Волга буйы немецтары
Волга буйы немецтары (шулай уҡ волга буйы немецтары, үҙатамаһы Wolgakolonisten, Wolgadeutsche) — башлыса Екатерина II манифесы нигеҙендә 1760-се йылдарҙа Түбәнге Волга буйында таралып ултырған һәм 1941 йылға тиклем шунда йәшәгән герман дәүләттәре күскенселәре тоҡомдарынан XX быуат башына Рәсәйҙә формалашҡан халыҡтарҙың береһе. Һуң 1917 йылғы Октябрь революцияһынан һуң территориаль автономия ала — Волга буйы немецтары АССР-ы. 1941 йылда Себергә һәм Ҡаҙағстанға СССР немецтары депортациялана. Немецтарҙы депортациялау милли телен һәм мәҙәниәтен емергән, һыу ҡала халҡы менән СССР-ҙың башҡа халҡы менән ассимиляцияһын тиҙләткән. Депортация эҙемтәләре Германияға күсенеү хәрәкәте барлыҡҡа килеүгә сәбәп булған, 1990-сы йылдарға ул айырыуса көсәйгән.
| Волга буйы немецтары | |
| Туған тел | урыҫ теле, Немец теле, Гессенский диалект[d], Пфальцский диалект[d], Немецко-платский диалект[d] һәм Швабский диалект[d] |
|---|---|
| Дәүләт |
 Рәсәй Германия Ҡаҙағстан Аргентина Америка Ҡушма Штаттары |
 Волга буйы немецтары Викимилектә | |
Волга буйы немецтарының этник тамырҙары әлеге ваҡытта, башлыса, Рәсәй, Германия, Ҡаҙағстан, АҠШ, Канада һәм Аргентина.территорияһында йәшәй.
Күсенеүе
үҙгәртергәЕкатерина II манифесы
үҙгәртергә1762 йылдың 4 декабрендә Екатерина II «Сит ил кешеләренә Рәсәйгә килеп йәшәргә һәм сит илгә ҡасҡан кешеләрҙең ҡайтып ирекле йәшәүенә рөхсәт биреү тураһында» манифесына ҡул ҡуя[1]. Был документтың органик дауамы булып 1763 йылдың 22 июлендә сыҡҡан «Рәсәйгә күсеп килеүсе бөтә сит ил кешеләренә төрлө губерналарҙа йәшәү рөхсәте, уларҙың хоҡуҡтары һәм льготалары тураһында» манифесы тора[2].
Манифест шарттары буйынса, колонистар сифатында Рәсәйгә килергә теләүселәрҙең, юл сығымдарына аҡсаһы булмаған осраҡта, урыҫ дипломаттарына йәки уларҙың резиденттарына мөрәжәғәт итергә кәрәк булған, һәм улар, колонистарҙы аҡса менән тәьмин итеп, оҙатырға тейеш булған.
Рәсәйгә килгән күскенселәр төрлө мөҙҙәткә «төрлө һалымдан һәм мәшәҡәттән» азат ителгән. Атап әйткәндә, исемлектә нигеҙләнеү өсөн ирекле тип билдәләнгән ерҙәргә колониялары менән урынлашҡан сит ил кешеләре 30 йылға һалымдан азат ителгән. 1763 йылғы Манифест йорт төҙөү, беренсе уңыш алғанға саҡлы аҙыҡ-түлек, мал, ауыл хужалығы инвентары һәм һөнәрселек ҡоралдары һатып алырға ун йылға процентһыҙ вәғәҙә иткән. Бынан тыш, колонияларҙа дәүләт чиновниктары яғынан биләмәләрҙең эске тормошон ҡороуға ҡыҫылыу тыйылған һәм тулы үҙидара рөхсәт ителгән.
Сит ил кешеләренең килеү, урынлашыу, таралып ултыртыу процестары менән идара итеү эшмәкәрлеге Санкт-Петербург Коллегияһы вәкәләтлегенә «Сит ил кешеләрен ҡурсалау канцелярияһы» ҡараған. Канцелярия Президенты итеп генерал-адъютант һәм камергер граф Орлов Григорий Григорьевич тәғәйенләнгән. Һуңынан Һарытауҙа Сит ил күкенселәренең Һарытау контораһы булдырылған[3], һәм ул үҙ эшмәкәрлеге менән туранан-тура Санкт-Петербургтағы Сит ил кешеләрен ҡурсалау Канцелярияһына буйһонған.
Колонистарҙы Рәсәйгә вербовка менән алып килеү
үҙгәртергәМанифестар төрлө телдәрҙә айырым дана йә гәзиттә баҫылып таратылған. Рәсәй властары телдән агитация алып барыу маҡсатында, Ульмда һәм Майндағы Франкфуртта комиссарҙар вазифаһы булдырылған. Улар колонистарҙы йыйып, Любекка оҙатырға тейеш булған. Бынан тыш, Рәсәйгә колонистарҙы вербовкалау һәм оҙатыу менән туранан-тура Ҡурсалау канцелярияһы менән килешеү төҙөгән шәхси эшҡыуарҙар ҙа (ул саҡтағы терминология буйынса — саҡырыусылар) шөғөлләнгәндәр. Улар колонистар йыйыу, Рәсәйҙә хосуси ауылдар ойоштороу, улар менән идара итеү һәм килемдең күпмелер өлөшөн үҙ файҙаһына алыу хоҡуғына эйә булған.
Барлығы 1763 йылдан алып 1766 йылға саҡлы Рәсәйгә 30 меңдән артыҡ кеше күсерелгән. Саҡырыусылар, агитация ярҙамында, Рәсәйгә 14960 кеше ебәреүгә өлгәшкән, был Рәсәйгә килеүсе колонистарҙың дөйөм һанының яртыһын, йәки Һарытау районында урынлашҡандарҙың 56 %-ын тәшкил иткән[4].
Рәсәйгә 1763 йылда килгән колонистар Петербургтың үҙендә урынлашҡан, һуңғараҡ уларҙы баш ҡала янында, Ораниенбаум (хәҙер Ломоносов) ҡалаһында ҡалдырырға ҡарар иткән. Улар бында уртаса 1-2 ай йәшәгән. Ораниенбаумда колонистарҙы рәсәй закондары һәм традициялары менән таныштырғандар, ә һуңынан улар урыҫ тәхетенә тоғролоҡҡа ант иткәндәр, ант тексын граф Орлов 1763 йылдың 3 авгусында раҫлаған.
Волга буйына күсереү һәм беренсе колониялар булдырыу
үҙгәртергәСанкт-Петербургтан һәм Ораниенбаумдан Волга буйына күсереү нигеҙҙә йылға транспорты менән тормошҡа ашырылған һәм бер нисә айға һуҙылған. Юл колонистар өсөн ҙур һынауға әйләнгән. Һарытау районына йәшәргә оҙатылған 26676 кешенән юлда 3293 колонист үлгән, был дөйөм һандың 12,5 %-ҡа яҡынын тәшкил иткән[4]. Ҡайһы бер әҙерлек эштәренән һуң, ауылдар төҙөргә ерҙәр билдәләнгән һәм 1764 йылдан алып 1773 йылға саҡлы һарытау Волга буйында 105 колония ҡалҡып сыҡҡан, шуларҙан тәүгеһе 1764 йылдың 29 июнендә нигеҙләнгән Түбәнге Добринка (хәҙерге Камышинский районы) булған. Дәүләт 42 колонияға, 63 — саҡырыусылар нигеҙ һалған. 1768 йылдың 26 февралендә сыҡҡан Хөкүмәт Бойороғо менән колонияларға, Волгала немец автономияһы барлыҡҡа килгәнгә тиклем, рәсми рәүештә документтарҙа ҡулланылған урыҫ атамалары (ҡайһы бер иҫкәрмәләр менән) ҡушылған.
XVIII—XIX быуаттар
үҙгәртергәВолга буйы немецтарының хужалыҡ үҫеше
үҙгәртергәРәсәйгә Көнбайыш илдәренән колонистар килтереүҙең иң төп буоысарының береһе булып ер эшкәртеүҙе үҫтереү торған. Немец күскенселәре был бурысты үтәргә тейеш булған. Колонистар үҙҙәре менән тыуған илдәренән Рәсәйҙә бөтөнләй ҡулланылмаған тиерлек һабан, салғы, ағас һуҡҡыс килтергән, ер эшкәрткәндә өс баҫыулы сәсеү әйләнешен ҡулланғандар. Рәсәйҙә башлыса арыш һәм аҙ һанда бойҙай етештерелгән. Колонистар ауыл хужалығы культураларын байтаҡҡа киңәйткән. Улар белотурка, картуф сәскән, етен, тарма майҙанын ҙурайтҡан, тәмәке һ. б. культуралар үҫтергән. Әммә Рәсәй Көньяғына килеп урынлашҡан шул уҡ немец колонистарынан айырмалы, волга буйы немецтары дөйөм урыҫ ер эшкәртеү культураһын камиллаштырмаған, ә, киреһенсә, урыҫ община ер эшкәртеү системаһын өйрәнгән[5].
XVIII быуат аҙағына колонистар тулыһынса туғай бойҙайын һәм тәмәке, арыш, һоло, арпа үҫтереүҙе яйға һалған. Бөтә колонистар ҙа ғәмәлдә йәшелсә үҫтергән. Ер менән файҙаланыуҙың үҙгәрмәй торған системаһы булып өс баҫыулы сәсеү әйләнеше ҡалған, ергә киҫкен ҡытлыҡ кисерелгән урындарҙа хатта дүрт баҫыулы сәсеү әйләнеше лә ҡулланылған. XIX быуат аҙағына бойҙай етештереү ун миллион ботҡа еткән[5].
Игенселек һәм етеш тормош үҫеше менән колонияларҙа үҙҙәренең колонист сәнәғәте барлыҡҡа килгән. XIX быуат башына эргәлә һалынған һыу тирмәндәрендә он етештереү, май етештереү сәнәғәте, ауыл хужалығында ҡулланыу өсөн ҡорамалдар, шулай уҡ йөн материяһын һәм сей киндер туҡыма етештереү ныҡышмал рәүештә үҫешкән. Артабан Һарытау ерҙәрендәге Голый Карамышта, Садовоела (Севастьяновка) һәм Олешняла (хәҙерге Новгород өлкәһе) ҙур масшаб яулаған күн етештереү барлыҡҡа килгән. 1871 йылға колонияларҙа 140 күн һәм 6 туң май заводы булған[5].
Волга буйы немец колонияларында сәнәғәт туҡыусылығы Волгалағы Сарептала үҫешкәнлектән, урындағы туҡыманы ла — сарпинка тип йөрөткәндәр. Бында Силезия һәм Саксониянан килтерелгән иләнгән ептән кизе-мамыҡ материялар һәм яулыҡтар етештергәндәр, ә Италиянан ебәк килтерелгән. Был продукцияға һорау бик күп булғанлыҡтан, 1797 йылда уҡ был фабрикала икенсе таш корпус төҙөлгән. Сит ерҙән сеймалды алдыртыу ҡыйынлыҡтар менән бәйле булғанлыҡтан, Астрахань аша Персиянан килтерелгән кизе-мамыҡтан епте үҙҙәре етештереү ихтыяжы тыуған. Сарептанан башҡа Поповка, Севастьяновка, Норка, Лесной Карамыш еп иләү фабрикалары ла етештереүҙә ҡатнашҡан. Туҡыманы төрлө төҫтәргә буяу өсөн Сарептаның үҙендә буяу оҫтаханаһы ҡоролған. Сарпинка етештереүҙең килемлеге һәм үҫә барған көнәркәшлек 1816 йылда Сарепта производствоһын Һарытауға күсереүгә килтерә, сөнки урындағы эшҡыуарҙар ағалы-энеле эшҡыуарҙар Шехтелдәр сарепталыларҙы туҡыусылыҡ тармағынан ҡыҫырыҡлап сығарған[5].
1850-се йылдарҙа сарпинка етештереү өс эшҡыуар — Шмидт, Эммануил Иванович Борель һәм Рейнеке ҡулында тупланған. Үҙҙәрендә генә түгел, күрше колонияларҙа ла күп һанлы предприятиеға эйә булып, улар күп ваҡ фабриканттарҙың хеҙмәттәре менән файҙаланған. 1866 йылға 69 сарпинка фабрикаһында 6 меңгә яҡын туҡыу станогы булып, 1156 мең һумлыҡ материал өлгөртөлгән. 1870-се йылдарҙа сарпинка етештереү бөлгөнлөк кисерә һәм эре эшҡыуарҙар төп капиталдарын он етештереү сәнәғәтенә күсергән[5].
Сарпинка етештереү үҙәге булып Голый Карамыш ҡалған. Сарпика етештереү үҫеше А. Л. Степанов эшмәкәрлеге менән бәйле, сөнки ул, әгәр ҡул эше арзанланһа һәм заман модаһы стандарттарына яҡынайһа ғына, ҡулдан эшләнгән сарпика машинала етештерелгәне менән ярыша ала, тигәнде аңлаған. Эшҡыуар тарҡау сарпинка фабрикаларынан товарищество ойошторған, туҡыу станоктарының камиллаштырылыуына ирешкән. Шуның арҡаһында ярым ебәк, хатта ебәк әйберҙәр етештерелгән, дөйөм алғанда етештерелгән тауарҙарҙың сифаты байтаҡҡа яҡшырған. Биш йыл эсендә Голый Карамыш сарпинка етештереүе бөтә Рәсәйҙә танылған һәм таралған. Сарпинка етештереүҙең килемлелеген һәм әһәмиәтен (XX б. башына) уның үҙәге тип һаналған Вольск өйәҙе Сосновский волосында, ерҙең аҙ булыуына ҡарамаҫтан, хатта аслыҡ йылдарында ла, крайҙа иң яҡшы үҫеш менән билдәләнеүе раҫлай[5].
Волга буйы немецтарының дине һәм дин азатлығы
үҙгәртергәИртә осор
үҙгәртергәКолонистар өсөн өҫтөнлөктәр араһында төп льгота булып дин тотоу иреклеге торған. Әммә немец колонистарына, Рус православие сиркәүенең мәнфәғәттәрен ҡыҫыу яғынан бик һаҡ булыуҙы иҫкәртеп, бындай мөмкинлек рөхсәт ителгән[6]. Сит ил кешеләре колония булып, йәғни бер дингә ҡарағандар ғына ултырғанда ғына сиркәү биналарын төҙөү һәм кәрәк һанда патерҙар һәм пасторҙар тотоу рөхсәт ителгән. Рәсәй ҡалаларында йәшәгән колонистарға бындай өҫтөнлөктәр ҡаралмаған[6].
Колонистарға, «Беҙҙең закондарҙың ҡатылығы менән ҡурҡытып», православ халыҡты үҙ диндәренә күсергә димләү тыйылған[6]. Шул уҡ ваҡытта, мосолмандарҙы иркенләп христиан диненә күсергә өндәү һәм хатта крепостной итеп алыу рөхсәт ителгән[6].
Волга буйы немецтары берләшмәһе, Рәсәйгә төрлө сәбәп менән килгәндәрҙең төрлө социаль төркөмдәренән, төрлө илдәрҙән һәм төбәктәрҙән килгән бер нисә төркөм һәм тулҡын күскенселәрҙең ҡушылыу һөҙөмтәһе булғанлыҡтан, Волга буйы немецтары тормошоноң бер төрлөлөгө тураһында әйтеп тороп та булмай. Рәсәйгә Екатерина II саҡырыуы буйынса йәшәргә килгән колонистарҙың төп төркөмдәре рим йолаһы лютерандары һәм католиктары булғвн. Шулай, волга буйы немецтарының буласаҡ биләмәһе үҙәгендә — Һарытауҙа — три четверти проживавших там немцев на конец XVIII быуат аҙағына унда йәшәгән немецтарҙың дүрттән өс өлөшө (ләкин 1774 йылда Крәҫтиән һуғышы баш күтәреүселәре талағандан һуң, бары тик 20 кеше генә тере ҡалған) протестант һәм бары тик дүрттән бер өлөшө генә — католик булған[7].
XIX быуат
үҙгәртергәXIX быуатта Волга буйы немецтары католик берләшмәһе менән ситуация байтаҡ ҡатмарлы булған. Рәсәйҙә момент появления колонист-католиктар килгән осорҙа уның территорияһында бер католик епискобы ла булмаған, ә империя хөкүмәте Волга буйының төрлө колонияларындағы католик динле 6 мең кешегә бер патер менән генә сикләнергә булған[8]. Динлеләрҙең лютеран сиркәүе идаралығындағы күп һанлы тәртипһеҙлектәр буйынса ризаһыҙлыҡтары властарҙың бөтә идара итеү системаһын үҙгәреүенә килтергән. 1810 йылда айырым орган — Сит ил диндәренең рухани эштәре буйынса Баш идаралығы булдырылған. Александр I батшаның 1819 йылдың 20 июль Бойороғо менән инжил-лютеран сиркәүендә Швециялағы, Даниялағы, Пруссиялағы кеүек вәкәләткә эйә епископ саны индерелгән: епископ барлыҡ протестант сиркәүҙәре һәм руханиҙары менән идара итә[8]. Бынан тыш, Петербургта, уға юстиц-коллегияның барса функциялары күсергә тейеш булған, инжил-лютеран Генераль консисторияһы барлыҡҡа килгән[8], ул 1819 йылдың 25 октябре монарх бойороғо менән Һарытауҙа булдырыла; ойошманың тулы атамаһы былай булған: протестант общиналары менән идара и итеү һәм күҙәтеү өсөн инжил-лютеран консисторияһы; уның функцияһына Һарытау, Астрахань, Воронеж, Тамбов, Рязань, Пенза, Сембер, Ҡаҙан, Ырымбур губерналары менән етәкселек итеү ингән, епископ һәм Һарытау суперинтенданты итеп дини тәғлимәт докторы Игнатий Аурелий Фесслер тәғәйенләнгән[8]. 1832 йылда рәсәй императоры Николай I рәсми рәүештә Рәсәй империяһы территорияһындағы лютеран сиркәүҙәре суперинтенденты итеп тәғәйенләнә. Ул фәҡәт дөйөм ойоштороу мәсьәләрен генә түгел, ләкин богослужение тртибенә үҙгәрештәр индереү, пастор санын алыуҙы ла, дини мәсьәләләрҙе лә хәл иткән.
XX быуат
үҙгәртергәКоммунистар 1920-1921 йылдарҙағы крәҫтиән ихтилалдарын баҫтырғандан һуң, христиан руханиҙарына рәсми властары яғынан аяуһыҙ репрессиялар ябырылған[9], шулай уҡ улар артынан килгән 1921—1922 йылғы сиркәү байлыҡтарын күпләп тартып алыуҙар реквизиции ябырылғандан һуң, сиркәү коммунистик режимға ҡарата нейтраль позиция алған һәм өлкәнең сәйәси тормошона ҡыҫылмау позицияһын алған. Баш сәйәси идаралык йәшерен донесениеһы тексына ярашлы,
|
өлкә буйынса лютеран һәм католик руханиҙары үҙҙәренең дини культтары һәм матди хәлдәрен яҡшыртыуҙан башҡа сиктәргә сыҡмайҙар[9]. | 
|
Волга буйы немецтары араһында партия һәм комсомол ойошмалары алып барған әүҙем атеистик пропаганда ғәмәлдә уңышҡа өлгәшмәгән[9]. Киреһенсә, халыҡ башына төшкән ҡайғы һөҙөмтәһе булараҡ берләшмәлә динилек көсәйеүе күҙәтелгән[9]. Атап әйткәндә, был динилек волга буйы немецтарының традицион диндәре[9]: лютеранлыҡ, католицизм йүнәлешендә үҫешмәгән, ә булған ағымдарҙың эсендәге сектантлыҡ («йырлаусы ағай-эне», «бейеүсе ағай-эне» һ. б. булараҡ барлыҡҡа килгән[9].).
Волга буйы немецтары АССР-ы
үҙгәртергәНигеҙ һалыныуы
үҙгәртергә
1918 йылдың 19 октябрендә РСФСР Халыҡ комиссарҙары СНК декреты менән Һарытау һәм Һамар губерналары территориялары өлөштәренән была образована первая в РСФСР-ҙа тәүге автономлы өлкә — административ үҙәге Һарытау ҡалаһында (1918 йылдың 19 октябренән 1919 йылдың майына саҡлы) булған Волга буйы немецтары АССР-ы (автономлы өлкәһе, шулай уҡ Волга буйы немецтарының хеҙмәт коммунаһы тип тә йөрөтөлгән), артабан Марксштадт ҡалаһы административ үҙәк булған (1919 йылдың майынан 4 июненә тиклем Екатериненштадт тип аталған). 1922 йылдың 24 июленә тиклем автономлы өлкәнең административ үҙәге автономияға 22 июндә ҡушылған Покровск ҡалаһына күскән (1931 йылда исеме Энгельс тип үҙгәртелгән).
Тормош-көнкүрештәре
үҙгәртергә
Немец ауылындағы коллективизация хәсрәтле эҙемтәләргә алып килгән[10]. Тарихсыларҙың баһаһына ярашлы, мғңләгән иң бай крәҫтиән хужалыҡары юҡ ителгән, хужалары атылған, ҡулға алынған, төрмәгә ултыртылған, һөргөнгә оҙатылған, йәки, иң ахырҙа, «кулактар» махсус ҡасабаларҙа дәүләт батрактарына әйләнгәндәр[10]. Яңы ғына барлыҡҡа килгән көсһөҙ колхоздар, бигерәк тә тәүге йылдарында, ауыл хужалығы етештереүендәге юғалтыуҙарын ҡапларлыҡ булмаған, бигерәк тә дәүләт, ауылдан аҙыҡ-түлекте һығып алырлыҡ уңайлы «һауын һыйырҙай» күреп, уларға нығынырға ирек бирмәгән[10].
Немецтар йәшәгән төбәктрҙә былай ҙа көсөргәнешле аҙыҡ-түлек ситуацияһын күтәрә алмаҫлыҡ әҙерләүҙәр күләме киҫкен рәүештә аяҡтан йыҡҡан[10]. Дәүләт ауылдағы хәлдең үҙгәреүен иҫәпкә алмаған һәм икмәк һәм башҡа аҙыҡ-түлек әҙерләүҙең нормаһын үҙгәртмәгән[10]. Крәҫтиәндәрҙең үҙҙәренә ҡалған аҙыҡ-түлек көндән-көн аҙая барған. Немец ауылдарына аслыҡ янаған, иң ярлы хужалыҡтарҙа аслыҡтан интеккәндәр йә теләнселәргә сығып киткәндәр[11].
Колхоз хужалыҡтарында хаос хөкөм һөргән[10]. Колхозсылар үҙ хәлдәрен үҙҙәре хәл итә алмаған, улар өҫтән төшкән күрһәтмәләрҙе генә үтәргә тейеш булған[10]. Ирекле крәҫтиән хеҙмәте ялланыусыларҙың хеҙмәт повинносына әүерелгән[10]. Всё это усугублялось постоянными злоупотреблениями на местах, вопиющим насилием и беззаконием[10].
1931—1933 йылдарҙағы аслыҡ
үҙгәртергә
1931—1932 йй. ҡышында Покровский, Фёдоровский, Марксштадтский, Краснокутский һ. б. кантондрының күп ауылдарында, бөтә булған иген уңышы дәүләткә тапшырылғанлыҡтан, аслыҡ башлана[10]. Волга буйы немецтары АССР-ы Баш сәйәси идаралығы органдары өлкә комитетҡа ауылдарҙа кешеләрҙең шешенеү, үтә ныҡ ябығыу, ташландыҡ аш ҡалдыҡтарын, үлгән ирле хайуандар мәйеттәрен ашау осраҡтары тураһында еткергәндәр[10]. Үҙ сиратында, Волга буйы немецтары Республикаһы ВКП(б) өлкә комитеты Мәскәүгә түбәндәгене еткергән
|
|
хәҙерге ваҡытта республика буйынса бөтә кантондарҙа ла тиерлек аҙыҡ-түлек менән ғүмерҙә булмаған ҡырҡыу ҡыйынлыҡтар арҡаһында киҫкен сәйәси ҡараш формалаша[10]. |
|
Аслыҡҡа бәйле ҡайһы бер ауылдарҙа төрлө планлы крәҫтиән сығыштары күҙәтелгән. Ҡайһы бер ауылдарҙа халыҡ түбәндәге йөкмәткеле «Совет власын тәбрикләйбеҙ, ас халыҡҡа икмәк менән ярҙамдан баш тартмауығыҙҙы һорайбыҙ» тигән транспаранттар менән сыҡҡан, башҡа колхозсылар аҙыҡ-түлек ылауҙарына һөжүм иткән; келәт йоҙаҡтарын ватып, үҙ белдектәренә икмәк алып сығыу осраҡтары булған[10][12]. Шулай уҡ күп урындарҙа протест күрһәтеү ысулы булараҡ эшкә сығыуҙан баш тартҡандар[10][13]. Волга буйы немецтары АССР-ының бик күп ауылдарында был осорҙа Баш сәйәси идаралыҡтың йәшерен ялыусылары «антисовет баш күтәреүселәргә хас һөйләшеүҙәр» тип еткергәндәр[10].
1932 йылдың йәйенә аслыҡ Немец республикаһының ҡалаларында һәм күпселек ауылдарында үҙен һиҙҙергән. Аслыҡтан ҡотолорға теләгән халыҡ яландарҙағы өлгөрөп етмәгән ашлыҡты ташый башлаған хатта.[10]. Был процесс бөтә СССР-ға хас булғанлыҡтан[10], 1932 йылдың 7 авгусында хөкүмәт халыҡта «биш башаҡ тураһындағы закон» тигән атама менән билдәлелек алған йәмәғәт тәртибен һаҡлау буйынса махсус закон ҡабул иткән, был закон икмәкте хатта аҙ күләмдә урлау өсөн дә атыу кеүек үлем язаһы ҡулланыуҙы раҫлаған. Был закон нигеҙендә, архив документтарына ярашлы, Волга буйы немецтары Республикаһында 7 августан 1 декабргә тиклем 474 кеше, шулар араһынан — 32 кеше атылырға, 325 кеше - 10 йылға иркенән мәхрүм ителеүгә хөкөм ителгән[10]. Хөкөм ителгәндәрҙең күпселге, ас балаларын ашатыу маҡсатында, яландарҙан ашлыҡ урлаған ҡатын-ҡыҙ булған[10].
1932 йылдың көҙөндә сираттағы иген әҙерләү планы буйынса Немецтар Республикаһынан игендең күп өлөшө тағы сығарылған, колхозсыларға ғәмәлдә тәғәм ризыҡ та ҡалмаған. Волга буйы немецтары Республикаһы ВКП(б) өлкә комитетының икенсе секретары А. Павлов, 1932 йылдың көҙөндә партия өлкә комитеты пленумындағы сығышында асыҡтан-асыҡ былай тигән:
|
|
Колхоздарҙа килем бүлеү былай булды: колхозсылар ҡулына беҙ иген бирмәнек, ә уны йәмәғәт туҡланыуына иҫәпләнек, һәм, ысынбарлыҡта, колхозда ашалып бөткән икмәк кенә иҫәпләнде…[10] |
|
Был раҫлау признание үҙенән-үҙе 1932—1933 йй. ҡышында СССР крәҫтиәндәренең йәшәрлек сараһы йәки мөмкинлеге ҡалмағанын күрһәтә[10], йәғни аңлы рәүештә астан үлерлек хәлгә дусар ителә[10].
Халыҡтың аслыҡтан үлеүе ысынында сәйәси төҫкә эйә булған. Тәү сиратта, алдан уйланылған ҡара ниәт менән йәшәрлек сырсаһыҙ ҡалған элекке хосуси милекселәр, репрессияланыусыларҙың ғаиләләре, йәғни «совет власы дошмандары» һәләк булған[10]. Әммә режимға лояллек һаҡлаған «хеҙмәт ударниктарының» да үлеме етәкселектең бөтә кимәлдәрҙә лә ситуацияны контролдә тота алмаҫлыҡ дәрәжәгә етеүе, аслыҡтың киң йәйелеүе, хаҡында һөйләй[10]. Элегерәк осылки от высланных ранее в Ҡаҙағстанға һәм Себергә оҙатылған «кулак» туғандары һалған аҙыҡ-түлек посылкалары һәм аҡсалата ярҙам күсереүҙәре адресаттарға килеп етмәгән[10] сөнки Баш сәйәси идаралыҡ бүлеге «синфи дошман элементтар»ҙан ярҙам алыуҙы тыйған[10]. 1933 йыл башында ас ҡаты-ҡыҙҙың һәм балаларҙың иген тейәлгән вагондарҙы абордажға алырға маташыу осраҡтары йышыраҡ ҡабатланған; ҡағиҙә булараҡ бындай прецеденттар милиция нарядтары һәм ОГПУ отрядтары тарафынан аяуһыҙ баҫтырылған[10]. , 1933 йылда аслыҡ иң ҡыҙған мәлдә Волга буйы немецтары Республикаһы иген һәм башҡа аҙыҡ-түлек экспортлау планын үтәргә тейеш булған[10]. Шул йылда республиканан бер нисә мең тонна иген, 29,6 т. бекон, 40,2 т. аҡ май, 2,7 вагон ҡош-ҡорт түшкәһе, 71 т. ҡара ҡарағат һ. б. экспортланған[10].
Өйрәнелгән урындарынан, колхоздарҙан ҡалаларға, төҙөлөштәргә ҡасып китеү аслыҡтан ҡотолоуҙың берҙән-бер юлы булған. Крәҫтиәндәрҙең ауылдан ҡасып китеүе 1930 йылда башлана, һәм артабанғы йылдарҙа тағы көсәйгән, ә 1933 йылда 100 меңдән артыҡ кеше тәшкил иткән[10].
Түбәндә килтерелгән таблицала Волга буйы немецтары Республикаһында коллективизация һәм 1931—1933 йй. аслыҡ йылдарында халыҡ (кеше) үлеме осрағы бирелгән[10].
| Йылдар | 1925/28 | 1929 | 1930 | 1931 | 1932 | 1933 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Вафат булыусылар һаны | 12365 | 14606 | 16777 | 14055 | 20152 | 50139 |
Күрһәтелгән мәғлүмәт аша Яңы Иҡтисади Сәйәсәт йылдары тамамланыуға һәм етди йәмғиәти кире үҙгәрештәр алып килгән коллективизация йәйелдерелгән йылдарҙа, бигерәк тә 1933 йылда, халыҡтың өҙлөкһөҙ ҡырылыуына килтергән. Йыш ҡына каннибализм, каннибализм маҡсатында үҙҙәренең сабыйҙарын үлтереү осраҡтары һ. б. күҙәтелгән.
1933 й. сентябренән иген тапшырыу (1932 й. менән сағыштырғанда байтаҡ кәметелгән) планын, бөтә төр бурыстарын үтәгән, орлоҡҡа ҡалдырыу, страховой һәм фураж фонды булдырған колхоздарға ғына артып ҡалған игенде колхозсыларға бүлеп бирергә рөхсәт ителгән[10]. Шулай уҡ иптәш Сталиндың
колхоздар большевистик булырға, ә колхозсылар мул тормошта йәшәргә тейеш тигән күрһәтмәһен үтәргә
[10]колхозсылар араһында килемде бүлеү күмәк халыҡтың тантанаһы итеп үткәрергә кәрәк булған[10]
1933 йылдың көҙөндә Волга буйы немецтары Республикаһы һәм башҡа төбәктәрҙәге немец райондары икмәк әҙерләүҙең яңы системаһы буйынса дәүләт планын бер ҡасан да булмағанса иртә үтәгән; партия органдарына крәҫтиән ғаиләләрен икмәк һәм фураж менән мотлаҡ тәьмин итеү күрһәтмәһе бирелгән [10]. Шул уҡ ваҡытта урындағы властарҙың өҫтәмә фондтар булдырыуы һәм иген етештереү буйынса юғары пландар ҡабул итеүе кеүек үҙешмәкәрлеге ҡәтғи тыйылған[10]. 1933 й. ноябрь — декабрендә илдең партия-совет етәкселеге Волга буйы немецтары Республикаһының күп кантондарына[14] хәлһеҙләнгән мал-тыуарҙарн ашатыу өсөн фураж бүленгән, һәм был 1933—1934 йй. ҡышҡы айҙарында мал башының ниндәйҙер кимәлдә һаҡланып ҡалыуына килтергән[10].
Алда илдәләнгән бөтә саралар ҙа немецтар йәшәгән ерҙәрҙә аслыҡтың кире тәьҫирен яйлап еңергә булышлыҡ иткән[10]. Шулай, архив мәғлүмәттәренә ярашлы, Волга буйы немецтары Республикаһында 1933 йылдың ноябренә вафат булыусылар һаны арыу йәшәгән йылдар күрһәткесенә тиклем кәмегән, ә былтырғы, 1932 йылдың октябрендәге, күрһәткес 1,5 тапҡырға яҡын артвҡ булған[10]. Әммә былар барыһы ла ҡуллаыу кимәленең түбән булыуы менән билдәләнгән; СССР-ҙа йәшәгән немец халҡының (шулай уҡ башҡа халыҡтарҙың да) туйғансы ашай алмауы байтаҡ йылдарға һуҙылған[10].
1930-сы йылдарҙағы репрессиялар
үҙгәртергәСССР һәм Германия араһында мөнәсәбәттәр насарайыу арҡаһында совет немецтарына ла ҡараш насарая барған. 1935—1936 йылдарҙа ике йөҙҙән артыҡ немецты Украинаның сиккә яҡын зоналарынан Ҡаҙағстанға күсергәндәр[15][16]. 1937—1938 йылдарҙа СССР Эске эштәр халыҡ комиссариаты НКВД «немец операция»һын ойошторған. Согласно приказу народного комиссара внутренних дел СССР № 00439 от 25 июля 1937 года, все немцы, работавшие на предприятиях оборонной промышленности (или имеющих оборонные цеха) должны были быть арестованы. С 30 июля начались аресты и увольнения, а с осени 1937 началась массовая операция. С наибольшей силой она затронула приграничные зоны и окружение столичных городов; сама АССР пострадала непропорционально слабо. Согласно директиве наркома обороны СССР 200ш все немцы, в числе представителей всех национальностей, не входящих в состав Советского Союза, были уволены из армии (часть впоследствии восстановлена)[17]. В конце 1930-х гг. за пределами АССР НП были закрыты все национально-территориальные образования — немецкие национальные сельсоветы и районы, а школы с преподаванием на родном немецком языке переведены на русский.
Волга буйы немецтарын депортациялау
үҙгәртергәПосле издания Указа Президиума Верховного Совета СССР «О переселении немцев, проживающих в районах Поволжья» от 28 августа 1941 года была ликвидирована Автономная Республика немцев Поволжья и произведена тотальная депортация немцев из АССР. Для этой цели заранее (по воспоминаниям жителей АССР НП, ещё 26 августа) на территорию АССР НП были введены войска НКВД. Немцам было отдано распоряжение в течение 24 часов подготовиться к переселению и с ограниченным количеством своего имущества прибыть в пункты сбора. Немецкие жители республики были вывезены в отдалённые районы Сибири, Казахстана и Средней Азии. Согласно этому указу в сентябре-октябре 1941 г. было депортировано 446 480[18] советских немцев (по другим данным 438 280[19]). В сентябре 1941 года многие военнообязанные лица немецкой национальности были отправлены с фронта в тыловые части. В последующие месяцы депортация коснулась почти всего немецкого населения, проживающего на территории Европейской России и Закавказья, не занятых вермахтом[20][21]. Переселение немцев производилось постепенно и завершилось к маю 1942 года. Всего в годы войны было переселено до 950 тыс. немцев[22]. 367 000 немцев было депортировано на восток (на сборы отводилось два дня): в республику Коми, на Урал, в Казахстан, Сибирь и на Алтай.
1979 йылда автономия булдырырға маташыу
үҙгәртергәВ июне 1979 года возникло предложение о создании новой Автономной немецкой Республики в Казахстане, со столицей в городе Ерментау. Целью данного предложения властям было поднятие вопроса о текущих условиях существования поволжских немцев. На тот момент, в Казахстане проживало примерно 936 тысяч этнических немцев, и они были третьей по величине этнической группой в республике, после казахов и русских. 16 июня 1979 года в Целинограде на улицы вышла демонстрация протеста против данного предложения. Как результат данных протестов, боясь негативной реакции этнического большинства республики, а также опасаясь создания прецедента (также на тот момент существовала возможность возникновения таких же тенденций в среде уйгуров), ЦК КПСС отклонил предложение о создании автономии немцев Поволжья в Казахстане.
Хәҙерге ситуация
үҙгәртергә
Поволжские немцы не сумели возвратиться в регион Поволжья в том количестве, в каком их забрала оттуда советская власть. Им не было позволено селиться там в течение десятилетий. После войны многие поволжские немцы остались жить в том регионе, куда их распределило НКВД в момент депортации — Урал, Сибирь, Казахстан (178400 человек на 2009 год — 1,07 %[23] от всего населения современного Казахстана — самоопределяются как немцы), Киргизия и Узбекистан (примерно 16 тысяч — 0,064 % от населения страны). После длительного периода гонений, немцы восстановили свою жизнь в местах нового проживания, их количество там возрастало естественным образом, и им удалось сохранить свою уникальную культурную аутентичность, свои культурные традиции. Десятилетия после войны, некоторые из них всё чаще поднимали вопрос относительно переселения обратно, туда, где ранее существовала Автономия немцев Поволжья. Однако на местах бывшего проживания сами переселенцы встречали жёсткий отпор со стороны населения, вселённого в их старые дома тем же сталинским режимом в тот же момент и занимавшего их родные земли.
СССР-ҙың тарҡалыуы һәм миграция
үҙгәртергәС конца 1980-х годов и падения коммунистического режима в СССР, некоторые этнические немцы в малом количестве (относительно всего населения города) вернулись в город Энгельс, но значительно большее их число эмигрировало в Германию. Уезжавшее большинство пользовалось немецким законом о возвращении — законодательным документом, дающим возможность получения немедленного гражданства Германии тем, кто бы сумел доказать свой статус беженца или репатрианта с немецкими национальными корнями или же является потомком такового гражданина какой-либо страны. Данное переселение происходило невзирая на тот факт, что многие поволжские немцы к тому времени уже очень плохо говорили по-немецки или совсем не владели языком.
В Октябре 1991 года состоялся ранее неоднократно перенесённый властями I Съезд немцев СССР, на который возлагались надежды о разрешении вопроса переселения немцев обратно в Поволжье, а также о компенсациях пересленцам пострадавшим в ходе депортации, однако фактически у делегатов съезда не было никаких возможностей решить возникшие проблемы.[24] Символичным «итогом» форума стало подписание в Ноябре того же года между Колем и Ельциным формального заявления о взаимной поддержке расселённых по советскому союзу немцев и непрепятствии им в выезде из страны. Сам Ельцин на създе не присутствовал[25]
С момента получения независимости прибалтийскими государствами многие этнические российские немцы начали возвращаться для постоянного проживания в Калининградскую область (бывшую часть Восточной Пруссии); таковой процесс получил особенно широкое распространение среди поволжских немцев из сибирских частей России и из Казахстана. Данное движение только возросло после того, как Германия приостановила широкую практику предоставления права свободного возвращения и получения гражданства лицам немецкой национальности из стран бывшего Советского Союза. На момент всероссийской переписи 2002 года на территории Калининградской области проживало 8 340 немцев, что представляет собой 0,87 % всего населения области.
К концу 1990-х годов Германия усложнила процесс предоставления гражданства потомкам этнических немцев, особенно тем из них, кто не говорит на поволжском диалекте немецкого языка. Определённое количество немецких семей, иммигрировавших в Германию ранее, переехало в ряд других мест, как, например, в канадскую провинцию Манитоба (город Штайнбах), где в настоящий момент образован крупнейший в мире ареал проживания этнических немцев-меннонитов[26].
По переписи населения СССР 1989 года в СССР проживало 2 038 603 немцев, в том числе — 842 295 человек в РСФСР и 957 518 в Казахской ССР[27].
Согласно Всероссийской переписи населения 2002 года, в России проживало 597 212 немцев[28].
По Всероссийской переписи населения 2010 года, в России проживало 394 138 немцев и четыре немца-меннонита[29].
Ғөрөф-ғәҙәттәре
үҙгәртергәК примечательным обычаям поволжских немцев относится т. н. «венчание покойников» (нем. Totenhochzeit). Особенность этого погребального обряда заключалась в том, что умершие младенцы и девушки считались будущими ангелами, «невестами Господа», поэтому их хоронили в свадебных нарядах. Подобные церемонии считались торжественными и лишёнными траурного антуража[30]Ҡалып:Проверить авторитетность. Мертвецов хоронили разутыми и порицалось открытое выражение скорби[31].
Помимо общехристианских праздников поволжские немцы как и прочие немцы отмечали в октябре Праздник урожая. На Пасху, считалось, детям приносит сладости пасхальный заяц[32].
Рождество праздновали более религиозные люди. В доме украшали ёлку и проводили богослужения, где кроме чтения библии и проповеди в этот вечер (24 декабря) читали стихи в виде вопросов и ответов связанных с Рождеством Христовым. Детям дарили сладости и фрукты за прочтение стишка.
Волга буйы немецтарының аш-һыуы
үҙгәртергәК числу особенностей кухни поволжских немцев называют куриный суп с лапшой, клёцки, шницель, картофельное пюре, колбасы. Из десертов популярен штрудель или сладкие гренки[33] с кофе (или его имитацией)[34]. По праздникам часто готовили гуся с тушенной капустой[35].
Волга буйы немецтарының кейеме
үҙгәртергәТрадиционной женской одеждой поволжских немцев была белая рубаха, синяя юбка, передник-фартук, шнурованный лиф-корсаж и чепец. Мужская одежда состояла из белой рубахи с отложным воротником, жилета, узких брюк по колено, куртки (синий полукафтан) и башмаков с пряжкой (или сапогов). На голове — чёрная широкополая шляпа[36] или картуз[37].
Фильмографияһы
үҙгәртергәӘҙәбиәт
үҙгәртергә- Герман, Аркадий Адольфович. Немецкая автономия на Волге. 1918-1941. — 2-е, исправленное и дополненное. — М.: BiZ Bibliothek (ЗАО «МСНК-Пресс»), 2007. — 576 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-98355-030-8.
- Традиционная культура и конфессиональность поволжских немцев // «Старая Сарепта» и народы Поволжья в истории России (Материалы конференции II Сарептских встреч). Сборник тезисов. — Волгоград: ВолГУ, 1997.
- Клаус А. А. Наши колонии. Опыты и материалы по истории и статистике иностранной колонизации в России. — Выпуск I. — СПб.: Типография В.В. Нусвальта, 1869. — 516 с.
- Зиннер П. И. Немцы Нижнего Поволжья. Выдающиеся деятели из колоний Поволжья. — Саратов, 1925.
- Томан И. Б. Из истории общеобразовательной школы АССР Немцев Поволжья // Школа и мир культуры этносов. Вып.2. М., 1995.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ ПСЗРИ. Т. XVI. № 11720
- ↑ ПСЗРИ. Т. XVI. № 11880
- ↑ ПСЗРИ. Т. XVII. Примечание к № 12630.
- ↑ 4,0 4,1 Герман А. А., Плеве И. Р. Немцы Поволжья: Краткий исторический очерк. — Саратов: Изд-во Сарат. ун-та, 2002. С.15
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Герман А. А., Иларионова Т. С., Плеве И. Р. 3.3. Развитие немецких колоний в Поволжье // История немцев России: Учебное пособие = Geschichte Der Deutschen In Russland. Ein Lehrbuch / Иларионова Т. С. — М.: МНСК-Пресс, 2007. — С. 107—111. — 544 с. — (BIZ-Bibliothek). — 3000 экз. — ISBN 5-98355-016-0.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Герман А. А., Иларионова Т. С., Плеве И. Р. 2.1. Манифесты 1762 и 1763 гг. - основа правовой базы колонизацинной политики России во второй половине XVIII века. // История немцев России: Учебное пособие = Geschichte Der Deutschen In Russland. Ein Lehrbuch / Иларионова Т. С. — М.: МНСК-Пресс, 2007. — С. 32. — 544 с. — (BIZ-Bibliothek). — 3000 экз. — ISBN 5-98355-016-0.
- ↑ Герман А. А., Иларионова Т. С., Плеве И. Р. 2.6. Городские немцы в царствование Екатерины II // История немцев России: Учебное пособие = Geschichte Der Deutschen In Russland. Ein Lehrbuch / Иларионова Т. С. — М.: МНСК-Пресс, 2007. — С. 86. — 544 с. — (BIZ-Bibliothek). — 3000 экз. — ISBN 5-98355-016-0.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Герман А. А., Иларионова Т. С., Плеве И. Р. 3.3. Развитие немецких колоний в Поволжье // История немцев России: Учебное пособие = Geschichte Der Deutschen In Russland. Ein Lehrbuch / Иларионова Т. С. — М.: МНСК-Пресс, 2007. — С. 114—115. — 544 с. — (BIZ-Bibliothek). — 3000 экз. — ISBN 5-98355-016-0.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Герман А. А., Иларионова Т. С., Плеве И. Р. 5.6. Область немцев Поволжья в 1918 - 1922 гг. // История немцев России: Учебное пособие = Geschichte Der Deutschen In Russland. Ein Lehrbuch / Иларионова Т. С. — М.: МНСК-Пресс, 2007. — С. 286. — 544 с. — (BIZ-Bibliothek). — 3000 экз. — ISBN 5-98355-016-0.
- ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15 10,16 10,17 10,18 10,19 10,20 10,21 10,22 10,23 10,24 10,25 10,26 10,27 10,28 10,29 10,30 10,31 10,32 10,33 10,34 10,35 10,36 10,37 10,38 10,39 Герман А. А., Иларионова Т. С., Плеве И. Р. 7.3. Последствия коллективизации. Голод 1932 – 1933 гг. // История немцев России: Учебное пособие = Geschichte Der Deutschen In Russland. Ein Lehrbuch / Иларионова Т. С. — М.: МНСК-Пресс, 2007. — С. 357—364. — 544 с. — (BIZ-Bibliothek). — 3000 экз. — ISBN 5-98355-016-0.
- ↑ см. текст: Докладной записки от 1 января 1932 г. от ГПУ АССР НП ответственному секретарю обкома ВКП(б) «О политическом состоянии АССР немцев Поволжья»
- ↑ (сёла Деллер, Александрге, Штразендорф, Орловское и многие другие)
- ↑ (с. Фёдоровка, Зихельберг и др.)
- ↑ шулай уҡ Украинаның, Ҡырымдың һәм Төньяҡ Кавказдың немец райондарына
- ↑ Полян П. М. Не по своей воле… История и география принудительных миграций в СССР.Принудительные миграции до начала второй мировой войны (1919—1939)
- ↑ Бугай Н. Ф. Депортация народов
- ↑ Охотин Н. Г., Рогинский А. Б. Из истории «немецкой операции» НКВД 1937—1938 гг.
- ↑ Иосиф Сталин — Лаврентию Берии: «Их надо депортировать…»: док-ты, факты, коммент. / Вступ. ст., сост., послесл. д-ра ист. наук, проф. Н. Ф. Бугая. — М.,1992. С. 37
- ↑ Бруль В. И. Депортированные народы в Сибири (1935—1965 гг.). Сравнительный анализ // Наказанный народ: репрессии против российских немцев. — М.: Звенья, 1999. — С. 101.
- ↑ Полян П. М. Не по своей воле… История и география принудительных миграций в СССР. Принудительные миграции в годы второй мировой войны и после её окончания (1939—1953)
- ↑ Чебыкина Т. Депортация немецкого населения из европейской части СССР в Западную Сибирь (1941—1945 гг.). memo.ru. Дата обращения: 30 август 2011. Архивировано 20 февраль 2012 года.
- ↑ Земсков В. Н. Спецпоселенцы в СССР, 1930—1960. М.: Наука, 2005, с. 94
- ↑ The Results Of The National Population Census in 2009 (ингл.). The Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan (2010). Дата обращения: 30 август 2011. Архивировано 20 февраль 2012 года. 2012 йыл 25 апрель архивланған.
- ↑ Глава 10. НЕМЦЫ В НОВОЙ РОССИИ - История немцев России. www.geschichte.rusdeutsch.ru. Дата обращения: 4 апрель 2018.
- ↑ 10.4. Из совместного заявления Президента РСФСР Б.Ельцина и канцлера ФРГ Г.Коля, подписанного в Бонне 21 ноября 1991 г. - История немцев России. www.geschichte.rusdeutsch.ru. Дата обращения: 4 апрель 2018.
- ↑ Winnipeg City. Ethnocultural Portrait of Canada Highlight Tables, 2006 Census. Statistics Canada. Дата обращения: 28 декабрь 2009. Архивировано 20 февраль 2012 года. 2012 йыл 14 ғинуар архивланған.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Распределение городского и сельского населения республик СССР по полу и национальности
- ↑ 1. Национальный состав населения (xls). Том 4 - «Национальный состав и владение языками, гражданство». // Всероссийская перепись населения 2002 года. Федеральная служба государственной статистики (2004). Дата обращения: 30 август 2011. Архивировано 4 февраль 2012 года. 2020 йыл 9 ғинуар архивланған.
- ↑ 1. Национальный состав населения (xls). Том 4 - «Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство». // Всероссийская перепись населения 2010 года. Федеральная служба государственной статистики (2004). Дата обращения: 5 июль 2014. 2013 йыл 20 июнь архивланған.
- ↑ Траурные церемонии у немцев России и Пoволжья
- ↑ Похоронная обрядность 2013 йыл 19 октябрь архивланған.Ҡалып:Мёртвая ссылка
- ↑ Лютеранские праздники у немцев в России 2013 йыл 20 октябрь архивланған.Ҡалып:Мёртвая ссылка
- ↑ Кухня российских немцев
- ↑ Кухня российских немцев сто лет назад{{подст:не АИ}}
- ↑ Немцы
- ↑ Эволюция костюма. Как менялся костюм первых немецких переселенцев на Руси?
- ↑ Национальные костюмы и одежда немцев 2013 йыл 20 октябрь архивланған.
Һылтанмалар
үҙгәртергә
|
Волга буйы немецтары Викимилектә |
|---|
- «Geschichte Der Wolgadeutschen» — научно-популярный исторический сайт (рус.)
- The Center for Volga German Studies at Concordia University 2008 йыл 3 сентябрь архивланған. (инг.)
- Germans from Russia Heritage Society (инг.)
- Volga Germans (инг.)
- American Historical Society of Germans from Russia 2020 йыл 11 май архивланған. (инг.)
- Germans from Russia Heritage Collection North Dakota State University (инг.)
- German Memories — Volga Germans Migration Towards Americas (инг.)
- Герман А.А. Трудовая коммуна (рус.) // Волга : литературный журнал. — Саратов, 1989. — № 10. Архивировано из первоисточника 16 июнь 2013.
| Волга буйы немецтары | |
| Туған тел | урыҫ теле, Немец теле, Гессенский диалект[d], Пфальцский диалект[d], Немецко-платский диалект[d] һәм Швабский диалект[d] |
|---|---|
| Дәүләт |
Рәсәй Германия Ҡаҙағстан Аргентина Америка Ҡушма Штаттары |
| Волга буйы немецтары Викимилектә | |
Волга буйы немецтары (шулай уҡ волга буйы немецтары, үҙатамаһы Wolgakolonisten, Wolgadeutsche) — башлыса Екатерина II манифесы нигеҙендә 1760-се йылдарҙа Түбәнге Волга буйында таралып ултырған һәм 1941 йылға тиклем шунда йәшәгән герман дәүләттәре күскенселәре тоҡомдарынан XX быуат башына Рәсәйҙә формалашҡан халыҡтарҙың береһе. Һуң 1917 йылғы Октябрь революцияһынан һуң территориаль автономия ала — Волга буйы немецтары АССР-ы. 1941 йылда Себергә һәм Ҡаҙағстанға СССР немецтары депортациялана. Немецтарҙы депортациялау милли телен һәм мәҙәниәтен емергән, һыу ҡала халҡы менән СССР-ҙың башҡа халҡы менән ассимиляцияһын тиҙләткән. Депортация эҙемтәләре Германияға күсенеү хәрәкәте барлыҡҡа килеүгә сәбәп булған, 1990-сы йылдарға ул айырыуса көсәйгән.
Волга буйы немецтарының этник тамырҙары әлеге ваҡытта, башлыса, Рәсәй, Германия, Ҡаҙағстан, АҠШ, Канада һәм Аргентина.территорияһында йәшәй.
Күсенеүе
үҙгәртергәЕкатерина II манифесы
үҙгәртергә1762 йылдың 4 декабрендә Екатерина II «Сит ил кешеләренә Рәсәйгә килеп йәшәргә һәм сит илгә ҡасҡан кешеләрҙең ҡайтып ирекле йәшәүенә рөхсәт биреү тураһында» манифесына ҡул ҡуя[1]. Был документтың органик дауамы булып 1763 йылдың 22 июлендә сыҡҡан «Рәсәйгә күсеп килеүсе бөтә сит ил кешеләренә төрлө губерналарҙа йәшәү рөхсәте, уларҙың хоҡуҡтары һәм льготалары тураһында» манифесы тора[2].
Манифест шарттары буйынса, колонистар сифатында Рәсәйгә килергә теләүселәрҙең, юл сығымдарына аҡсаһы булмаған осраҡта, урыҫ дипломаттарына йәки уларҙың резиденттарына мөрәжәғәт итергә кәрәк булған, һәм улар, колонистарҙы аҡса менән тәьмин итеп, оҙатырға тейеш булған.
Рәсәйгә килгән күскенселәр төрлө мөҙҙәткә «төрлө һалымдан һәм мәшәҡәттән» азат ителгән. Атап әйткәндә, исемлектә нигеҙләнеү өсөн ирекле тип билдәләнгән ерҙәргә колониялары менән урынлашҡан сит ил кешеләре 30 йылға һалымдан азат ителгән. 1763 йылғы Манифест йорт төҙөү, беренсе уңыш алғанға саҡлы аҙыҡ-түлек, мал, ауыл хужалығы инвентары һәм һөнәрселек ҡоралдары һатып алырға ун йылға процентһыҙ вәғәҙә иткән. Бынан тыш, колонияларҙа дәүләт чиновниктары яғынан биләмәләрҙең эске тормошон ҡороуға ҡыҫылыу тыйылған һәм тулы үҙидара рөхсәт ителгән.
Сит ил кешеләренең килеү, урынлашыу, таралып ултыртыу процестары менән идара итеү эшмәкәрлеге Санкт-Петербург Коллегияһы вәкәләтлегенә «Сит ил кешеләрен ҡурсалау канцелярияһы» ҡараған. Канцелярия Президенты итеп генерал-адъютант һәм камергер граф Орлов Григорий Григорьевич тәғәйенләнгән. Һуңынан Һарытауҙа Сит ил күкенселәренең Һарытау контораһы булдырылған[3], һәм ул үҙ эшмәкәрлеге менән туранан-тура Санкт-Петербургтағы Сит ил кешеләрен ҡурсалау Канцелярияһына буйһонған.
Колонистарҙы Рәсәйгә вербовка менән алып килеү
үҙгәртергәМанифестар төрлө телдәрҙә айырым дана йә гәзиттә баҫылып таратылған. Рәсәй властары телдән агитация алып барыу маҡсатында, Ульмда һәм Майндағы Франкфуртта комиссарҙар вазифаһы булдырылған. Улар колонистарҙы йыйып, Любекка оҙатырға тейеш булған. Бынан тыш, Рәсәйгә колонистарҙы вербовкалау һәм оҙатыу менән туранан-тура Ҡурсалау канцелярияһы менән килешеү төҙөгән шәхси эшҡыуарҙар ҙа (ул саҡтағы терминология буйынса — саҡырыусылар) шөғөлләнгәндәр. Улар колонистар йыйыу, Рәсәйҙә хосуси ауылдар ойоштороу, улар менән идара итеү һәм килемдең күпмелер өлөшөн үҙ файҙаһына алыу хоҡуғына эйә булған.
Барлығы 1763 йылдан алып 1766 йылға саҡлы Рәсәйгә 30 меңдән артыҡ кеше күсерелгән. Саҡырыусылар, агитация ярҙамында, Рәсәйгә 14960 кеше ебәреүгә өлгәшкән, был Рәсәйгә килеүсе колонистарҙың дөйөм һанының яртыһын, йәки Һарытау районында урынлашҡандарҙың 56 %-ын тәшкил иткән[4].
Рәсәйгә 1763 йылда килгән колонистар Петербургтың үҙендә урынлашҡан, һуңғараҡ уларҙы баш ҡала янында, Ораниенбаум (хәҙер Ломоносов) ҡалаһында ҡалдырырға ҡарар иткән. Улар бында уртаса 1-2 ай йәшәгән. Ораниенбаумда колонистарҙы рәсәй закондары һәм традициялары менән таныштырғандар, ә һуңынан улар урыҫ тәхетенә тоғролоҡҡа ант иткәндәр, ант тексын граф Орлов 1763 йылдың 3 авгусында раҫлаған.
Волга буйына күсереү һәм беренсе колониялар булдырыу
үҙгәртергәСанкт-Петербургтан һәм Ораниенбаумдан Волга буйына күсереү нигеҙҙә йылға транспорты менән тормошҡа ашырылған һәм бер нисә айға һуҙылған. Юл колонистар өсөн ҙур һынауға әйләнгән. Һарытау районына йәшәргә оҙатылған 26676 кешенән юлда 3293 колонист үлгән, был дөйөм һандың 12,5 %-ҡа яҡынын тәшкил иткән[4]. Ҡайһы бер әҙерлек эштәренән һуң, ауылдар төҙөргә ерҙәр билдәләнгән һәм 1764 йылдан алып 1773 йылға саҡлы һарытау Волга буйында 105 колония ҡалҡып сыҡҡан, шуларҙан тәүгеһе 1764 йылдың 29 июнендә нигеҙләнгән Түбәнге Добринка (хәҙерге Камышинский районы) булған. Дәүләт 42 колонияға, 63 — саҡырыусылар нигеҙ һалған. 1768 йылдың 26 февралендә сыҡҡан Хөкүмәт Бойороғо менән колонияларға, Волгала немец автономияһы барлыҡҡа килгәнгә тиклем, рәсми рәүештә документтарҙа ҡулланылған урыҫ атамалары (ҡайһы бер иҫкәрмәләр менән) ҡушылған.
XVIII—XIX быуаттар
үҙгәртергәВолга буйы немецтарының хужалыҡ үҫеше
үҙгәртергәРәсәйгә Көнбайыш илдәренән колонистар килтереүҙең иң төп буоысарының береһе булып ер эшкәртеүҙе үҫтереү торған. Немец күскенселәре был бурысты үтәргә тейеш булған. Колонистар үҙҙәре менән тыуған илдәренән Рәсәйҙә бөтөнләй ҡулланылмаған тиерлек һабан, салғы, ағас һуҡҡыс килтергән, ер эшкәрткәндә өс баҫыулы сәсеү әйләнешен ҡулланғандар. Рәсәйҙә башлыса арыш һәм аҙ һанда бойҙай етештерелгән. Колонистар ауыл хужалығы культураларын байтаҡҡа киңәйткән. Улар белотурка, картуф сәскән, етен, тарма майҙанын ҙурайтҡан, тәмәке һ. б. культуралар үҫтергән. Әммә Рәсәй Көньяғына килеп урынлашҡан шул уҡ немец колонистарынан айырмалы, волга буйы немецтары дөйөм урыҫ ер эшкәртеү культураһын камиллаштырмаған, ә, киреһенсә, урыҫ община ер эшкәртеү системаһын өйрәнгән[5].
XVIII быуат аҙағына колонистар тулыһынса туғай бойҙайын һәм тәмәке, арыш, һоло, арпа үҫтереүҙе яйға һалған. Бөтә колонистар ҙа ғәмәлдә йәшелсә үҫтергән. Ер менән файҙаланыуҙың үҙгәрмәй торған системаһы булып өс баҫыулы сәсеү әйләнеше ҡалған, ергә киҫкен ҡытлыҡ кисерелгән урындарҙа хатта дүрт баҫыулы сәсеү әйләнеше лә ҡулланылған. XIX быуат аҙағына бойҙай етештереү ун миллион ботҡа еткән[5].
Игенселек һәм етеш тормош үҫеше менән колонияларҙа үҙҙәренең колонист сәнәғәте барлыҡҡа килгән. XIX быуат башына эргәлә һалынған һыу тирмәндәрендә он етештереү, май етештереү сәнәғәте, ауыл хужалығында ҡулланыу өсөн ҡорамалдар, шулай уҡ йөн материяһын һәм сей киндер туҡыма етештереү ныҡышмал рәүештә үҫешкән. Артабан Һарытау ерҙәрендәге Голый Карамышта, Садовоела (Севастьяновка) һәм Олешняла (хәҙерге Новгород өлкәһе) ҙур масшаб яулаған күн етештереү барлыҡҡа килгән. 1871 йылға колонияларҙа 140 күн һәм 6 туң май заводы булған[5].
Волга буйы немец колонияларында сәнәғәт туҡыусылығы Волгалағы Сарептала үҫешкәнлектән, урындағы туҡыманы ла — сарпинка тип йөрөткәндәр. Бында Силезия һәм Саксониянан килтерелгән иләнгән ептән кизе-мамыҡ материялар һәм яулыҡтар етештергәндәр, ә Италиянан ебәк килтерелгән. Был продукцияға һорау бик күп булғанлыҡтан, 1797 йылда уҡ был фабрикала икенсе таш корпус төҙөлгән. Сит ерҙән сеймалды алдыртыу ҡыйынлыҡтар менән бәйле булғанлыҡтан, Астрахань аша Персиянан килтерелгән кизе-мамыҡтан епте үҙҙәре етештереү ихтыяжы тыуған. Сарептанан башҡа Поповка, Севастьяновка, Норка, Лесной Карамыш еп иләү фабрикалары ла етештереүҙә ҡатнашҡан. Туҡыманы төрлө төҫтәргә буяу өсөн Сарептаның үҙендә буяу оҫтаханаһы ҡоролған. Сарпинка етештереүҙең килемлеге һәм үҫә барған көнәркәшлек 1816 йылда Сарепта производствоһын Һарытауға күсереүгә килтерә, сөнки урындағы эшҡыуарҙар ағалы-энеле эшҡыуарҙар Шехтелдәр сарепталыларҙы туҡыусылыҡ тармағынан ҡыҫырыҡлап сығарған[5].
1850-се йылдарҙа сарпинка етештереү өс эшҡыуар — Шмидт, Эммануил Иванович Борель һәм Рейнеке ҡулында тупланған. Үҙҙәрендә генә түгел, күрше колонияларҙа ла күп һанлы предприятиеға эйә булып, улар күп ваҡ фабриканттарҙың хеҙмәттәре менән файҙаланған. 1866 йылға 69 сарпинка фабрикаһында 6 меңгә яҡын туҡыу станогы булып, 1156 мең һумлыҡ материал өлгөртөлгән. 1870-се йылдарҙа сарпинка етештереү бөлгөнлөк кисерә һәм эре эшҡыуарҙар төп капиталдарын он етештереү сәнәғәтенә күсергән[5].
Сарпинка етештереү үҙәге булып Голый Карамыш ҡалған. Сарпика етештереү үҫеше А. Л. Степанов эшмәкәрлеге менән бәйле, сөнки ул, әгәр ҡул эше арзанланһа һәм заман модаһы стандарттарына яҡынайһа ғына, ҡулдан эшләнгән сарпика машинала етештерелгәне менән ярыша ала, тигәнде аңлаған. Эшҡыуар тарҡау сарпинка фабрикаларынан товарищество ойошторған, туҡыу станоктарының камиллаштырылыуына ирешкән. Шуның арҡаһында ярым ебәк, хатта ебәк әйберҙәр етештерелгән, дөйөм алғанда етештерелгән тауарҙарҙың сифаты байтаҡҡа яҡшырған. Биш йыл эсендә Голый Карамыш сарпинка етештереүе бөтә Рәсәйҙә танылған һәм таралған. Сарпинка етештереүҙең килемлелеген һәм әһәмиәтен (XX б. башына) уның үҙәге тип һаналған Вольск өйәҙе Сосновский волосында, ерҙең аҙ булыуына ҡарамаҫтан, хатта аслыҡ йылдарында ла, крайҙа иң яҡшы үҫеш менән билдәләнеүе раҫлай[5].
Волга буйы немецтарының дине һәм дин азатлығы
үҙгәртергәИртә осор
үҙгәртергәКолонистар өсөн өҫтөнлөктәр араһында төп льгота булып дин тотоу иреклеге торған. Әммә немец колонистарына, Рус православие сиркәүенең мәнфәғәттәрен ҡыҫыу яғынан бик һаҡ булыуҙы иҫкәртеп, бындай мөмкинлек рөхсәт ителгән[6]. Сит ил кешеләре колония булып, йәғни бер дингә ҡарағандар ғына ултырғанда ғына сиркәү биналарын төҙөү һәм кәрәк һанда патерҙар һәм пасторҙар тотоу рөхсәт ителгән. Рәсәй ҡалаларында йәшәгән колонистарға бындай өҫтөнлөктәр ҡаралмаған[6].
Колонистарға, «Беҙҙең закондарҙың ҡатылығы менән ҡурҡытып», православ халыҡты үҙ диндәренә күсергә димләү тыйылған[6]. Шул уҡ ваҡытта, мосолмандарҙы иркенләп христиан диненә күсергә өндәү һәм хатта крепостной итеп алыу рөхсәт ителгән[6].
Волга буйы немецтары берләшмәһе, Рәсәйгә төрлө сәбәп менән килгәндәрҙең төрлө социаль төркөмдәренән, төрлө илдәрҙән һәм төбәктәрҙән килгән бер нисә төркөм һәм тулҡын күскенселәрҙең ҡушылыу һөҙөмтәһе булғанлыҡтан, Волга буйы немецтары тормошоноң бер төрлөлөгө тураһында әйтеп тороп та булмай. Рәсәйгә Екатерина II саҡырыуы буйынса йәшәргә килгән колонистарҙың төп төркөмдәре рим йолаһы лютерандары һәм католиктары булғвн. Шулай, волга буйы немецтарының буласаҡ биләмәһе үҙәгендә — Һарытауҙа — три четверти проживавших там немцев на конец XVIII быуат аҙағына унда йәшәгән немецтарҙың дүрттән өс өлөшө (ләкин 1774 йылда Крәҫтиән һуғышы баш күтәреүселәре талағандан һуң, бары тик 20 кеше генә тере ҡалған) протестант һәм бары тик дүрттән бер өлөшө генә — католик булған[7].
XIX быуат
үҙгәртергәXIX быуатта Волга буйы немецтары католик берләшмәһе менән ситуация байтаҡ ҡатмарлы булған. Рәсәйҙә момент появления колонист-католиктар килгән осорҙа уның территорияһында бер католик епискобы ла булмаған, ә империя хөкүмәте Волга буйының төрлө колонияларындағы католик динле 6 мең кешегә бер патер менән генә сикләнергә булған[8]. Динлеләрҙең лютеран сиркәүе идаралығындағы күп һанлы тәртипһеҙлектәр буйынса ризаһыҙлыҡтары властарҙың бөтә идара итеү системаһын үҙгәреүенә килтергән. 1810 йылда айырым орган — Сит ил диндәренең рухани эштәре буйынса Баш идаралығы булдырылған. Александр I батшаның 1819 йылдың 20 июль Бойороғо менән инжил-лютеран сиркәүендә Швециялағы, Даниялағы, Пруссиялағы кеүек вәкәләткә эйә епископ саны индерелгән: епископ барлыҡ протестант сиркәүҙәре һәм руханиҙары менән идара итә[8]. Бынан тыш, Петербургта, уға юстиц-коллегияның барса функциялары күсергә тейеш булған, инжил-лютеран Генераль консисторияһы барлыҡҡа килгән[8], ул 1819 йылдың 25 октябре монарх бойороғо менән Һарытауҙа булдырыла; ойошманың тулы атамаһы былай булған: протестант общиналары менән идара и итеү һәм күҙәтеү өсөн инжил-лютеран консисторияһы; уның функцияһына Һарытау, Астрахань, Воронеж, Тамбов, Рязань, Пенза, Сембер, Ҡаҙан, Ырымбур губерналары менән етәкселек итеү ингән, епископ һәм Һарытау суперинтенданты итеп дини тәғлимәт докторы Игнатий Аурелий Фесслер тәғәйенләнгән[8]. 1832 йылда рәсәй императоры Николай I рәсми рәүештә Рәсәй империяһы территорияһындағы лютеран сиркәүҙәре суперинтенденты итеп тәғәйенләнә. Ул фәҡәт дөйөм ойоштороу мәсьәләрен генә түгел, ләкин богослужение тртибенә үҙгәрештәр индереү, пастор санын алыуҙы ла, дини мәсьәләләрҙе лә хәл иткән.
XX быуат
үҙгәртергәКоммунистар 1920-1921 йылдарҙағы крәҫтиән ихтилалдарын баҫтырғандан һуң, христиан руханиҙарына рәсми властары яғынан аяуһыҙ репрессиялар ябырылған[9], шулай уҡ улар артынан килгән 1921—1922 йылғы сиркәү байлыҡтарын күпләп тартып алыуҙар реквизиции ябырылғандан һуң, сиркәү коммунистик режимға ҡарата нейтраль позиция алған һәм өлкәнең сәйәси тормошона ҡыҫылмау позицияһын алған. Баш сәйәси идаралык йәшерен донесениеһы тексына ярашлы,
|
|
өлкә буйынса лютеран һәм католик руханиҙары үҙҙәренең дини культтары һәм матди хәлдәрен яҡшыртыуҙан башҡа сиктәргә сыҡмайҙар[9]. |
|
Волга буйы немецтары араһында партия һәм комсомол ойошмалары алып барған әүҙем атеистик пропаганда ғәмәлдә уңышҡа өлгәшмәгән[9]. Киреһенсә, халыҡ башына төшкән ҡайғы һөҙөмтәһе булараҡ берләшмәлә динилек көсәйеүе күҙәтелгән[9]. Атап әйткәндә, был динилек волга буйы немецтарының традицион диндәре[9]: лютеранлыҡ, католицизм йүнәлешендә үҫешмәгән, ә булған ағымдарҙың эсендәге сектантлыҡ («йырлаусы ағай-эне», «бейеүсе ағай-эне» һ. б. булараҡ барлыҡҡа килгән[9].).
Волга буйы немецтары АССР-ы
үҙгәртергәНигеҙ һалыныуы
үҙгәртергә 1918 йылдың 19 октябрендә РСФСР Халыҡ комиссарҙары СНК декреты менән Һарытау һәм Һамар губерналары территориялары өлөштәренән была образована первая в РСФСР-ҙа тәүге автономлы өлкә — административ үҙәге Һарытау ҡалаһында (1918 йылдың 19 октябренән 1919 йылдың майына саҡлы) булған Волга буйы немецтары АССР-ы (автономлы өлкәһе, шулай уҡ Волга буйы немецтарының хеҙмәт коммунаһы тип тә йөрөтөлгән), артабан Марксштадт ҡалаһы административ үҙәк булған (1919 йылдың майынан 4 июненә тиклем Екатериненштадт тип аталған). 1922 йылдың 24 июленә тиклем автономлы өлкәнең административ үҙәге автономияға 22 июндә ҡушылған Покровск ҡалаһына күскән (1931 йылда исеме Энгельс тип үҙгәртелгән).
Тормош-көнкүрештәре
үҙгәртергә Немец ауылындағы коллективизация хәсрәтле эҙемтәләргә алып килгән[10]. Тарихсыларҙың баһаһына ярашлы, мғңләгән иң бай крәҫтиән хужалыҡары юҡ ителгән, хужалары атылған, ҡулға алынған, төрмәгә ултыртылған, һөргөнгә оҙатылған, йәки, иң ахырҙа, «кулактар» махсус ҡасабаларҙа дәүләт батрактарына әйләнгәндәр[10]. Яңы ғына барлыҡҡа килгән көсһөҙ колхоздар, бигерәк тә тәүге йылдарында, ауыл хужалығы етештереүендәге юғалтыуҙарын ҡапларлыҡ булмаған, бигерәк тә дәүләт, ауылдан аҙыҡ-түлекте һығып алырлыҡ уңайлы «һауын һыйырҙай» күреп, уларға нығынырға ирек бирмәгән[10].
Немецтар йәшәгән төбәктрҙә былай ҙа көсөргәнешле аҙыҡ-түлек ситуацияһын күтәрә алмаҫлыҡ әҙерләүҙәр күләме киҫкен рәүештә аяҡтан йыҡҡан[10]. Дәүләт ауылдағы хәлдең үҙгәреүен иҫәпкә алмаған һәм икмәк һәм башҡа аҙыҡ-түлек әҙерләүҙең нормаһын үҙгәртмәгән[10]. Крәҫтиәндәрҙең үҙҙәренә ҡалған аҙыҡ-түлек көндән-көн аҙая барған. Немец ауылдарына аслыҡ янаған, иң ярлы хужалыҡтарҙа аслыҡтан интеккәндәр йә теләнселәргә сығып киткәндәр[11].
Колхоз хужалыҡтарында хаос хөкөм һөргән[10]. Колхозсылар үҙ хәлдәрен үҙҙәре хәл итә алмаған, улар өҫтән төшкән күрһәтмәләрҙе генә үтәргә тейеш булған[10]. Ирекле крәҫтиән хеҙмәте ялланыусыларҙың хеҙмәт повинносына әүерелгән[10]. Всё это усугублялось постоянными злоупотреблениями на местах, вопиющим насилием и беззаконием[10].
1931—1933 йылдарҙағы аслыҡ
үҙгәртергә 1931—1932 йй. ҡышында Покровский, Фёдоровский, Марксштадтский, Краснокутский һ. б. кантондрының күп ауылдарында, бөтә булған иген уңышы дәүләткә тапшырылғанлыҡтан, аслыҡ башлана[10]. Волга буйы немецтары АССР-ы Баш сәйәси идаралығы органдары өлкә комитетҡа ауылдарҙа кешеләрҙең шешенеү, үтә ныҡ ябығыу, ташландыҡ аш ҡалдыҡтарын, үлгән ирле хайуандар мәйеттәрен ашау осраҡтары тураһында еткергәндәр[10]. Үҙ сиратында, Волга буйы немецтары Республикаһы ВКП(б) өлкә комитеты Мәскәүгә түбәндәгене еткергән
|
|
хәҙерге ваҡытта республика буйынса бөтә кантондарҙа ла тиерлек аҙыҡ-түлек менән ғүмерҙә булмаған ҡырҡыу ҡыйынлыҡтар арҡаһында киҫкен сәйәси ҡараш формалаша[10]. |
|
Аслыҡҡа бәйле ҡайһы бер ауылдарҙа төрлө планлы крәҫтиән сығыштары күҙәтелгән. Ҡайһы бер ауылдарҙа халыҡ түбәндәге йөкмәткеле «Совет власын тәбрикләйбеҙ, ас халыҡҡа икмәк менән ярҙамдан баш тартмауығыҙҙы һорайбыҙ» тигән транспаранттар менән сыҡҡан, башҡа колхозсылар аҙыҡ-түлек ылауҙарына һөжүм иткән; келәт йоҙаҡтарын ватып, үҙ белдектәренә икмәк алып сығыу осраҡтары булған[10][12]. Шулай уҡ күп урындарҙа протест күрһәтеү ысулы булараҡ эшкә сығыуҙан баш тартҡандар[10][13]. Волга буйы немецтары АССР-ының бик күп ауылдарында был осорҙа Баш сәйәси идаралыҡтың йәшерен ялыусылары «антисовет баш күтәреүселәргә хас һөйләшеүҙәр» тип еткергәндәр[10].
1932 йылдың йәйенә аслыҡ Немец республикаһының ҡалаларында һәм күпселек ауылдарында үҙен һиҙҙергән. Аслыҡтан ҡотолорға теләгән халыҡ яландарҙағы өлгөрөп етмәгән ашлыҡты ташый башлаған хатта.[10]. Был процесс бөтә СССР-ға хас булғанлыҡтан[10], 1932 йылдың 7 авгусында хөкүмәт халыҡта «биш башаҡ тураһындағы закон» тигән атама менән билдәлелек алған йәмәғәт тәртибен һаҡлау буйынса махсус закон ҡабул иткән, был закон икмәкте хатта аҙ күләмдә урлау өсөн дә атыу кеүек үлем язаһы ҡулланыуҙы раҫлаған. Был закон нигеҙендә, архив документтарына ярашлы, Волга буйы немецтары Республикаһында 7 августан 1 декабргә тиклем 474 кеше, шулар араһынан — 32 кеше атылырға, 325 кеше - 10 йылға иркенән мәхрүм ителеүгә хөкөм ителгән[10]. Хөкөм ителгәндәрҙең күпселге, ас балаларын ашатыу маҡсатында, яландарҙан ашлыҡ урлаған ҡатын-ҡыҙ булған[10].
1932 йылдың көҙөндә сираттағы иген әҙерләү планы буйынса Немецтар Республикаһынан игендең күп өлөшө тағы сығарылған, колхозсыларға ғәмәлдә тәғәм ризыҡ та ҡалмаған. Волга буйы немецтары Республикаһы ВКП(б) өлкә комитетының икенсе секретары А. Павлов, 1932 йылдың көҙөндә партия өлкә комитеты пленумындағы сығышында асыҡтан-асыҡ былай тигән:
|
|
Колхоздарҙа килем бүлеү былай булды: колхозсылар ҡулына беҙ иген бирмәнек, ә уны йәмәғәт туҡланыуына иҫәпләнек, һәм, ысынбарлыҡта, колхозда ашалып бөткән икмәк кенә иҫәпләнде…[10] |
|
Был раҫлау признание үҙенән-үҙе 1932—1933 йй. ҡышында СССР крәҫтиәндәренең йәшәрлек сараһы йәки мөмкинлеге ҡалмағанын күрһәтә[10], йәғни аңлы рәүештә астан үлерлек хәлгә дусар ителә[10].
Халыҡтың аслыҡтан үлеүе ысынында сәйәси төҫкә эйә булған. Тәү сиратта, алдан уйланылған ҡара ниәт менән йәшәрлек сырсаһыҙ ҡалған элекке хосуси милекселәр, репрессияланыусыларҙың ғаиләләре, йәғни «совет власы дошмандары» һәләк булған[10]. Әммә режимға лояллек һаҡлаған «хеҙмәт ударниктарының» да үлеме етәкселектең бөтә кимәлдәрҙә лә ситуацияны контролдә тота алмаҫлыҡ дәрәжәгә етеүе, аслыҡтың киң йәйелеүе, хаҡында һөйләй[10]. Элегерәк осылки от высланных ранее в Ҡаҙағстанға һәм Себергә оҙатылған «кулак» туғандары һалған аҙыҡ-түлек посылкалары һәм аҡсалата ярҙам күсереүҙәре адресаттарға килеп етмәгән[10] сөнки Баш сәйәси идаралыҡ бүлеге «синфи дошман элементтар»ҙан ярҙам алыуҙы тыйған[10]. 1933 йыл башында ас ҡаты-ҡыҙҙың һәм балаларҙың иген тейәлгән вагондарҙы абордажға алырға маташыу осраҡтары йышыраҡ ҡабатланған; ҡағиҙә булараҡ бындай прецеденттар милиция нарядтары һәм ОГПУ отрядтары тарафынан аяуһыҙ баҫтырылған[10]. , 1933 йылда аслыҡ иң ҡыҙған мәлдә Волга буйы немецтары Республикаһы иген һәм башҡа аҙыҡ-түлек экспортлау планын үтәргә тейеш булған[10]. Шул йылда республиканан бер нисә мең тонна иген, 29,6 т. бекон, 40,2 т. аҡ май, 2,7 вагон ҡош-ҡорт түшкәһе, 71 т. ҡара ҡарағат һ. б. экспортланған[10].
Өйрәнелгән урындарынан, колхоздарҙан ҡалаларға, төҙөлөштәргә ҡасып китеү аслыҡтан ҡотолоуҙың берҙән-бер юлы булған. Крәҫтиәндәрҙең ауылдан ҡасып китеүе 1930 йылда башлана, һәм артабанғы йылдарҙа тағы көсәйгән, ә 1933 йылда 100 меңдән артыҡ кеше тәшкил иткән[10].
Түбәндә килтерелгән таблицала Волга буйы немецтары Республикаһында коллективизация һәм 1931—1933 йй. аслыҡ йылдарында халыҡ (кеше) үлеме осрағы бирелгән[10].
| Йылдар | 1925/28 | 1929 | 1930 | 1931 | 1932 | 1933 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Вафат булыусылар һаны | 12365 | 14606 | 16777 | 14055 | 20152 | 50139 |
Күрһәтелгән мәғлүмәт аша Яңы Иҡтисади Сәйәсәт йылдары тамамланыуға һәм етди йәмғиәти кире үҙгәрештәр алып килгән коллективизация йәйелдерелгән йылдарҙа, бигерәк тә 1933 йылда, халыҡтың өҙлөкһөҙ ҡырылыуына килтергән. Йыш ҡына каннибализм, каннибализм маҡсатында үҙҙәренең сабыйҙарын үлтереү осраҡтары һ. б. күҙәтелгән.
1933 й. сентябренән иген тапшырыу (1932 й. менән сағыштырғанда байтаҡ кәметелгән) планын, бөтә төр бурыстарын үтәгән, орлоҡҡа ҡалдырыу, страховой һәм фураж фонды булдырған колхоздарға ғына артып ҡалған игенде колхозсыларға бүлеп бирергә рөхсәт ителгән[10]. Шулай уҡ иптәш Сталиндың {{цитата|колхоздар большевистик булырға, ә колхозсылар мул тормошта йәшәргә тейеш тигән күрһәтмәһен үтәргә [10]колхозсылар араһында килемде бүлеү күмәк халыҡтың тантанаһы итеп үткәрергә кәрәк булған[10]
1933 йылдың көҙөндә Волга буйы немецтары Республикаһы һәм башҡа төбәктәрҙәге немец райондары икмәк әҙерләүҙең яңы системаһы буйынса дәүләт планын бер ҡасан да булмағанса иртә үтәгән; партия органдарына крәҫтиән ғаиләләрен икмәк һәм фураж менән мотлаҡ тәьмин итеү күрһәтмәһе бирелгән [10]. Шул уҡ ваҡытта урындағы властарҙың өҫтәмә фондтар булдырыуы һәм иген етештереү буйынса юғары пландар ҡабул итеүе кеүек үҙешмәкәрлеге ҡәтғи тыйылған[10]. 1933 й. ноябрь — декабрендә илдең партия-совет етәкселеге Волга буйы немецтары Республикаһының күп кантондарына[14] хәлһеҙләнгән мал-тыуарҙарн ашатыу өсөн фураж бүленгән, һәм был 1933—1934 йй. ҡышҡы айҙарында мал башының ниндәйҙер кимәлдә һаҡланып ҡалыуына килтергән[10].
Алда илдәләнгән бөтә саралар ҙа немецтар йәшәгән ерҙәрҙә аслыҡтың кире тәьҫирен яйлап еңергә булышлыҡ иткән[10]. Шулай, архив мәғлүмәттәренә ярашлы, Волга буйы немецтары Республикаһында 1933 йылдың ноябренә вафат булыусылар һаны арыу йәшәгән йылдар күрһәткесенә тиклем кәмегән, ә былтырғы, 1932 йылдың октябрендәге, күрһәткес 1,5 тапҡырға яҡын артвҡ булған[10]. Әммә былар барыһы ла ҡуллаыу кимәленең түбән булыуы менән билдәләнгән; СССР-ҙа йәшәгән немец халҡының (шулай уҡ башҡа халыҡтарҙың да) туйғансы ашай алмауы байтаҡ йылдарға һуҙылған[10].
1930-сы йылдарҙағы репрессиялар
үҙгәртергәПо мере обострения отношений между СССР и Германией ухудшалось и отношение к советским немцам. В 1935—1936 годах более двухсот тысяч немцев было выселено из приграничной зоны на Украине в Казахстан[15][16]. В 1937—1938 годах НКВД была проведена так называемая «немецкая операция». Согласно приказу народного комиссара внутренних дел СССР № 00439 от 25 июля 1937 года, все немцы, работавшие на предприятиях оборонной промышленности (или имеющих оборонные цеха) должны были быть арестованы. С 30 июля начались аресты и увольнения, а с осени 1937 началась массовая операция. С наибольшей силой она затронула приграничные зоны и окружение столичных городов; сама АССР пострадала непропорционально слабо. Согласно директиве наркома обороны СССР 200ш все немцы, в числе представителей всех национальностей, не входящих в состав Советского Союза, были уволены из армии (часть впоследствии восстановлена)[17]. В конце 1930-х гг. за пределами АССР НП были закрыты все национально-территориальные образования — немецкие национальные сельсоветы и районы, а школы с преподаванием на родном немецком языке переведены на русский.
Волга буйы немецтарын депортациялау
үҙгәртергәПосле издания Указа Президиума Верховного Совета СССР «О переселении немцев, проживающих в районах Поволжья» от 28 августа 1941 года была ликвидирована Автономная Республика немцев Поволжья и произведена тотальная депортация немцев из АССР. Для этой цели заранее (по воспоминаниям жителей АССР НП, ещё 26 августа) на территорию АССР НП были введены войска НКВД. Немцам было отдано распоряжение в течение 24 часов подготовиться к переселению и с ограниченным количеством своего имущества прибыть в пункты сбора. Немецкие жители республики были вывезены в отдалённые районы Сибири, Казахстана и Средней Азии. Согласно этому указу в сентябре-октябре 1941 г. было депортировано 446 480[18] советских немцев (по другим данным 438 280[19]). В сентябре 1941 года многие военнообязанные лица немецкой национальности были отправлены с фронта в тыловые части. В последующие месяцы депортация коснулась почти всего немецкого населения, проживающего на территории Европейской России и Закавказья, не занятых вермахтом[20][21]. Переселение немцев производилось постепенно и завершилось к маю 1942 года. Всего в годы войны было переселено до 950 тыс. немцев[22]. 367 000 немцев было депортировано на восток (на сборы отводилось два дня): в республику Коми, на Урал, в Казахстан, Сибирь и на Алтай.
1979 йылда автономия булдырырға маташыу
үҙгәртергәВ июне 1979 года возникло предложение о создании новой Автономной немецкой Республики в Казахстане, со столицей в городе Ерментау. Целью данного предложения властям было поднятие вопроса о текущих условиях существования поволжских немцев. На тот момент, в Казахстане проживало примерно 936 тысяч этнических немцев, и они были третьей по величине этнической группой в республике, после казахов и русских. 16 июня 1979 года в Целинограде на улицы вышла демонстрация протеста против данного предложения. Как результат данных протестов, боясь негативной реакции этнического большинства республики, а также опасаясь создания прецедента (также на тот момент существовала возможность возникновения таких же тенденций в среде уйгуров), ЦК КПСС отклонил предложение о создании автономии немцев Поволжья в Казахстане.
Хәҙерге ситуация
үҙгәртергә Поволжские немцы не сумели возвратиться в регион Поволжья в том количестве, в каком их забрала оттуда советская власть. Им не было позволено селиться там в течение десятилетий. После войны многие поволжские немцы остались жить в том регионе, куда их распределило НКВД в момент депортации — Урал, Сибирь, Казахстан (178400 человек на 2009 год — 1,07 %[23] от всего населения современного Казахстана — самоопределяются как немцы), Киргизия и Узбекистан (примерно 16 тысяч — 0,064 % от населения страны). После длительного периода гонений, немцы восстановили свою жизнь в местах нового проживания, их количество там возрастало естественным образом, и им удалось сохранить свою уникальную культурную аутентичность, свои культурные традиции. Десятилетия после войны, некоторые из них всё чаще поднимали вопрос относительно переселения обратно, туда, где ранее существовала Автономия немцев Поволжья. Однако на местах бывшего проживания сами переселенцы встречали жёсткий отпор со стороны населения, вселённого в их старые дома тем же сталинским режимом в тот же момент и занимавшего их родные земли.
СССР-ҙың тарҡалыуы һәм миграция
үҙгәртергәС конца 1980-х годов и падения коммунистического режима в СССР, некоторые этнические немцы в малом количестве (относительно всего населения города) вернулись в город Энгельс, но значительно большее их число эмигрировало в Германию. Уезжавшее большинство пользовалось немецким законом о возвращении — законодательным документом, дающим возможность получения немедленного гражданства Германии тем, кто бы сумел доказать свой статус беженца или репатрианта с немецкими национальными корнями или же является потомком такового гражданина какой-либо страны. Данное переселение происходило невзирая на тот факт, что многие поволжские немцы к тому времени уже очень плохо говорили по-немецки или совсем не владели языком.
В Октябре 1991 года состоялся ранее неоднократно перенесённый властями I Съезд немцев СССР, на который возлагались надежды о разрешении вопроса переселения немцев обратно в Поволжье, а также о компенсациях пересленцам пострадавшим в ходе депортации, однако фактически у делегатов съезда не было никаких возможностей решить возникшие проблемы.[24] Символичным «итогом» форума стало подписание в Ноябре того же года между Колем и Ельциным формального заявления о взаимной поддержке расселённых по советскому союзу немцев и непрепятствии им в выезде из страны. Сам Ельцин на създе не присутствовал[25]
С момента получения независимости прибалтийскими государствами многие этнические российские немцы начали возвращаться для постоянного проживания в Калининградскую область (бывшую часть Восточной Пруссии); таковой процесс получил особенно широкое распространение среди поволжских немцев из сибирских частей России и из Казахстана. Данное движение только возросло после того, как Германия приостановила широкую практику предоставления права свободного возвращения и получения гражданства лицам немецкой национальности из стран бывшего Советского Союза. На момент всероссийской переписи 2002 года на территории Калининградской области проживало 8 340 немцев, что представляет собой 0,87 % всего населения области.
К концу 1990-х годов Германия усложнила процесс предоставления гражданства потомкам этнических немцев, особенно тем из них, кто не говорит на поволжском диалекте немецкого языка. Определённое количество немецких семей, иммигрировавших в Германию ранее, переехало в ряд других мест, как, например, в канадскую провинцию Манитоба (город Штайнбах), где в настоящий момент образован крупнейший в мире ареал проживания этнических немцев-меннонитов[26].
По переписи населения СССР 1989 года в СССР проживало 2 038 603 немцев, в том числе — 842 295 человек в РСФСР и 957 518 в Казахской ССР[27].
Согласно Всероссийской переписи населения 2002 года, в России проживало 597 212 немцев[28].
По Всероссийской переписи населения 2010 года, в России проживало 394 138 немцев и четыре немца-меннонита[29].
Ғөрөф-ғәҙәттәре
үҙгәртергәК примечательным обычаям поволжских немцев относится т. н. «венчание покойников» (нем. Totenhochzeit). Особенность этого погребального обряда заключалась в том, что умершие младенцы и девушки считались будущими ангелами, «невестами Господа», поэтому их хоронили в свадебных нарядах. Подобные церемонии считались торжественными и лишёнными траурного антуража[30]Ҡалып:Проверить авторитетность. Мертвецов хоронили разутыми и порицалось открытое выражение скорби[31].
Помимо общехристианских праздников поволжские немцы как и прочие немцы отмечали в октябре Праздник урожая. На Пасху, считалось, детям приносит сладости пасхальный заяц[32].
Рождество праздновали более религиозные люди. В доме украшали ёлку и проводили богослужения, где кроме чтения библии и проповеди в этот вечер (24 декабря) читали стихи в виде вопросов и ответов связанных с Рождеством Христовым. Детям дарили сладости и фрукты за прочтение стишка.
Волга буйы немецтарының аш-һыуы
үҙгәртергәК числу особенностей кухни поволжских немцев называют куриный суп с лапшой, клёцки, шницель, картофельное пюре, колбасы. Из десертов популярен штрудель или сладкие гренки[33] с кофе (или его имитацией)[34]. По праздникам часто готовили гуся с тушенной капустой[35].
Волга буйы немецтарының кейеме
үҙгәртергәТрадиционной женской одеждой поволжских немцев была белая рубаха, синяя юбка, передник-фартук, шнурованный лиф-корсаж и чепец. Мужская одежда состояла из белой рубахи с отложным воротником, жилета, узких брюк по колено, куртки (синий полукафтан) и башмаков с пряжкой (или сапогов). На голове — чёрная широкополая шляпа[36] или картуз[37].
Фильмографияһы
үҙгәртергәӘҙәбиәт
үҙгәртергә- Герман, Аркадий Адольфович. Немецкая автономия на Волге. 1918-1941. — 2-е, исправленное и дополненное. — М.: BiZ Bibliothek (ЗАО «МСНК-Пресс»), 2007. — 576 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-98355-030-8.
- Традиционная культура и конфессиональность поволжских немцев // «Старая Сарепта» и народы Поволжья в истории России (Материалы конференции II Сарептских встреч). Сборник тезисов. — Волгоград: ВолГУ, 1997.
- Клаус А. А. Наши колонии. Опыты и материалы по истории и статистике иностранной колонизации в России. — Выпуск I. — СПб.: Типография В.В. Нусвальта, 1869. — 516 с.
- Зиннер П. И. Немцы Нижнего Поволжья. Выдающиеся деятели из колоний Поволжья. — Саратов, 1925.
- Томан И. Б. Из истории общеобразовательной школы АССР Немцев Поволжья // Школа и мир культуры этносов. Вып.2. М., 1995.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ ПСЗРИ. Т. XVI. № 11720
- ↑ ПСЗРИ. Т. XVI. № 11880
- ↑ ПСЗРИ. Т. XVII. Примечание к № 12630.
- ↑ 4,0 4,1 Герман А. А., Плеве И. Р. Немцы Поволжья: Краткий исторический очерк. — Саратов: Изд-во Сарат. ун-та, 2002. С.15
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;welfare-XIXтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;religion-E2-manifestтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Герман А. А., Иларионова Т. С., Плеве И. Р. 2.6. Городские немцы в царствование Екатерины II // История немцев России: Учебное пособие = Geschichte Der Deutschen In Russland. Ein Lehrbuch / Иларионова Т. С. — М.: МНСК-Пресс, 2007. — С. 86. — 544 с. — (BIZ-Bibliothek). — 3000 экз. — ISBN 5-98355-016-0.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;religion-XIXтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;religion-XXтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15 10,16 10,17 10,18 10,19 10,20 10,21 10,22 10,23 10,24 10,25 10,26 10,27 10,28 10,29 10,30 10,31 10,32 10,33 10,34 10,35 10,36 10,37 10,38 10,39 Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;collectivisationтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ см. текст: Докладной записки от 1 января 1932 г. от ГПУ АССР НП ответственному секретарю обкома ВКП(б) «О политическом состоянии АССР немцев Поволжья»
- ↑ (сёла Деллер, Александрге, Штразендорф, Орловское и многие другие)
- ↑ (с. Фёдоровка, Зихельберг и др.)
- ↑ шулай уҡ Украинаның, Ҡырымдың һәм Төньяҡ Кавказдың немец райондарына
- ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;Полян1төшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;Бугайтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;Рогинскийтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Иосиф Сталин — Лаврентию Берии: «Их надо депортировать…»: док-ты, факты, коммент. / Вступ. ст., сост., послесл. д-ра ист. наук, проф. Н. Ф. Бугая. — М.,1992. С. 37
- ↑ Бруль В. И. Депортированные народы в Сибири (1935—1965 гг.). Сравнительный анализ // Наказанный народ: репрессии против российских немцев. — М.: Звенья, 1999. — С. 101.
- ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;Полян2төшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;Чебыкинатөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Земсков В. Н. Спецпоселенцы в СССР, 1930—1960. М.: Наука, 2005, с. 94
- ↑ The Results Of The National Population Census in 2009 (ингл.). The Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan (2010). Дата обращения: 30 август 2011. Архивировано 20 февраль 2012 года. 2012 йыл 25 апрель архивланған.
- ↑ Глава 10. НЕМЦЫ В НОВОЙ РОССИИ - История немцев России. www.geschichte.rusdeutsch.ru. Дата обращения: 4 апрель 2018.
- ↑ 10.4. Из совместного заявления Президента РСФСР Б.Ельцина и канцлера ФРГ Г.Коля, подписанного в Бонне 21 ноября 1991 г. - История немцев России. www.geschichte.rusdeutsch.ru. Дата обращения: 4 апрель 2018.
- ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;CEOтөшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Распределение городского и сельского населения республик СССР по полу и национальности
- ↑ 1. Национальный состав населения (xls). Том 4 - «Национальный состав и владение языками, гражданство». // Всероссийская перепись населения 2002 года. Федеральная служба государственной статистики (2004). Дата обращения: 30 август 2011. Архивировано 4 февраль 2012 года. 2020 йыл 9 ғинуар архивланған.
- ↑ 1. Национальный состав населения (xls). Том 4 - «Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство». // Всероссийская перепись населения 2010 года. Федеральная служба государственной статистики (2004). Дата обращения: 5 июль 2014. 2013 йыл 20 июнь архивланған.
- ↑ Траурные церемонии у немцев России и Пoволжья
- ↑ Похоронная обрядность 2013 йыл 19 октябрь архивланған.Ҡалып:Мёртвая ссылка
- ↑ Лютеранские праздники у немцев в России 2013 йыл 20 октябрь архивланған.Ҡалып:Мёртвая ссылка
- ↑ Кухня российских немцев
- ↑ Кухня российских немцев сто лет назад{{подст:не АИ}}
- ↑ Немцы
- ↑ Эволюция костюма. Как менялся костюм первых немецких переселенцев на Руси?
- ↑ Национальные костюмы и одежда немцев 2013 йыл 20 октябрь архивланған.
Һылтанмалар
үҙгәртергә|
|
Волга буйы немецтары Викимилектә |
|---|
- «Geschichte Der Wolgadeutschen» — научно-популярный исторический сайт (рус.)
- The Center for Volga German Studies at Concordia University 2008 йыл 3 сентябрь архивланған. (инг.)
- Germans from Russia Heritage Society (инг.)
- Volga Germans (инг.)
- American Historical Society of Germans from Russia 2020 йыл 11 май архивланған. (инг.)
- Germans from Russia Heritage Collection North Dakota State University (инг.)
- German Memories — Volga Germans Migration Towards Americas (инг.)
- Герман А.А. Трудовая коммуна (рус.) // Волга : литературный журнал. — Саратов, 1989. — № 10. Архивировано из первоисточника 16 июнь 2013.