Грузияла этник аҙсылыҡтар
Грузияла төп этник аҙсылыҡтар булып әзербайжандар, әрмәндәр, украиндар, урыҫтар, гректар, абхаздар, осетиндар, кистиндар, ассириялылар һәм езидтар тора.
| Грузияла этник аҙсылыҡтар |
Этник аҙсылыҡтар үҙгәртергә
2007—2008 йылдарҙағы «Грузияла милли интеграцияны һәм толерантлыҡты баһалау тураһындағы отчет»ҡа ярашлы[1] Грузияла түбәндәге этник төркөмдәр йәшәй:
| Халыҡ | Бөтә халыҡ |
|---|---|
| Бөтәһе | 4,371,535 |
| Грузиндар | 3,661,173 |
| Әзербайжандар | 284,761 |
| Әрмәндәр | 248,929 |
| Урыҫтар | 67,671 |
| Осетиндар | 38,028 |
| Езидтар | 18,329 |
| Гректар | 15,166 |
| Кистиндар | 7,110 |
| Украиндар | 7,039 |
| Абхаздар | 3,527 |
| Ассириялылар | 4,000 |
Тарихи белешмә үҙгәртергә
Грузияның этник составы бер тарихи дәүерҙән икенсеһенә үҙгәрә бара. Был билдәле иҡтисади, сәйәси йәки социаль факторҙар һөҙөмтәһендә була. Грузин академигы Вахтанг Джаошвили Грузия тарихында рузияның этник составына йоғонто яһаған дүрт төп этапты айырып күрһәтә: урта быуаттарҙан алып XVIII быуат аҙағына тиклем; XIX быуаттан алып 1921 йылда Грузияны советлаштырыуға тиклем; 1921 йылдан алып СССР-ҙың тарҡалыуына тиклем; һәм Грузияның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеүенән башлап бөгөнгө көнгә тиклем.
Урта быуаттарҙа Грузия күршеләре яғынан хәрби агрессия ҡорбаны булып ҡалғанлыҡтан, уның сик буйы территорияларын йыш ҡына грузиндар ташлап китә, ә азат ителгән территорияларҙы башҡа этник төркөмдәр биләй. XV быуатта мосолман халҡы Квемо Картли тигән ергә күсеп килә. Был дәүерҙә осетиндар шулай уҡ Төньяҡ Кавказға күсенеп, Грузияла төпләнә. XIX быуат башына грузиндар бөтә халыҡтың биштән дүрт өлөшөн тәшкил итә.
XIX быуат башында Грузияға күпләп сит ил халҡы күсенә башлай. 1832 йылда грузиндар 1800 йылдағы 79,4 процент менән сағыштырғанда халыҡтың дөйөм һанынан 75,9 процент тәшкил иткән. Был иҡтисади йәки хәрби мәнфәғәттәр арҡаһында грузин халҡын башҡа этник төркөмдәр тарафынан сиктәрҙән ҡыҫырыҡлап сығарып, Рәсәй империяһының Грузияла үҙ хакимлығын урынлаштырыуы менән аңлатыла. XIX быуат башында Рәсәй грузин мосолмандарын Самцхе-Джавахетиҙан Ғосман империяһына күсеп китергә мәжбүр итә, улар ике ил араһында ҡул ҡуйылған Төркмәнчай һәм Адрианополь килешеүҙәренә ярашлы Ирандан һәм Төркиәнән китергә мәжбүр була (һылтанма). 1830 йылда әрмән күскенселәренең һаны 35 меңгә етә. 1830 йылға Грузияла 18 грек ауылы барлыҡҡа килә. Бынан тыш, Грузия демобилизацияланған Рәсәй һалдаттарының һәм духоборҙар кеүек дини секталарҙың потенциаль йәшәү урыны булып ҡала. Беренсе донъя һуғышы ваҡытында Грузияла шулай уҡ курдтар һәм ассириялылар төпләнә.
Совет власы ваҡытында Грузия иммигранттарҙы, бигерәк тә украиндар, урыҫтар, осетиндар һәм әрмәндәрҙе, күпләп ҡабул итә. Бынан тыш, йәһүдтәр, әзербайжандар йәки башҡа этник төркөмдәрҙең тыуым үҫеше этник грузиндарҙың һиҙелерлек кәмеүенә килтерә, һәм 1939 йылға, Грузия тарихында тәүге тапҡыр, грузиндар бөтә халыҡтың өстән ике өлөшөнән кәмерәк булып ҡала. Был кәмеү Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң булған хәлгә ҡапма ҡаршы тора, шул уҡ ваҡытта эмигранттарҙың күбеһе этник грузин булмай. 1979 йылға грузиндарҙың өлөшө ҡалаларҙа 62,1 процент һәм ауыл ерендә 75,7 процент тәшкил итә. Советтар Союзының тарҡалыуы ла шундай уҡ һөҙөмтәгә килтерә, айырыуса Грузиянан эмиграцияға, бигерәк тә Абхазия һәм Көньяҡ Осетияялағы хәрби хәрәкәттәр зонаһынан. Шулай итеп, 1989 йылда этник аҙсылыҡтар дөйөм халыҡ иҫәбенән 30 процент тәшкил итә, ә 2002 йылға был һан 16 %-ҡа тиклем кәмей %[2].
Грузияла этник аҙсылыҡтар бөгөн үҙгәртергә
Грузия бөгөнгө көнгә тиклем этник яҡтан төрлө. Хөкүмәт милли аҙсылыҡтарҙы йәмғиәткә интеграциялауҙың махсус пландарын булдыра. 2005 йылдың авгусында Грузия хөкүмәте граждандар интеграцияһы һәм толерантлыҡ Советын булдыра. Уның төп функцияһы этник аҙсылыҡтарға толерантлыҡ һәм уларҙың йәмғиәт тормошонда ҡатнашыу кимәле мәсьәләһен өйрәнеүҙә тора. Совет алты төп өҫтөнлөклө өлкәне билдәләй һәм, шуға ярашлы, совет эсендә алты эшсе төркөм булдыра: Закон өҫтөнлөгө; Мәғариф; Мәҙәниәт; Йәмғиәттең социаль һәм төбәк интеграцияһы; Киң мәғлүмәт саралары; Гражданлыҡ ҡатнашлығы.
Мәғариф үҙгәртергә
Грузияның «Дөйөм белем тураһында» тигән Законына ярашлы, Грузияның һәр гражданы урта белемде үҙ туған телендә алырға хоҡуҡлы. Бынан тыш, мәктәптәрҙә дәүләт телен уҡытыу мотлаҡ. 2008 йылға ҡарата Грузия хөкүмәте 141 әрмән телле, 117 әзербайжан телле, 151 урыҫ телле, 3 осетин телле, 161 ике телле һәм 6 өс телле мәктәпте финанслай[3]:
Грузияның һәр гражданына юғары белем алыу өсөн тигеҙ мөмкинлектәр биреү өсөн 2008 йылда беренсе тапҡыр дөйөм күнекмәләр буйынса әзербайжан һәм әрмән телдәрендә шулай уҡ милли имтихан үткәрелә.
2005 йылда президент һәм хөкүмәт һәм үҙидара учреждениеларында социаль хеҙмәттәрҙең һәм дәүләт хеҙмәтенең сифатын күтәреү маҡсатында Зураб Жванияның Дәүләт идаралығы мәктәбенә нигеҙ һалына. Мәктәп дәүләт хеҙмәткәрҙәрен әҙерләүгә һәм грузин телен этник аҙсылыҡтарға уҡытыуҙы алға ебәреүгә йүнәлтелә.
Йәмғиәттең социаль һәм төбәк интеграцияһы үҙгәртергә
Грузия хөкүмәте этник аҙсылыҡ йәшәгән төбәктәрҙә эшһеҙлектең түбәнәйеүен билдәләй, милли аҙсылыҡтарҙы йәмғиәткә интеграциялау өсөн төп маҡсат булып тора. Ошо маҡсатта ул урындағы бизнесты иҡтисади яҡтан алға этәрә. Милли аҙсылыҡ йәшәгән төбәктәрҙә ағас эшкәртеү сәнәғәтен үҙгәртеп ҡороу, төҙөлөш материалдары етештереүҙе үҫтереү, бал етештереү кеүек проекттарға бөтәһе 6 941 500 лари бүленә.
Киң мәғлүмәт саралары үҙгәртергә
Грузияның йәмәғәт тапшырыуҙары (ОВГ) — юридик яҡтан аҙсылыҡ телдәрендә тапшырыуҙар алып барырға бурыслы берҙән-бер киң мәғлүмәт сараһы. 2008 йылдың 21 мартында Грузия парламенты телерадиотапшырыуҙар тураһындағы Законды үҙгәртә, һәм Йәмәғәт тапшырыуы Көньяҡ Осетия һәм Абхазия, шулай уҡ этник аҙсылыҡтарға ҡағылышлы программаларға үҙ бюджетының кәм тигәндә 25 % -ын бүлергә тейеш була.
Грузияла йәшәгән этник аҙсылыҡтар илдә барған ваҡиғалар тураһында хәбәрҙар булһын өсөн, «Моамбе» Йәмәғәт телерадиокомпанияһының яңылыҡтар программаһы төрлө телдәрҙә эфирға сыға: абхаз, осетин, урыҫ, әрмән, әзербайжан һәм курд телдәрендә. 2007 йылдан алып аҙна һайын Баҡы һәм Ерева араһында 50 минутлыҡ радиомост үткәрелә.
2007 йылдың 2 июненән ОВГ-ла эфирға «Итальян ихатаһы» исемле ток-шоу сыға. Уның төп маҡсаты — Грузияла йәшәгән этник аҙсылыҡтар араһында диалогҡа һәм уларҙың йәмғиәткә уңышлы интеграцияһына булышлыҡ итеү. Шоу грузин телендә үткәрелә һәм киң аудиторияға иҫәпләнгән. Форматы америка журналисы һәм продюсеры Стен Мэтьюз етәкселегендә эшләнә. Ток-шоу төшөрөү төркөмө ОВГ Аҙсылыҡ советы тәҡдимдәренә ярашлы һәм БМО ассоциацияһы һәм башҡа йәмәғәт ойошмалары үткәргән һорау алыуҙар һөҙөмтәләрен иҫәпкә алып эшләй. Фильм төшөрөү төркөмө йыш ҡына Самцхе-Джавахети халҡынан хаттар ала. «Итальян ихатаһы» проекты USAID ярҙамында Грузия Берләшкән Милләттәр Ассоциацияһының «Грузияла милли интеграция һәм толерантлыҡ» программаһы сиктәрендә үткәрелә.
Граждандар ҡатнашлығы үҙгәртергә
Һайлауҙарҙа һәм ҡарарҙар ҡабул итеү процесында ҡатнашыуҙан тыш, граждандарҙың ҡатнашыуы өсөн дә мөмкинлектәр киң булырға тейеш, был юҫыҡта мониторинг һәм консультацияларҙы күҙ уңында тотола. Мөһим аҙым булып 2008 йылдың 26 июнендә Граждандар интеграцияһы һәм толерантлыҡ советы һәм омбудсмен аппараты ҡарамағындағы Этник аҙсылыҡ эштәре буйынса совет араһында ҡул ҡуйылған меморандум тора.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Assessment Survey Report 2007-2008. National Integration and Tolerance in Georgia. Архивировано 21 июль 2011 года. 2011 йыл 21 июль архивланған.
- ↑ Mamuka, Komakhia. |15|13 «Georgia’s Ethnic History and the Present Migration Processes». Diversity.ge. Archived from the original {{{2}}}. on July 21, 2011.
- ↑ Tolerance and Civil Integration – State Policy. Administration of the President of Georgia. Архивировано 21 июль 2011 года. 2011 йыл 21 июль архивланған.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- UN Association of Georgia Official Website 2022 йыл 7 март архивланған.
- Caucasus Institute for Peace, Democracy and Development 2011 йыл 27 июнь архивланған.
- ALPE Foundation 2003 йыл 1 ноябрь архивланған.
- Open Society Georgia Foundation 2022 йыл 8 март архивланған.
- Liberty Institute 2022 йыл 3 март архивланған.
- Civic Integration Foundation 2011 йыл 13 август архивланған.