Грек-фарсы һуғыштары
Грек-фарсы һуғыштары (Б. э. т. 500—449 йылдар, өҙөклөктәр менән) — Әһәмәниҙәр дәүләте менән үҙҙәренең бойондороҡһоҙлоғон яҡлаған грек ҡала-дәүләттәре араһындағы хәрби конфликттар. Грек-фарсы һуғыштарын ҡайһы ваҡыт Фарсы һуғышы тип атайҙар, һәм был, ғәҙәттә, фарсыларҙың б. э. т. 490 йылда һәм б. э. т. 480—479 йылдарҙа Балҡан ярымутрауына походтарына ҡағыла[1].
| Грек-фарсы һуғыштары | |||
 Грек-фарсы һуғыштары картаһы | |||
| Дата |
б.э.т. 500 йыл — б.э.т. 449 йылдар | ||
|---|---|---|---|
| Урыны |
Греция, Иония, Кипр һәм Боронғо Мысыр | ||
| Сәбәбе |
Әһәмәниҙәр империяһының Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында киңәйеүе | ||
| Нәтижә | |||
| Ҡаршы тороусылар | |||
|
| |||
| Командирҙар | |||
| |||
|
| |||
 Грек-фарсы һуғыштары Викимилектә | |||
Грек-фарсы һуғыштары һөҙөмтәһендә Әһәмәниҙәр империяһының биләмәләргә ҡыҫылыуы туҡтатыла, боронғо грек цивилизацияһы сәскә атыу һәм юғары мәҙәни үҫеш юлына баҫа.
Атамаһы һәм датаһы үҙгәртергә
XIX быуат башындағы немец тарихсылары беренсе булып грек-фарсы һуғыштарын Эллада тарихында тарихи осор тип билдәләй башлай. Атап әйткәндә, Г. Бусольт «Фарсы һуғыштары» бүлегендә гректарҙың Лидия, Фарсы һәм Карфаген менән беҙҙең эраға тиклем VII быуаттан һәм беҙҙең эраға тиклем 479 йылда Ксеркстың Грециянан ҡыуылғанға тиклем мөнәсәбәттәрен һүрәтләй[2]. К. Я. Белох үҙенең "Грек тарихы"нда гректар һәм фарсыларҙың беҙҙең эраға тиклем бишенсе быуат башындағы һуғыштарын тасуирлай[3]. Немец тарихсыларынан айырмалы рәүештә, британ ғалимдары ошо ваҡыттағы грек-фарсы һуғыштарының айырым осорон билдәләмәй, ә «Фарсы һуғышы» тигән һүҙ аҫтында Ксеркстың б. э. т. 480 йылдағы походын ғына аңлаған. ХХ быуаттың икенсе яртыһында Э. Бёрн грек — фарсы һуғыштарының б. э. т. 546 йылда Ионияны Кирҙың яулап алыуынан башланып, Кимондың Кипрҙағы һуңғы кампанияһы менән тамамланыуы хаҡында яҙған[4]. Һуңыраҡ ул үҙенең ҡарашын үҙгәртә һәм һуғыштарҙың башланыуын беҙҙең эраға тиклем 499 йылдағы Иония ихтилалы башланыуы менән бәйләй[5]. Был ҡараш ХХ быуат уртаһында киңерәк тарала. Ҡайһы бер тарихсылар грек-фарсы һуғыштарын б.э.т. 500/499—449 йылдар, икенселәре б.э.т. 500—479 йылдар йәки хатта б. э. т. 490—479 йылдар менән билдәләй.
Геродот антик яҙыусыларҙан беренсе булып грек-фарсы һуғыштарын термин тип атай τα Μηδικά. Ул артабан был конфликтты билдәләү өсөн дөйөм ҡабул ителгәндәрҙең береһе буласаҡ. Был исем "тарих атаһы"нда бер тапҡыр осрай һәм һуңынан, Троя һуғышы кеүек үк, хронологик ориентир мәғәнәһендә ҡулланыла башлай. Фукидид шулай уҡ был төшөнсәне конфликтты билдәләү өсөн ҡуллана. Был термин τα Μηδικά πράγματα-нан ҡыҫҡартылып, «мидия эштәре» (йәки «мидиялылар менән эштәр», «мидиялылар менән мөнәсәбәттәр») тигәнде аңлата. Геродот һәм Фукидид баҫмаларында был төшөнсәне төрлөсә тәржемә ителә. Фукидидта был һүҙбәйләнеш б.э.т. 490 йылдағы Марафон алышын һәм беҙҙең эраға тиклем 480—479 йылдарҙа Ксеркс походын күҙ уңында тота. Шулай итеп, ул һуғыштарҙың тамамланыуын б.э.т. 479 йылдарға бәйләй һәм уға пентеконтаэтия ваҡиғаларын (Пелопоннес һуғышы) индерелмәй. Б. э. т. IV быуатта фарсыларҙы мидиялылар тип ҡабул итеүҙән фарсылар тип ҡабул итеүгә күсеү тенденцияһы булыуға ҡарамаҫтан, б. э. т. IV быуатта был термин һаҡланып ҡала (ул Андокид, Ксенофонт һәм Аристотель хеҙмәттәрендә ҡулланыла)[6]. ό Μηδικός πόλεμος билдәләмәһен («мидия һуғышы») Ксеркс, походын күҙ уңында тотоп, Фукидид беренсе тапҡыр ҡулланыла. Диодор Сицилийский һуғыштың тамамланыуын б.э.т. 479 йылда Сестты алыу менән бәйләй. Фукидид бер тапҡыр, б. э. т. 480 йылда Ксерксҡа ҡаршы һуғыш хәрәкәттәрен күҙ уңында тотоп, «мидий эше» тигән термин ҡуллана[7].
Беҙҙең эраға тиклем IV быуатта фарсыларҙы мидиялы тип ҡабул итеүҙән уларҙы фарсылар тип ҡабул итеүгә күсә башлайҙар. Шуның менән бәйле грек авторҙары, атап әйткәндә, Исократ менән «Платон», мидия һуғыштарын фарсы һуғышы тип атай башлай. Эллинизм һәм рим дәүерендә грек яҙыусылары, атап әйткәндә, Плутарх һәм Павсаний, классик дәүер авторҙарына оҡшарға тырышып, «Мидия һуғыштары» терминын әүҙем ҡуллана. Фукидид бер тапҡыр «Эллин һуғышы» тигән төшөнсәне ҡуллана, күрәһең, б. э. т. 478 йылдан һуң Делосс союзының Фарсы иленә ҡаршы алып барған ғәмәлдәрен билдәләү өсөн кәрәк булғандыр. Шулай итеп, боронғо гректар грек-фарсы һуғыштарын б. э. т. 490 һәм 479 йылдар менән сикләй.
Гректар менән фарсылар араһындағы артабанғы конфликттар үҙгәртергә
Грек-фарсы һуғыштары тамамланһа ла, гректар һәм фарсылар бер-береһенең эштәренә ҡыҫылыуын дауам итә. Фарсылар, Спарта менән үҙ-ара яҡлау, уларҙың хәрби контингенттарын Афинаға ҡаршы берләштереү тураһында һөйләшеп, б.э.т. 411 йылда Пелопоннес һуғышына инә. Уның урынына Спарта Иоонияны фарсыларға бирергә тейеш була.
Б. э. т. 404 йылда Кесе Кир, Фарсы тәхетен баҫып алырға маташҡанда, ул 13 000 грек һуғышсыһын яллай. Спарта, улар килешеүҙе боҙмай һәм армияның ысын маҡсатын танымай, тип уйлап, 700—800 кеше ебәрә. Кир еңелгәндән һуң, фарсылар яңынан Иония ҡала-дәүләттәрен үҙ контроле аҫтына алырға тырыша. Ионийлылар бирелеүҙән баш тарта һәм Спартанан ярҙам һорай. Афина, фарсыларға ҡушылып, Коринф һуғышын башлап ебәрә. Ахырҙа Спарта Ионияны ташлап китергә мәжбүр була, фарсы властары Анталькид солохо аша үҙҙәренең маҡсатына ирешә. Башҡа бер грек көстәре лә Филипп II Македонскийгә тиклем 60 йыл самаһы Фарсы менән һуғышмай. Ул, б.э.т. 338 йылда Фарсыға ҡаршы Эллин союзы төҙөп, Кесе Азияның көнбайыш өлөшөнә баҫып инә. Әммә ул планды тормошҡа ашыра башлағанға тиклем үк үлтерелә. Уның улы Искәндәр Зөлҡәрнәй б.э.т. 334 йылда 38 000 һалдат менән Геллеспонт (Дарданелл боғаҙы) аша сыға. Уның армияһы өс йыл дауамында Фарсы империяһын яулап ала, Греция мәҙәниәтен Һинд йылғаһына тиклем алып барып, Әһәмәниҙәр династияһын ҡыйрата.
Грек-фарсы һуғыштары мәҙәниәттә һәм сәнғәттә үҙгәртергә
Грек-фарсы һуғыштары башлыса грек сығанаҡтарынан билдәле булғанлыҡтан һәм тәүге тапҡыр боронғо грек драматургтары һәм шағирҙары тарафынан тасуирланғанлыҡтан, мәҙәниәттә ваҡиғаларҙы гректар күҙлегенән күрһәтеү өҫтөнлөк итә. Ҡағиҙә булараҡ, гректар сәнғәт әҫәрҙәрендә ыңғай геройҙар, ә фарсылар кире геройҙар булып сығыш яһай.
Боронғо грек драматургы Эсхилдың «Фарсылар» (б.э.т. 472 йыл) трагедияһында гректарҙың Саламина утрауы эргәһендә еңеүе һүрәтләнә.
Тарихи романдары үҙгәртергә
Грек-фарсы һуғыштары тарихи романдарҙа һүрәтләнә:
| Автор | Название книги | Описание |
|---|---|---|
| Стивен Прессфилд | Врата огня | Китап күбеһенсә Фермопиль һуғышына арналған |
| Любовь Воронкова | Герой Саламина[8] | Китап грек-фарсы һуғыштарында ҡатнашыусы Фемистокл тураһында. |
| Виктор Поротников | Фемистокл | Грек-фарсы һуғыштары ваҡытында полк башлығы Фемистокл тураһында тарихи роман. |
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Бернард Грун. The Timetables of History. New Third Revised Edition. ISBN 0-671-74271-X
- ↑ Busolt G. Griechische Geschichte bis zur Schlacht bei Chaeronea. — Gotha, 1895. — Vol. 2. — P. 450—807.
- ↑ Beloch K. J. Griechische Geschichte. — Strassburg, 1914. — Vol. 2. — P. 1—74.
- ↑ Burn A. B. Persia and the Greeks. The Defence of the West. — London, 1962.
- ↑ Burn A. B. Persia and the Greeks // The Cambridge History of Iran. — Cambridge, 1985. — Vol. 2. — P. 307.
- ↑ Рунг, 2010, с. 13—16
- ↑ Рунг, 2010, с. 17—18
- ↑ Воронкова Л. Ф. Герой Саламина. сайт lib.ru. Дата обращения: 30 октябрь 2011.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Антик
- Геродот. Ἱστορίης ἀπόδειξη (История)
- Фукидид. Συγκραφή (История Пелопоннесской войны)
- Ксенофонт. Κύρου ἀνάβασις (Анабасис)
- Плутарх. Βίοι παράλληλοι (Сравнительные жизнеописания): Фемистокл, Аристид, Перикл
- Диодор Сицилийский. Ἱστορικὴ βιβλιοθήκη (Историческая библиотека)
- Ктесий. История Персии
- Корнелий Непот. Биографии Мильтиада и Фемистокла
- Урыҫ телендә
- Андреев Ю. В., Кошеленко Г. А., Кузищин В. И., Маринович Л. П. История Древней Греции: Учебник. — М.: Высшая школа, 2001.
- Вэрри Дж. Войны античности от греко-персидских войн до падения Рима. — М.: Эксмо, 2009. — ISBN 978-5-699-30727-2.
- Кембриджская история Древнего мира. — Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. / Под ред. Дж. Бордмэна и др. / Пер. с англ. А. В. Зайкова. — М.: Ладомир, 2011. — 1112 стр. — ISBN 978-5-86218-496-9 По Греко-персидским войнам следующие главы:
- Глава 8. Ионийское восстание (Освин Мюррей);
- Глава 9. Поход Датиса и Артаферна (Н.-Дж.-Л. Хэммонд);
- Глава 10. Поход Ксеркса (Н.-Дж.-Л. Хэммонд);
- Глава 11. Освобождение Греции (Дж.-П. Баррон).
- Курциус Э. Борьба с варварами // История Древней Греции. — Мн.: Харвест, 2002. — Т. 2. — С. 107—202. — 416 с. — 3000 экз. — ISBN 985-13-1119-7.
- Паневин К. В. Ионийское восстание и его последствия. сайт «Римская слава» (28 ноябрь 2009). Дата обращения: 10 май 2012. Архивировано 5 октябрь 2012 года.
- Рунг Э. В. Греция и Ахеменидская держава: история дипломатических взаимоотношений в VI—IV вв. до н. э. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — С. 114—127. — 484 с. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-8465-0851-4.
- Рунг Э. В. Подходы к обозначению и периодизации исторических событий в греческой историографии классического периода (рус.) // Вестник РГГУ. — 2010. — № 10 (53). — С. 11—20.
- Сергеев В. С. История Древней Греции / В. С. Сергеев. Под общ. ред. проф. Э. Д. Фролова. — Изд. испр. и доп.. — СПб.: Издательство «Полигон», 2002. — 704 с. — ISBN 5-89173-171-1.
- Ставнюк В. В. Социально-политическая деятельность Фемистокла (рус.). — М.: Автореферат на соискание учёной степени кандидата исторических наук, 1988. — С. 9—10.
- Суриков И. Е. Античная Греция: политики в контексте эпохи: архаика и ранняя классика. — М.: Наука, 2005. — С. 212—269. — 351 с. — ISBN 5-02-010347-0. Архивная копия от 30 ғинуар 2016 на Wayback Machine
- Суриков И. Е. Античная Греция : политики в контексте эпохи: время расцвета демократии. — М.: Наука, 2008. — 383 с. — ISBN 978-5-02-036984-9. Архивная копия от 21 май 2012 на Wayback Machine
- Фаррох Каве. Персы. Армия великих царей / Пер. с англ. Л. Синицыной. — М.: Эксмо, 2009. — 344 с. — (Военная история человечества). — ISBN 978-5-699-35283-8.
- Холмс Р., Эванс М. Поле битвы. Решающие сражения в истории. — СПб.: Питер, 2009. — ISBN 978-5-91180-800-6.
- Штоль Г. В. Гистией и Аристагор Милетские (Ионийское восстание) // История Древней Греции в биографиях. — Смоленск: Русич, 2003. — 528 с. — 4000 экз. — ISBN 5-8138-0506-0.
- Шустов В. Е. Войны и сражения Древнего мира. — Ростов н/Д: Феникс, 2006. — 521 с. — ISBN 5-222-09075-2.
- Энглим С. и др. Войны и сражения Древнего мира. 3000 год до н. э. — 500 год до н. э. — М.: Эксмо, 2007. — ISBN 5-699-15810-3.
- Инглиз телендә
- Boardman J., Bury J. B., Cook S. A., Adcock F. A., Hammond NGL, Charlesworth M. P., Lewis D. M., Baynes N. H., Ostwald M & Seltman C. T. The Cambridge Ancient History, vol. 5 (инг.). — Cambridge University Press, 1988. — ISBN 0521228042.
- Burn, A.R. Persia and the Greeks // The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenid Periods The Cambridge Ancient History, vol. 5 (инг.) / Ilya Gershevitch, ed.. — Cambridge University Press, 1985. — ISBN 0521228042.
- Cawkwell G. The Greek Wars: The Failure of Persia (инг.). — Oxford University Press, 2005. — ISBN 0674033140.
- Dandamaev, M. A. A political history of the Achaemenid empire (translated by Willem Vogelsang (инг.)баш.) (инг.). — BRILL, 1989. — ISBN 9004091726.
- de Souza, Philip (2003). The Greek and Persian Wars, 499—386 BC. Osprey Publishing, (ISBN 1-84176-358-6)
- Farrokh, Keveh. Shadows in the Desert: Ancient Persia at War (инг.). — Osprey Publishing, 2007. — ISBN 1846031087.
- Fine, John Van Antwerp. The ancient Greeks: a critical history (инг.). — Harvard University Press, 1983. — ISBN 0674033140.
- Finley, Moses. Introduction // Thucydides – History of the Peloponnesian War (translated by Rex Warner) (инг.). — Penguin, 1972. — ISBN 0140440399.
- Green, Peter. Diodorus Siculus – Greek history 480–431 BC: the alternative version (translated by Peter Green) (инг.). — University of Texas Press, 2006. — ISBN 0292712774.
- Green, Peter. The Greco-Persian Wars (инг.). — University of California Press, 1996. — ISBN 0520205731.
- Hall, Jonathon. Hellenicity: between ethnicity and culture (инг.). — University of Chicago Press, 2002. — ISBN 0226313298.
- Higbie, Carolyn. The Lindian Chronicle and the Greek Creation of their Past (инг.). — Oxford University Press, 2003. — ISBN 0-19-924191-0.
- Holland, Tom. Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West (инг.). — Abacus, 2006. — ISBN 0385513119.
- Kagan, Donald. The Outbreak of the Peloponnesian War (инг.). — Cornell University Press, 1989. — ISBN 0801495563.
- Köster, A.J. Studien zur Geschichte des Antikes Seewesens (нем.) // Klio Belheft. — 1934. — Т. 32.
- Lazenby, J. F. The Defence of Greece 490–479 BC (инг.). — Aris & Phillips Ltd, 1993. — ISBN 0856685917.
- Osborne, Robin. Greece in the making, 1200-479 BC (инг.). — Routledge, 1996. — ISBN 041503583X.
- Roebuck, R. Cornelius Nepos – Three Lives (инг.). — Bolchazy-Carducci Publishers, 1987. — ISBN 0865162077.
- Rung, Eduard. Diplomacy in Graeco-Persian relations // War and peace in ancient and medieval history (инг.) / de Souza, P & France, J.. — University of California Press, 2008. — ISBN 052181703X.
- Sealey, Raphael. A history of the Greek city states, ca. 700-338 B.C (инг.). — University of California Press, 1976. — ISBN 0520031776.
- Snodgrass, Anthony. The dark age of Greece: an archaeological survey of the eleventh to the eighth centuries BC (инг.). — Routledge, 2000. — ISBN 0-415-93635-7.
- Carol G. Thomas, Craig Conant. Citadel to City-State: The Transformation of Greece, 1200-700 B.C.E (инг.). — Indiana University Press, 2003. — ISBN 0253216028.
- Traver, Andrew. From polis to empire, the ancient world, c. 800 B.C.-A.D. 500: a biographical dictionary (инг.). — Greenwood Publishing Group, 2002. — ISBN 0313309426.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Греко-персидские войны // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.