанда шунда инегеҙме?

— Эйе. Офицер унан ауылды нисек яндырыуын һораны. Ул, мин ауылды яндырманым тине. Шунан һуң офицер Зоянан күрһәтмәләр талап итте, әул ныҡлап баш тартҡанға, туҡмай башланы. Мин Зоя алдында был ысынлап та минең менән диверсия заданиеһы менән ауылға килгән Космодемьянская Зоя, һәм ул ауылдың көньяҡ ситен яндырҙы тинем. Космодемьянская бынан һуң да офицерҙың һорауҙарына яуап бирмәне. Зоя өндәшмәгәс, бер нисә офицер уны инәнән тыума сисендерҙе һәм 2—3 сәғәт дауамында унан берәй һүҙ алыр өсөн резина таяҡтар менән туҡманылар. Космодемьянская офицерҙарға: «Үлтерегеҙ мине, һеҙгә мин бер нимә лә әйтмәйәсәкмен» тине. Шунан уны алып киттеләр, һәм уны мин бүтән күрмәнем.

— Из протокола допроса Клубкова от 11—12 марта 1942 года.

Клубков 1942 йылдың 16 апрелендә тыуған илгә хыянат иткән өсөн атып үлтерелә. Уның күрһәтмәләре һәм Зоянан һорау алғанда ауылда булыуы башҡа сығанаҡтар менән раҫланмай. Шуға ҡушып әйтер кәрәк, Клубковтың һөйләгәне ҡапма-ҡаршылыҡлы һәм буталсыҡ: башта ул Зоя минең исемемде немецтарға әйтте ти, шунан — исемемде әйтмәне ти; шунан Зояның фамилияһын белмәгәнен, артабан уның исемен һәм фамилияһын әйттем, ти һ. б. Хатта Зоя һәләк булған ауылды ла ул Петрищево тип түгел «Пепелище» тип атай. Немец язалауҙарының маҡсаты ла аңлашылмай: Клубков бит немецтарға Зоя белгәнде һөйләгән булып сыға ла инде.

Тикшеренеүсе М. М. Горинов Клубков Абвер менән хеҙмәттәшлек итеүгә ысынлап та ҡул ҡуйғандыр, ләкин ысынында үҙебеҙҙекеләргә әйләнеп ҡайтыу маҡсатында ғыналыр. Фашлағандан һуң, тәфтишселәр, йә карьера яғын (Зоя тирәләй йәйелдерелгән пропагандистик кампанияла үҙ дивиденды өлөшөн эләктереү маҡсатында) күҙ уңында тотоп йә пропаганда маҡсатында (ул саҡтағы идеологияға ярашлы, совет яугире Зояның әсирлеккә эләгеүен «аҡларға» тырышып) егетте Зояны «һатыуын» танырға мәжбүр иткәндәрҙер. Хәйер, хыянат итеү фаразы шулай ҙа пропагандистик әйләнешкә индерелмәйсә ҡалған.

Наградалары

• Советтар Союзы Геройының «Алтын Йондоҙ» миҙалы (1942 йылдың 16 феврале)
• Ленин ордены (үлгәндән һуң)

Хәтер

Музейҙары

• Петрищево ауылында, Зоя Космодемьянская батырлыҡ күрһәткән һәм язаланған ерҙә, бай экспозициялы музей.
• Тамбов өлкәһе Гаврилов районының Осино-Гай ауылында Советтар Союзы Геройҙары Зоя, Александр Космодемьянскийҙар һәм Степан Перекальскийҙың хәрби-тарихи дан музейы (1969 йылдың 31 ғинуарында асыла), Зоя Космодемьянская исемендәге 2-се Гаврилов урта дөйөм белем биреү мәктәбенең Осино-Гай филиалына инә.
• Мәскәүҙә 201-се мәктәп (хәҙер Зоя һәм Александр Космодемьянскийҙар исемендәге 201-се һанлы гимназия) — Космодемьянскийҙар мәктәбе һәм ғаилә тарихы музейы.
• Санкт-Петербургта (Ленинград) Зоя Космодемьянская урамында урынлашҡан 381-се мәктәп.
• Тамбов өлкәһе, Борщёвка — Советтар Союзы Геройы Зоя Космодемьянская исемендәге Борщёвка тарихи музейы (йәмәғәт башланғысындағы Тамбов өлкә крайҙы өйрәнеү музейы филиалы).
• Германия, Эдериц ҡалаһы, Һалле округы — Зоя Космодемьянская исемендәге музей.
• Иркутск өлкәһе Тайшет районы Шиткино ҡасабаһында Зоя һәм Александр Космодемьянскийҙарҙың йорт-музейы.
• Мәскәү өлкәһендә области появится Зоя Космодемьянскаяның үҙенә бер айырмалы уникальный музейы асыласаҡ. Яңы музей өҙөләсәк ер участкаһы Зои Космодемьянской Мәскәү өлкәһе Руз ҡала округы властары тарафынан рәсмиләштерелгән. Был турала б этом та 2017 йылдың 14 авгусында округ хакимиәте матбуғат хеҙмәте белдерҙе.

Большие Вяземыла Зоя Космодемьянская исемендәге балалар пионер лагеры бар.

Монументаль сәнғәттә

Файл:Могила Зои Космодемьянской.JPG

Памятник на Новодевичьем кладбище

• Памятник в посёлке Горный Новосибирской области во дворе школы.
• Памятник в г. Саки (город) у школы № 2.
• Памятник в г. Чернигове у школы № 10.
• Памятник в г. Светлом, пос. Комсомольский, Калининградской области у школы № 1(2 корпус).
• Памятник в пос. Пантелеймоновка, Донецкая область.
• Памятник в селе Осино-Гай Тамбовской области, на родине Зои Космодемьянской. Тамбовский скульптор Михаил Салычев.
• Памятник в Тамбове на улице Советской. Скульптор Матвей Манизер.
• Бюст в селе Шиткино.
• Бюст во дворе железнодорожной школы-интерната № 2, носящего имя Зои Космодемьянской. г. Бендеры , Молдавия
• Памятник на платформе станции метро «Партизанская» в Москве.
• Памятник на Минском шоссе близ деревни Петрищево. Открыт в 1957 году во время проведения Всемирного фестиваля молодежи и студентов. Авторы памятника — скульпторы В. Фёдоров и О. А. Иконников, архитектор А. Каминский.
• Мемориальная плита в деревне Петрищево.
• Памятник в Санкт-Петербурге в Московском парке Победы. (скульптор М. Г. Манизер, архитектор В. Д. Кирхоглани; гранитный постамент, бронзовая фигура 3,5 м, бронзовая доска с рельефной лавровой ветвью и надписью «Зоя Космодемьянская»; общая высота 6,5 м. Дата установки декабрь 1951 г.)
• Памятник в Киеве: сквер на углу ул. Олеся Гончара и ул. Богдана Хмельницкого.
• Памятник в Харькове в «Сквере Победы» (за фонтаном «Зеркальная струя»).
• Памятник в Саратове на улице Зои Космодемьянской, около школы № 72.
• Памятник в Ишимбае у школы № 3, в самой школе и на территории спецучреждения.
• Памятник в Брянске у школы № 35.
• Бюст в Брянске у школы № 56.
• Бюст в г. Калининграде у школы № 5.
• Бюст в посёлке Чегдомын (Хабаровский край) у школы № 6.
• Памятники в Волгограде (на территории школ № 36 и 130).
• Памятник в Мурманске в сквере на ул. Зои Космодемьянской.
• Памятник в Челябинске на улице Новороссийской (во дворе школы № 46).
• Памятник в Рыбинске на улице Зои Космодемьянской на берегу Волги.
• Памятник в Херсоне у школы № 13.
• Бюст у школы в селе Бармино Лысковского района Нижегородской области.
• Бюст в Ижевске у школы № 25.
• Бюст в Железногорске Красноярского края у гимназии № 91.
• Памятник в Бердске (Новосибирская область) у школы № 11.
• Памятник в посёлке Большие Вязёмы у Большевязёмской гимназии.
• Памятник в Донецке во дворе школы номер 54.
• Памятник в Химках на улице Зои Космодемьянской.
• Памятник в Ставрополе у гимназии № 12.
• Памятник в Барнауле у школы № 103.
• Памятник в Ростовской области, с. Тарасовский, памятник у школы № 1.
• Бюст в селе Иваньково Ясногорского района Тульской областие во дворе Иваньковской средней школы.
• Памятник в Одессе, на территории детского санатория «Люстдорф».
• Бюст в пгт. Тарутино, Одесской области, у начальной средней школы.
• Бюст в Мариуполе во дворе школы № 34.
• Бюст в Новоузенске Саратовской области у школы № 8.
• Бюст в Казани у школы № 99.
• Памятник в Москве (скульптор О. А. Иконников, архитектор К. С. Шехоян) на улице Александра и Зои Космодемьянских, д.35/1 в районе метро Войковская на месте их не сохранившегося дома.
• Памятник в Чапаевске у школы № 1.
• Бюст в Соликамске.
• Памятник в Рузе у Дома Культуры работы Зураба Церетели. Открыт к 90-летию со дня рождения Зои Космодемьянской.
• Памятник в Самаре во дворе школы № 170.
• Памятник в Нижнем Новгороде в здании школы № 37.
• Памятник в с. Иваньковский Гаврилово-Посадского района Ивановской области. Слева от сельского клуба.
• Проектное предложение Московского высшего промышленного училища (бывш. Строгановского) о возведении в парке перед школой № 201 им. Зои и Александра Космодемьянских памятного сооружения. Автор Ермоленко П. Ф. Одобрено для дальнейшей работы 18 октября 1966 года.
• Памятник в с. Павловка Иваничевского р-н. Волынской обл. Украина в санатории-профилактории «Шахтар».
• Бюст в Судиславле Костромской области во дворе школы № 1
• Бюст в Новомосковске Тульской области у Гимназии № 13
• Памятник в Буе Костромской области во дворе школы № 13
• Памятник в АНО ДООЦ «Алые паруса» Тюменской области
• Памятник Зое и Александру Космодемьянским (гипсовые скульптуры в полный рост) на территории бывших Красных казарм в городе Ельце (ныне один из корпусов ЕГУ имени Бунина)
• Памятник в городе Котлас Архангельской области во дворе школы № 82
• Бюст в мемориальном комплексе в Ленинградской области, у Осиновецкого маяка на Ладожском озере. Мемориальный комплекс из 10 стел с бюстами (на 27.04.2019 три бюста отсутствуют) от Зои Космодемьянской до Александра Матросова.
• Бюст в Магнитогорске у школы № 49.

• Памятники
• 
  Во дворе школы № 54 в Донецке.
• 
  В Тамбове.
• 
  Обелиск перед 46-й средней школой в Дрездене.
• На станции метро «Партизанская» в Москве.
  На станции метро «Партизанская» в Москве.

Нәфис әҙәбиәт

• М. И. Алигер посвятила Зое поэму «Зоя». В 1943 году поэма была удостоена Сталинской премии.
• Л. Т. Космодемьянская опубликовала «Повесть о Зое и Шуре» (литературная запись Ф. А. Вигдоровой, свыше 30 переизданий).
• Советский писатель В. Ковалевский создал дилогию о Зое Космодемьянской. В первой части, повести «Брат и сестра», описаны школьные годы Зои и Шуры Космодемьянских. Повесть «Не бойся смерти!» посвящена деятельности Зои в годы Великой Отечественной войны.
• Поэмы Космодемьянской посвятили чувашский поэт Петр Хузангай, турецкий поэт Назым Хикмет и китайский поэт Ай Цин; стихи — А. Л. Барто («Партизанке Тане», «У памятника Зое»), Р. И. Рождественский, Ю. В. Друнина, В. П. Туркин («Зоя»), марийский поэт Макс Майн («Баллада о 18-летней девушке») и другие поэты.

Музыкала

• Музыка Дмитрия Шостаковича к фильму 1944 года «Зоя» Лео Арнштама.
• «Песня о Тане партизанке», слова М. Кремера, музыка В. Желобинского.
• Одноактная опера «Таня» В. Дехтерева (1943).
• Оркестровая сюита «Зоя» (1955) и опера «Зоя» (1963) Н. Макаровой.
• Балет «Татьяна» А. Крейна (1943).
• Музыкально-драматическая поэма «Зоя» В. Юровского на слова М. Алигер.
• «Песня о Зое Космодемьянской», слова П. Градова, музыка Ю. Милютина.

Һынлы һүрәт сәнғәтендә

• Кукрыниксы. «Зоя Космодемьянская» (1942—1947).
• Дмитрий Мочальский «Зоя Космодемьянская».
• К. Н. Щекотов «Последняя ночь (Зоя Космодемьянская)». 1948—1949. Холст, масло. 182×170 см. ООМИИ им. М. А. Врубеля. Омск.

Фильмдар

• «Зоя» — фильм 1944 года режиссёра Лео Арнштама.
• «Во имя жизни» — фильм 1946 года режиссёров Александра Зархи и Иосифа Хейфица. (В этом фильме есть эпизод, где актриса играет в театре роль Зои).
• «Великая Отечественная», фильм 4-й. «Партизаны. Война в тылу врага».
• «Битва за Москву» — фильм 1985 года режиссёра Юрия Озерова.
• 10 февраля 2019 года «Киностудия имени Горького» приступила к съёмкам нового фильма о Зое Космодемьянской.

Филателияла

• Почтовые марки и конверты
• 
  Почтовая марка СССР, 1942.
• 
  Почтовый конверт СССР, 1975.
• 
  Почтовый конверт СССР, 1978.
• 
  Почтовый конверт СССР, 1983.
• 
  Почтовая марка ГДР.

Башҡалар

Мемориальная доска на здании МЭИ (Красноказарменная, 14).

В честь Зои Космодемьянской названо множество объектов:

• Астероид (1793) Зоя.
• Пик в Заилийском Алатау (4108 м).
• Посёлок Космодемьянский в Рузском районе Московской области ; Космодемьянская средняя общеобразовательная школа.
• В Воркуте имя Зои Космодемьянской носила школа № 85 (на сегодня ликвидирована).
• В Бердске Новосибирской области имя Зои Космодемьянской носит школа № 11.
• Судно Министерства морского флота, танкер.
• В Днепропетровске — восьмилетняя школа № 48 (ныне СШ № 48). В этой школе учились певец Иосиф Кобзон, поэты Игорь Пуппо и Олег Климов.
• Электропоезд ЭД2Т-0041 (приписан к депо Александров).
• Пионерский лагерь в Эстонии, Ида Вирумааский уезд, на озёрах Куртна.
• Детские библиотеки в Ростове-на-Дону, Армавире, Новочеркасске, Новосибирске, Омске, Красноярске и Дзержинске.
• Танковый полк Национальной народной армии ГДР.
• Детский лагерь имени Зои Космодемьянской в городе Каменск-Шахтинский, на реке Северский Донец.
• В Москве в районе станций метро «Войковская» и «Коптево» есть улица Зои и Александра Космодемьянских.
• Лагерь им. Зои Космодемьянской на берегу озера Тургояк в Челябинской области.
• В Нижнем Новгороде, в школе № 37 Автозаводского района, существует детское объединение «Школята», созданное в честь З. А. Космодемьянской. Ученики школы проводят торжественные линейки в день рождения и день смерти Зои.
• В память о формировании партизанско-разведывательной части 9903, в которую входили Герои Советского Союза Зоя Космодемьянская, Елена Колесова, Никита Дронов, Григорий Линьков и Иван Банов, на здании МЭИ открыта мемориальная доска.
• Летний оздоровительный лагерь им. Зои Космодемьянской в окрестностях г. Усть-Каменогорска (Казахстан).
• Пионерская дружина им. Зои Космодемьянской Петровской средней школы Наро-Фоминского района Московской области.
• Имя Зои Космодемьянской носил танк БТ-5 (б/н 279), головной из 8 танков, собранных на Иркутском заводе тяжёлого машиностроения им. Куйбышева и образовывавших танковую колонну «Иркутский комсомолец» в составе 206-го отдельного танкового полка.
• Детский летний лагерь имени Зои Космодемьянской находится в черте города Курска.

Әҙәбиәт

• Большая советская энциклопедия. В 30 тт. Т. 13. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — С. 254.
• Народная героиня. (Сб. материалов о Зое Космодемьянской) — М., 1943.
• Космодемьянская Зоя Анатольевна // Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1987. — Т. 1 /Абаев — Любичев/. — С. 743. — 911 с. — 100 000 экз. — ISBN отс., Рег. № в РКП 87-95382.
• Лидов П. Таня // Героини: очерки о женщинах — Героях Советского Союза / ред.-сост. Л. Ф. Торопов; предисл. Е. Кононенко. — Вып. 1. — М.: Политиздат, 1969. — 447 с.
• Космодемьянская Л. Т. Повесть о Зое и Шуре. — Л.: Лениздат, 1951. — 232 с. (Переиздания: М.: Детлит, 1956. — 208 с.; М., 1966; М.: Детлит, 1976. — 208 с.; Л.: Лениздат, 1974. — 272 с.; Мн.: Народная асвета, 1978. — 206 с.; Л.: Лениздат, 1984. — 256 с.).
• Успенский В. Д. Зоя Космодемьянская («Жизнь замечательных людей. Малая серия». Выпуск 1.). — М.: Молодая гвардия, 1989.
• Успенский В. Д. Можайское направление — М.: Молодая гвардия, 1978.
• Савинов Е. Ф. Зоины товарищи: док. очерк. — Ярославль: Ярославское кн. изд., 1958. — 104 с.
• Ты осталась в народе живая… : Книга о Зое Космодемьянской / Сост. В. Дорожкина, И. Овсянников.. — Сборник статей и очерков. — Тамбов: Тамбовполиграфиздат, 2003. — 180 с.

Нәфис әҫәрҙәр

• Борисов Н. А. С именем Зои.
• Ковалевский В. Не бойся смерти.
• Лачин Самед-заде Адская честь (отрывок из романа «Бог крадется незаметно»).
• Фрида Вигдорова Герои рядом с тобой (отрывок из книги «Мой класс»).
• Успенский В. Зоя Космодемьянская.
• Титов В. Быть полезным! (повесть).
• Алигер М. Зоя (поэма).
• Фролов Г. Бессмертие (отрывок из книги «Часть № 9903»).
• Аргутинская Л. Татьяна Соломаха (очерк).
• Емельянов Б. Зоя и Гайдар (опубликовано в журнале «Смена»).
• Космодемьянская Л. Т. Повесть о Зое и Шуре.
• Карпель Р., Швецов И. Музей в Петрищеве.

Мәҡәләләр

• П. Лидов. Таня («Правда», 27 января 1942 года).
• П. Лидов. Кто была Таня («Правда», 18 февраля 1942 года).
• П. Лидов. Партизанка Таня (журнал «Пионер», январь-февраль 1942 год).
• П. Лидов. Пять немецких фотографий («Правда», 24 октября 1943 года).
• С. Любимов. Мы не забудем тебя, Таня! («Комсомольская правда», 27 января 1942 года).
• П. Нилин. Подлость (очерк о судебном заседании Военного трибунала над жительницей деревни Петрищево Аграфеной Смирновой, которая избивала Зою, сентябрь 1942 год).
• Я. Милецкий. Кто предал Таню («Красная звезда», 22 апреля 1942 года).
• Письмо к молодёжи от Л. Т. Космодемьянской «Отомстите за мою дочь» (Пятигорск, 1942 год).
• А. Космодемьянский. Моя сестра (февраль-май 1942 год).
• А. Космодемьянский. Я мщу убийцам моей сестры (газета «На врага», октябрь 1943 год).

Документаль кино

• «Зоя Космодемьянская. Правда о подвиге» // ВГТРК «Россия», 2005

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Космодемьянский, Александр Анатольевич — брат Зои Космодемьянской, Герой Советского Союза.
• Волошина, Вера Даниловна — советская разведчица, повешена в один день с Зоей Космодемьянской.
• Назарова, Клавдия Ивановна — организатор и руководитель подпольной комсомольской организации.
• Пионеры-герои.
• Советские партизаны в Великой Отечественной войне.

Һылтанмалар

Биографик материалдар

• Сайт Марины Турсиной «Зоя Космодемьянская» 2020 йыл 12 март архивланған..
• Сайт Дарьи Верясовой «Как Зоя».
• М. Турсина. Осино-Гай — частица моей Родины 2019 йыл 9 ноябрь архивланған..
• Уголовное дело № Н-16440 Тайна гибели Зои Космодемьянской пылилась в архивах 60 лет.
• Д. Е. Верясова. «Как Зоя» 2020 йыл 31 октябрь архивланған..
• Д. Е. Верясова. «Как Зоя (продолжение)» 2020 йыл 31 октябрь архивланған..

Баҫмалар

• Уголовное дело № Н-16440 Тайна гибели Зои Космодемьянской пылилась в архивах 60 лет.
• Михаил Горинов, Екатерина Иванова, Валерий Шевченко. Зоя Космодемьянская: Документы и материалы 2020 йыл 30 май архивланған..
• Вячеслав Ковалевский. Брат и сестра 2020 йыл 30 май архивланған..
• Валентина Дорожкина, Иван Овсянников. «Ты осталась в народе живая…» : Книга о Зое Космодемьянской 2020 йыл 13 май архивланған..
• Вячеслав Ковалевский. Не бойся смерти.
• Н. А. Борисов. С именем Зои.
• Р. Карпель, И. Швецов. Музей в Петрищеве.
• М. М. Горинов. Зоя Космодемьянская.
• Валентина Кученкова. Отец Пётр, Зоя и Шура. Истоки подвига 2007 йыл 29 сентябрь архивланған..
• Г. Набойщиков. Зоя Космодемьянская — Орлеанская Дева России.
• Л. Т. Космодемьянская. Повесть о Зое и Шуре.
• Дмитрий Коробейников. Зоя Анатольевна Космодемьянская.
• Легенды Великой Отечественной. Зоя Космодемьянская.
• Ирина Рубцова. Она называлась Таней.
• Владимир Креславский. Правда о Зое и Шуре Космодемьянских.
• О подвиге и подлости (Красная звезда).
• Великая дочь русского народа.
• Заведующий Миссионерским отделом Ярославской епархии прокомментировал инициативу тамбовского историка канонизировать Зою Космодемьянскую.
• Пётр Лидов. «Таня».
• Владислав Протопопов. Девушка, с чьим именем в бой отправлялись отряды.
• Памятник Матери: Воспоминания о Любови Тимофеевне Космодемьянской / Идея книги, составление и комментарии Е. Г. Ивановой.
• А. Г. Невзоров. Развесистая Зоя.