Галле (Саксония-Анхальт)

Галле
	Галле
	нем. Halle (Saale)
Байраҡ	Герб
Рәсми атамаһы	Halle (Saale)
Ҡыҫҡаса атамаһы	Ha һәм Halle/Saale
Архивы хранятся в	Stadtarchiv Halle[d]
Дәүләт	Германия
Административ үҙәге	Залькрайс[d] һәм Галле[d]
Административ-территориаль берәмек	Саксония-Анхальт
Сәғәт бүлкәте	UTC+1:00[d] һәм UTC+2:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Зале[d] һәм Вайсе-Эльстер[d]
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан	metropolitan area Leipzig-Halle[d]
Хөкүмәт башлығы	Бернд Виганд[d]
Ойошма ағзаһы	Союз городов Лютера[d], Climate Alliance[d] һәм Мэры за мир[d]
Халыҡ һаны	242 172 кеше (31 декабрь 2023)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	87 метр
Туғандаш ҡала	Линц, Гренобль, Оулу, Карлсруэ[d], Өфө, Цзясин[d], Саванна[d], Хильдесхайм, Коимбра һәм Сфакс ҡалаһы
Милке	Logenhaus Halle[d] һәм Stadtwerke Halle[d]
Сиктәш	Зале[d]
Туристический центр	Tourist-Information Halle[d]
Майҙан	135,03 км² (31 декабрь 2017)
Почта индексы	06108–06132
Рәсми сайт	halle.de
Урындағы телефон коды	0345
Номер тамғаһы коды	HAL
Категория для почётных граждан субъекта	Категория:Почётные граждане Галле (Саксония-Анхальт)[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Галле (Саксония-Анхальт)[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Halle (Saale)[d]
	Галле Викимилектә

Галле (Саксония-Анхальт) (нем. Halle (Saale)) — Германияла, Саксония-Анхальт ерендә урынлашҡан ҡала.

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса ҡалала 232 963 кеше йәшәй. Майҙаны — 135,02 км². Диңгеҙ кимәленән 87 метр бейеклектә һәм UTC +1 ваҡыт бүлкәтендә урынлашҡан. Почта индексы — 06099-06132 һәм автомобиль коды — HAL.

Тарихы

Галле (Һалле) беренсе тапҡыр 806 йылда иҫкә алына.

Галленың төп вокзалы

Тоҙ сығанаҡтарының уңайлы урынлашыуы беренсе тораҡтар барлыҡҡа килеүгә сәбәп була. «Галле» һүҙе кельт теленән барлыҡҡа килгән тип һанала һәм «тоҙға бай урын» тигәнде аңлата. Тоҙ ҡаланың яҙмышын хәл итә: бер яҡтан, ул ошо аш тәмләткес арҡаһында һәр саҡ имен һәм бай булып ҡала; икенсе яҡтан, тоҙ ҡайнатыу сәнәғәтенең артабанғы үҫеше һәҙәмтәһендә бында ГДР йылдарында барлыҡ химия заводтары туплана һәм был төбәк экологияһына кире йоғонто яһай.

Ҡала тарихы IX быуаттан, франк хакимы Бөйөк Карл бында Франктар империяһының көнсығыш сиктәрендә һаҡ ҡоролмалары төҙөп, ҡәлғәгә нигеҙ һалғандан башлана. Ҡала статусы 981 йылда император Оттон Икенсе тарафынан бирелә. Х быуат уртаһынан Һалле 700 йыл дауамында Магдебург архиепископлығы составына инә.

XIII быуатта Һалле тарихы Магдебург епископтары менән көрәштә үтә; 1478 йылда Эрнест Саксонский ҡаланы баҫып ала һәм 1464 йылда 30 йыллыҡ һуғыш барышында янғындан юҡҡа сыҡҡан Морицбург цитаделен төҙөй. Һалле үҙ тарихында, бигерәк тә Ете йыллыҡ һуғышта, бик күп баҫҡынсылыҡ кисерә^[14].

Галлела опера бинаһы

1648 йылда ҡала Бранденбург курфюршество составына индерелә, ә ул Пруссия короллегенә әйләнгәс, Пруссия ҡалаһы булып китә.

1694 йылда ҡалала университет асыла, 1817 йылда ул университет ҡалаһы Виттенберг менән берләштерелә^[15]; 1933 йылдан берләштерелгән университет Мартин Лютер исемендәге Галле-Виттенберг университеты исемен йөрөтә.

Икенсе донъя һуғышы ваҡытында Һалле тулыһынса үҙенең тарихи үҙәген һаҡлап ҡала, ә унан 40 саҡырым алыҫлыҡта булғын Лейпцигта айырым биналар ғына һаҡланып ҡала. ГДР ваҡытында ҡала Һалле округының баш ҡалаһы була.

Рәсми сайттаГибихенштайн замогынан ҡала панорамаһын күҙәтергә мөмкин(нем. Burg Giebichenstein)^[16].

Әлеге ваҡытта ҡаланан халыҡтың Дрезденға, берлинға, Лейпцигка күпләп китеүе күҙәтелә. Эре ҡалалар менән сағыштырғанда бында эшһеҙлек кимәле юғары.

Ҡаланан алыҫ түгел ҡаҙылма үҫемлектәр һәм хайуандар ҡалдыҡтары менән билдәле Гейзельталь һоро күмер бассейны бар. Ҡаланан көньяҡтараҡ эре нефть эшкәртеү комбинаты урынлашҡан.

Халҡы

Йыл	Халҡы
1300	4000
1500	7000
1600	10 000
1682	4000
1751	13 460
1800	15 159
1820	23 408
3 декабрь 1852 ¹	35 076
3 декабрь 1855 ¹	35 500
3 декабрь 1861 ¹	41 500
3 декабрь 1864 ¹	45 800
3 декабрь 1867 ¹	48 900
1 декабрь 1871 ¹	52 600
1 декабрь 1875 ¹	60 503

Йыл	Халҡы
1 декабрь 1880 ¹	71 484
1 декабрь 1885 ¹	81 982
1 декабрь 1890 ¹	101 401
2 декабрь 1895 ¹	116 304
1 декабрь 1900 ¹	156 609
1 декабрь 1905 ¹	169 899
1 декабрь 1910 ¹	180 843
1 декабрь 1916 ¹	157 913
5 декабрь 1917 ¹	155 059
8 октябрь 1919 ¹	182 326
16 июнь 1925 ¹	194 575
16 июнь 1933 ¹	209 169
17 май 1939 ¹	220 092
1 декабрь 1945 ¹	212 382

Йыл	Халҡы
29 октябрь 1946 ¹	222 505
31 август 1950 ¹	289 119
31 декабрь 1955	289 680
31 декабрь 1960	277 855
31 декабрь 1964 ¹	273 987
1 ғинуар 1971 ¹	257 261
31 декабрь 1975	237 349
31 декабрь 1981 ¹	232 622
31 декабрь 1985	235 169
31 декабрь 1988	236 044
31 декабрь 1990 ²	310 234
31 декабрь 1995	282 784
31 декабрь 2000	247 736
30 сентябрь 2005	237 513

¹ Халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре
² 6 май, 1990: Халле һәм Халле-Нойштадт берләшә

Иҫтәлекле урындары

Морицбург замогы — Саксония-Анхальт еренең художество музейы.
Галлелағы собор (Саксония-Анхальт) XIII быуат төҙөлөшө — Галлелағы иң боронғо сиркәү бинаһы.
Мәрйәм Ана сиркәүе XVI быуат — ҡала символы.
Готик архитектура Изге Маврикий сиркәүе.
Август Герман Франкеның социаль учреждениелар комплексы (нем. Franckesche Stiftungen) — донъяла ошондай боронғо урынларҙың береһе; уның территорияһында Европалағы фахверк йорто урынлашҡан.
Баҙар майҙанында Роланд статуяһы.
Гибихенштайн замогы — Заале йылғаһындағы урта быуаттарҙың ҡалдыҡтары ҡалған замок.
Ҡаланың төньяғында Заале йылғаһы аша Гибихенштейнбрюкке күпере.

Билдәле шәхестәре

Франц, Роберт (1815—1892) — немец композиторы, дирижёр ҙәм органист.
Зоданн, Петер^[de] (1936) — немец театр һәм кино актёры.
Баумгартен, Зигмунд Якоб (1706—1757) — XVIII быуаттың бөйөк немец дин әһеле.
Билькенрот, Георг (1898—1982) — немец ғалимы, профессор, ГДР Фәндәр академияһының мөхбир-ағзаһы.
Геншер, Ганс-Дитрих (род. 1927) — немец сәйәсмәне, Германияның Азат демократик партияһы ағзаһы.
Фолькман, Рихард (1830—1889) — немец хирургы.
Юглер, Лоренц (1692—1764) — немец натуралисы, сәйәхәтсе.
Гендель, Георг Фридрих (1685—1759) — немец һәм инглиз композиторы.
Кантор, Георг (1845—1918) — немец математигы.

Туғандаш ҡалалар

Әҙәбиәт

Галле, город // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.

Ҡалып:Районы в Саксонии-Анхальт (с 2007) Ҡалып:Города Германии Ҡалып:Ганза

Иҫкәрмәләр

↑ http://www.halle.de/Publications/7689/sr_107-05_lesefassung_5__nderung_hauptsatzung.pdf
↑ ^2,0 ^2,1 ISIL- und Sigeladressen mit Koordinaten ausgestattet — Берлинская государственная библиотека, 2016.
↑ archINFORM (нем.) — 1994.
↑ http://www.klimabuendnis.org/nc/kommunen/das-netzwerk.html
↑ http://www.halle.de/de/Verwaltung/Umwelt/Klimaschutz-und-Energie/Das-Klima-Buendnis/
↑ http://www.mayorsforpeace.org/english/membercity/map/europe.html
↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2023 (нем.) — DESTATIS, 2024.
↑ (unspecified title) (нем.) / Hrsg.: Landesamt für Vermessung und Geoinformation Sachsen-Anhalt — Landesamt für Vermessung und Geoinformation Sachsen-Anhalt.
↑ http://www.halle.de/en/Town-Halle-Council/Towns-twinned-with-Halle/Twinned-Towns/
↑ https://www.linz.at/politik/6381.php
↑ https://www.karlsruhe.de/b4/international/staedtepartnerschaften/halle
↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2018 (4. Quartal) — Federal Statistical Office.
↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #4023025-9 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
↑ Галле // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
↑ Галле, город // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
↑ Burg Giebichenstein

Һылтанмалар

Рәсми сайт.

	Был Германия географияһы буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

[_a140c317c4bad593-1] ttp://www.halle.de/Publications/7689/sr_107-05_lesefassung_5__nderung_hauptsatzung.pdf

[_4bb0824e457e947c-2] 2,0 ^2,1 ISIL- und Sigeladressen mit Koordinaten ausgestattet — Берлинская государственная библиотека, 2016.

[_136960f9875504b7-3] rchINFORM (нем.) — 1994.

[_912445e3c156a7b9-4] ttp://www.klimabuendnis.org/nc/kommunen/das-netzwerk.html

[_b04136a58762494d-5] ttp://www.halle.de/de/Verwaltung/Umwelt/Klimaschutz-und-Energie/Das-Klima-Buendnis/

[_f40663e233d4edbd-6] ttp://www.mayorsforpeace.org/english/membercity/map/europe.html

[_7a860453bff7d916-7] Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2023 (нем.) — DESTATIS, 2024.

[_8a7600e2fd0ec7d5-8] (unspecified title) (нем.) / Hrsg.: Landesamt für Vermessung und Geoinformation Sachsen-Anhalt — Landesamt für Vermessung und Geoinformation Sachsen-Anhalt.

[_ca4aab418a1b569b-9] ttp://www.halle.de/en/Town-Halle-Council/Towns-twinned-with-Halle/Twinned-Towns/

[_dfa8877bc3c64ec3-10] ttps://www.linz.at/politik/6381.php

[_23e9a73d1969e533-11] ttps://www.karlsruhe.de/b4/international/staedtepartnerschaften/halle

[_6ebddbaec27a8a1d-12] Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2018 (4. Quartal) — Federal Statistical Office.

[_4113fb05443bfa4f-13] Deutsche Nationalbibliothek Record #4023025-9 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.

[Викитека_ВЭС-14] Галле // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.

[Викитека_ЭСБЕ_ГГ-15] Галле, город // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[16] Burg Giebichenstein

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]